Shqipja ka një problem të vogël, dhe jo të pakapërcyeshëm, me mbiemrin i palexueshëm – meqë ai mund të cilësojë një tekst që nuk lexohet dot pse nuk i dallohen dot shkronjat, sikurse mund të cilësojë një tekst të mërzitshëm ose të vështirë për t’u rrokur.

Anglishtja këtë dallim e bën nëpërmjet mbiemrave illegible dhe unreadable, të cilat nga njëra anë vendosin rregull atje ku shqipja mjaftohet me kaosin; por edhe ndajnë një koncept që, ndonjëherë, do të meritonte të tërhiqte vëmendjen, si në rastin e shqipes, me ambiguitetin e vet.

Për shkak të evolucionit teknologjik, sot koncepti i palexueshmërisë “fizike” po mënjanohet me të shpejtë; fëmijët po mësohen të shkruajnë përmes tastierave elektronike, në një kohë që softueri që njeh zërin gjithashtu po merr përhapje të madhe.

Arti i të shkruarit me dorë po kthehet, kështu, në thelbin e vet, prej arti të mirëfilltë, duke u shkëputur nga funksionet utilitare.

Gjithsesi, kur kam shkuar unë në shkollë, ende e kishim një lëndë që quhej bukurshkrim (kaligrafi), krahas abetares dhe më pas gjuhës shqipe dhe këndimit. Me sa mbaj mend, unë fëmija iu qasa shkrimit kursiv nga njëra anë përmes shkrimit me shkronja të mëdha shtypi, që ma kishin mësuar që herët, dhe nga ana tjetër, përmes pasionit për të vizatuar, ose për të lënë gjurmë mbi një letër të bardhë.

Kishte, në atë kohë – dhe ende ka – shkrim të mirë dhe shkrim të keq; sikurse kishte edhe shkrim të bukur. Dhe gjithnjë më ka çuditur që njerëzit s’e kanë për gjë të pranojnë, haptazi dhe në publik, se e kanë shkrimin shumë të keq.

Mua më thoshin se e kisha shkrimin “të mirë”; por nuk është se ndieja ndonjë krenari për këtë – madje gjithnjë më është dukur sikur shkrimi, nuk po them i keq dhe i palexueshëm, por së paku i vështirë, përcillte më shumë personalitet, identitet, karakter.

Një tekst i shkruar me shkrim të mirë, të qartë dhe harmonik, sikur fitonte vlerë për arsye, si me thënë, gjeometrike ose estetike; por edhe mund të tingëllonte pak i sheshtë, kushedi ngaqë dukej sikur autori nuk i fshihte dot gjë lexuesit.

Një tekst krejt i lexueshëm (legible) dukej sikur do të ishte edhe i lexueshëm (readable) – ta ketë pasur fajin vetëm shqipja vallë, për këtë iluzion?

Nga ana tjetër, edhe vetë evolucioni i teknologjisë së shkrimit, nga pena te shtypshkronja, mund të merret edhe si lëvizje përpara drejt qartësisë, standardizimit dhe dëbimit të ekuivokëve – ose pikërisht largimit të atyre karakteristikave që ia jepnin gjithnjë dorëshkrimit një thelb të paarritshëm, enigmatik, të hapur për interpretim.

Sot, me digjitalizimin e plotë të të shkruarit, që po na afrohet në horizont, duket sikur ky thelb i paarritshëm i të shkruarit me dorë, ose analog, do të humbë përgjithnjë; në kuptimin që do të humbë edhe si koncept.

Ky do të jetë edhe triumfi i praktikës ndaj lirisë së interpretimit.

Sikurse do të jetë edhe fundi i mundësisë së çmuar që na jepej të gjithëve, për ta parë shkrimin me dorë si një lloj elektrografie të mendjes (mentalograme).

Pak ditë më parë, te një diskutim për kursivin në Language Log pashë riprodhimin e një faqeje dorëshkrim të Thoma Akuinasit; që po të mos ia dija burimin, do ta kisha kujtuar për stenografi, ose një tekst të shkruar me alfabet sekret. Duket sikur mjeshtri nuk e vriste shumë mendjen, për mundimet e atyre që do t’ia “zbardhnin” të shkruarit.

Dhe më shkon mendja se ai, si shumë të tjerë në rrjedhë të shekujve, nuk ka shkruar për të komunikuar, por për t’u shprehur; për t’u dhënë një formë materiale mendimeve të veta; për t’i renditur, për t’i derdhur paradigmat në sintagma, për ta bërë arsyen e vet të kërcejë sipas koreografisë së gishtave.

Të shkruash me dorë është, mes të tjerash, edhe punë fizike; dhe si çdo punë fizike, mund të lodhë – çka e dinin mirë studentët e dikurshëm, kur mbanin shënim leksionet e profesorëve të tyre pa tekste.

Ka mënyra për ta kursyer energjinë e humbur në të shkruar – duke ia faturuar lexuesit, duke e bërë të djersijë, të krahasojë variantet, t’i ndërtojë fjalët dhe pastaj frazat në kokën e  vet, në vend që t’i marrë të gatshme nga faqja.

Çdo shkrim me dorë është edhe i fshehtë, në një farë kuptimi.

Dhe askush nuk e ka shfrytëzuar këtë më mirë se mjekët, të cilët njihen, mes të tjerash, edhe për shkrimin e tyre të palexueshëm në recetat, kartelat mjekësore, diagnozat fatale.

Shumë prej nesh besojnë se mjekët ushtroheshin, për ta mbajtur të palexueshëm shkrimin; njëlloj siç ushtroheshin, për t’i quajtur sëmundjet me emra latinë, kur bisedonin mes tyre në praninë e pacientëve.

Tek e fundit, një shkrim i fshehtë kërkon lexim të dyfishtë: të çfarë është shkruar, dhe të kodit përkatës.

E megjithatë, pakkujt i shkon në mendje të lëvdojë këmbënguljen dhe aftësitë e padiskutueshme të kujt e ka për detyrë të lexojë të palexueshmen – farmacistëve, infermiereve dhe, në rrethana të tjera, murgjve, paleografëve, historianëve, kriminologëve dhe, tek e fundit, edhe daktilografisteve.

Nuk e marr dot vesh çfarë ke shkruar, të thoshin në ato kohëra; shumë më shpesh se nuk e lexoj dot. Të moskuptuarit e shenjës rregullisht preferohej ndaj pamundësisë për të lexuar.

Kur ka qenë fjala për Thoma Aquinasin, më shumë se një murg do ta ketë thënë këtë nuk e marr dot vesh se çfarë ke shkruar – në të dyja kuptimet: nuk e lexoj dot shkrimin, por edhe nuk e kuptoj dot tekstin, pa çka se shkrimin e lexoj.

Një palexueshmëri si pretekst për një palexueshmëri tjetër.

Përndryshe, askush nuk di me siguri çfarë efekti afatgjatë do të ketë, ndaj mendimit, praktika e të shkruarit që nga tastiera; ose praktika tjetër, e të diktuarit. Ka njerëz, mes të cilëve edhe unë, që artikulohen më mirë, kur mbajnë një stilolaps në dorë – mjeti u vlen, gati-gati, si një antenë për mendimin.

Ka pasur një kohë, vite më parë, kur tekstet e mia i shkruaja me dorë, dhe pastaj ulesha që t’i zbardh në kompjuter – librin tim të parë në shqip, Kulla e sahatit e kam shkruar ashtu; madje e kam akoma fletoren me dorëshkrimin.

Sot nuk do të arrija dot, besoj, të prodhoja një tekst aq të pastër; pse tasti që përdor më shpesh, kur shkruaj në kompjuter, është tasti prapa – mundësia për të korrigjuar, për t’u kthyer, për të riformuluar. Teksti i sotëm vjen si produkti final i një kakofonie të padëgjuar zhbërjesh.

Mirëpo zakoni për t’i organizuar mendimet në një fletore, duke i shkruar atje me dorë, më ka mbetur; njëlloj si zakoni tjetër, për t’i menduar gjërat në shëtitje.

Përveçse punë, shkrimi është edhe lëvizje – një lloj valleje e gishtave dhe e dorës vetë, nëpërmjet të cilës merr formë mendimi. Tani që kjo valle, dikur sarabandë a pavanë e rrjedhshme, është shndërruar në tap dance, mendimit i është dashur doemos të përshtatet.

Dhe ndërkohë, opsioni për të qenë i palexueshëm, në kuptimin illegible, ka ardhur duke u vjetruar me të shpejtë; aq më tepër që sot deri edhe mjekët i porositin recetat në telefon, ose nëpërmjet Internetit. Me tkurrjen dhe pastaj daljen nga skena të teknikave analoge, digjitalizimi po priret ta zëvendësojë fluiditetin e natyrshëm të mendimit me një numër, edhe pse të pafund zgjedhjesh binare: po/jo, ose më mirë akoma, 0/1.

Kushedi prandaj edhe palexueshmëria ka rrëshqitur, si pa u marrë vesh, në nivelin e të kuptuarit: tekstet mund të jenë përsosmërisht të lexueshëm (legible), por edhe krejt të palexueshëm (unreadable).

Qoftë edhe thjesht ngaqë në vetë do ta kemi humbur aftësinë për t’i lexuar mirë; njëlloj si këmba që rrëshqet dhe e humb kontaktin me truallin, në mungesë të fërkimit.