Më tërhoqi vëmendjen një shkrim për “farat e susamit – mrekullia e shëndetit”, te Shqiptarja.com, dhe jo vetëm ngaqë farat e susamit dhe vaji i tyre më pëlqejnë, por për shkak të një fjale që lexova në rreshtin e parë:
Farat e susamit luftojnë çrregullimet e lukthit dhe të zorrëve.
Besoj se tani e vutë re edhe ju: Lukth, fjalë që Fjalori i Shqipes e konsideron si nënvariant të lugth, dhe që shënon stomakun.
E marr me mend se këtu do të ketë një lidhje me lug, si dhe me asociacione të tjera kuptimore me lëfyt dhe lugë, por gjithsesi nuk e kuptoj mirë kushtëzimin psikologjik që e shtyn dikë të shmangë një fjalë fare të rëndomtë, si stomak, për të përdorur në vend të saj një fjalë etnografike.
Ose më mirë: çfarë të keqe ka fjala stomak, një ndërkombëtarizëm që shqipja e ndan me shumë gjuhë perëndimore, përfshi këtu anglishten dhe gjuhët romane?
Ose edhe më mirë akoma: çfarë të mire ka fjala lukth, e cila e bën shqipen të tingëllojë si gjuhë fisi barinjsh të sapozbritur nga mali?
Është fjalë “shqipe” do të më thonë, ndryshe nga stomak – argument që na fut sakaq në trojet e psikopatologjisë leksikore, meqë këtë esencë “shqipe” të lukth unë s’mund ta marr veçse si shprehje të një fetishizmi gjuhësor, i cili vjen si reagim – i ekzagjeruar dhe i gabuar – ndaj vërshimit të fjalëve të huaja në shqipen e përditshme.
Për t’u çuditur, në këtë kontekst, është se autori i shkrimit (ose përkthyesi), nuk ngurron të përdorë aty fjalë si efikasitet, orale, i koncentruar, aktivitet, etj. të cilat një përdorues i fjalës lukth për stomakun mund t’i kishte shmangur; edhe pse kjo shkarje kompensohet sakaq me shprehjen sulmi në zemër që, pas gjase, duhet kuptuar si përkthimi i shqip i heart attack.
Kësaj kategorie ngathtësish gjuhësore i përket edhe shprehja “Hulumtimet klinike vërtetojnë që [vaji i susamit] është i shkëlqyeshëm për reduktimin e gurëve të dhëmbëve”, çka do të kish një farë kuptimi, gjithsesi, sikur vaji i susamit t’u jepte dhëmbëve shkëlqim.
Gjithsesi – dhe kjo është çështje tjetër – shkrimi për farat e susamit ka gjetur jehonë të gjerë në mediat shqip. Atë e gjen, ndër të tjera, në faqet e mëposhtme:
Dhe gjithashtu është cicëruar nga Fieri.com.
As baladat folklorike nuk kanë mundur dot të përhapen kaq shpejt dhe në një hapësirë kaq të madhe. Kjo do të thotë edhe se nesër në bursën shqiptare të produkteve ushqimore çmimi i susamit (dhe kushedi edhe i tahinit) do të pësojë rritje dramatike.
Si për ngushëllim, albtime.com gjithashtu i lajmëron lexuesit e vet se “Kafjalli ndikon edhe në mundimet menstruale”, titull intrigues, sidomos ngaqë fjalën kafjall nuk arrita dot ta gjej në trupin e tekstit – ndoshta ngaqë, si turqizëm që është (për “mëngjes, shprishë”, angl. breakfast, snack) mund të përdoret vetëm në tituj.
“Lukth” përdoret në Kosovë.
I nderuar mik, nuk kam dyshim se përdoret diku, dhe se atje ku përdoret, është fjala e parë që zgjidhet, për të treguar organin në fjalë.
Çfarë më shqetëson mua, nuk është përdorimi i fjalës në vetvete, sesa parapëlqimi i saj, përballë fjalës së zakonshme stomak, e cila është stabilizuar tashmë në përdorim.
Të njohësh shqipen standarde dhe normën leksikore, besoj unë, do të thotë edhe të dish se duhet të kesh një arsye të fortë, për të përdorur lukth dhe jo stomak në një tekst të thjeshtë për mediat.
E vetmja mënyrë si do të pasurohet shqipja është që të diferencojmë në përdorim fjalë të tilla si lukth dhe stomak, në mënyrë që ato të mund të bashkëjetojnë, edhe pse në stile ose në regjistra të ndryshëm.
Përndryshe, duke hedhur në qarkullim fjalë krahinore ad libitum, vetëm sa pështjellojmë përdoruesit dhe gjuhën vetë.
Njëlloj do të kisha reaguar edhe sikur artikulli te shqiptarja.com të kish përdorur fjalën midé në vend të lukthit – e cila njëlloj përdoret në popull dhe kushedi po aq shpesh sa edhe lukth; por vetëm se përdoruesit e saj tipikë them se e kanë kapërcyer fazën e tundimit për të përdorur midé në ato tekste që lypin fjalën stomak.
Mendësi totalitare. Si shpikësit e Newspeak të 1984.
A mund ta artikuloni pak akuzën tuaj, që të mund t’ju përgjigjem?
Zhurma per mua shpjegohet thjesht: Xhaxhai ne tekst habitet me perdorimin e “lukthit” dhe pyet per “kushtëzimin psikologjik”, sepse nuk e ka te qarte qe “lukthi” jashte kufijve te Shqiperise eshte fjale librash dhe variant i pranuar standard. Sikur ta dinte kete, artikulli fillestar i Xhaxhait nuk besoj qe do te shkruhej, meqe nuk do te habitej per perdorimin e “lukthit”, por do ta shpjegonte publikimin e lajmit si huazim nga Kosova. Por pasi e kupton kete, s’e dij per c’arsye, Xhaxhai nuk flet me per habine e vet, por provon te nderroje kahjen e diskutimit, ne vend qe ta pranoje me nje fjali te vetme qe habia e tij buronte ne mosnjohje. Kjo do te na kishte kursyer shume zhurme te panevojshme.
Ema, ke të drejtë – në shkrimin tim fillestar unë s’e përmend gjëkundi Kosovën, as variantin e pranuar standard të atjeshëm; dhe në fakt nuk e dija që lukth atje qenka formalizuar, si term për të shënjuar stomakun.
Por shkrimi im i referohej një artikulli të botuar në një gazetë të Tiranës; dhe unë e lexova atë artikull me syrin e një lexuesi të Tiranës, ose më tej të Shqipërisë, dhe ashtu edhe e komentova.
Mund të ketë qenë koment i pjesshëm, por gjithsesi jo i gabuar.
Më shpjeguan si qëndron puna me lukthin në Kosovë; kjo më shtyu të bëj vetë disa kërkime – meqë mua më intereson drejtpërdrejt kjo përplasje mes formave paralele të standardit, qoftë edhe në kontekstin e purizmit (dukuri me të cilën jam marrë gjerë e gjatë).
Ideja për këto kërkime erdhi më pas – por shembujt që gjeta më lanë të kuptoj se, në përplasjen me lukthin, fjala stomak është duke fituar terren, ngaqë është terminologjikisht më precize dhe ngaqë përdoret gjerësisht në Shqipëri.
Që këtej kalova edhe në çështjen e emërtimeve të organeve të brendshme në gjuhën popullore dhe në gjuhën mjekësore, e cila sërish më intereson veçanërisht.
Ndërkohë, disa njerëzve u pëlqeu që këtë çështje ta debatonin sipas një tonaliteti tjetër, që u intereson atyre; dhe që thelb tregon krejt falimentimin intelektual të lokalizmit të tyre. Diçka edhe këtu në PTF, por sidomos në FB, shpërthyen gjirizat kundër meje – dhe nuk mbeti analfabet pa e hedhur votën kundër meje.
E vetmja e vërtetë, që m’u imponua në atë stad të debatit, është se kur flet lukthi, stomaku duhet të heshtë.
Nuk e kam zakon të jap shpjegime për çfarë shkruaj; edhe pse natyra e blogut është e tillë që nuk të le shumë kohë për t’u thelluar në materialet dhe në idetë; sepse një gabim ose pasaktësi në një shkrim mund të korrigjohet në një shkrim tjetër të ardhshëm.
Nuk jam as politikan, që të merakosem për shkallën e përkrahjes dhe simpatisë që marr prej “zgjedhësve” – edhe sikur të më dalin të gjithë kundër, kjo nuk më impresionon shumë dhe sidomos nuk më bën të ndërroj mendje dhe aq më pak të kërkoj të falur, siç ma kërkoi këtu një koleg!
Natyrisht, s’më vjen mirë kur lëshohen gjithfarë fyerjesh dhe lapërdhish ndaj meje, por turpi për këtë u mbetet burrecëve që i nxitin këto gjëra dhe u hapin vend, madje edhe më tepër sesa i atyre që i lëshojnë nga goja; ndoshta ngaqë këta të fundit nuk mund të lëshojnë dot nga goja gjë tjetër.
Thua, “do të na kishte kursyer shumë zhurmë të panevojshme”, por unë në fakt besoj se zhurma ishte goxha e nevojshme, sidomos ngaqë më kujtoi se me kë mund të kem të bëj, po t’i vazhdoj këto debate.
Është, megjithatë, për t’u shqetësuar që disa kosovarë kërkojnë afirmimin intelektual të tyre dhe të Kosovës, duke iu kundërvënë trashëgimisë kulturore që vjen nga Shqipëria, përfshi këtu edhe standardin gjuhësor, ose duke u kapur, me një zell prej tifozësh futbolli, pas folklorit të tyre krahinor.
E shpjegova, në komentin që ia drejtova si përgjigje një kolegu përkthyes më lart, se përdorimi i fjalës lukth në vend të fjalës stomak, në një fletë udhëzimesh përdorimi të një bari që shitet në Shqipëri, mund të shkaktojë lëndime madje edhe vdekjen – sepse fjala lukth nuk do të kuptohet.
Përdorimi i lukth në artikullin e shqiptarja.com nuk rrezikon të ketë pasoja të tilla vdekjeprurëse, por megjithatë ndihmon për të nxjerrë një pah një problem – pikërisht mospërputhjen në terminologjitë që përdoren në Shqipëri dhe në Kosovë.
Dhe do të kish qenë shumë më mirë sikur komisionet ndërakademike të kishin debatuar për këto mospërputhje terminologjike, sesa të harxhonin muaj, para dhe kohë të çmuar me debate për shumësin e disa emrave, teksa demagogët gënjejnë publikun sylesh, me shpresën se ashtu po afrohet shqipja “me gjuhën e popullit” (lexo: me gegnishten).
Tani pashë, në faqen tuaj në FB, se keni lidhur atje shkrimin tim (Hapu Susam!) me komentin e mëposhtëm:
Për mendësinë e shkrimit tim ju ftova të diskutojmë, z. përkthyes profesional – por ndërkohë ju siguroj se një model të shqipes “t’vorfun” dhe të keqe e gjeta pikërisht në shkrimet tuaja te pharmaks.com – plot gabime drejtshkrimore, ndërtime gramatikore të ngathëta dhe barbarizma. Dhe për këtë nuk jua kam fajin unë, as standardi.
Ftoj lexuesit që e kanë ndjekur këtë debat, ta shohin vetë se nga vijnë këto predikime.
Problemi është pak më i ndërlikuar. Por le të shkojmë me radhë.
Ju pohoni: ‘…nuk e kuptoj mirë kushtëzimin psikologjik që e shtyn dikë të shmangë një fjalë fare të rëndomtë, si stomak, për të përdorur në vend të saj një fjalë etnografike.’ Ajo që ndodh zakonisht me një shqiptar jashtë kufijve është që të kuptojë se në Tiranë, një fjalë apo një shprehje është ‘krejt e zakonshme’ por mund të jetë e padëgjuar jashtë kufijve Tiranës apo jashtë kufijve të Shqipërisë. Por kjo nuk mjafton si argument. Mund të jetë edhe e dëgjuar por e papranuar nga folësit jashtë kufijve të Shqipërisë. Kjo, prapë, nuk është argument. Pra, çfarë duhet të bëjnë shqiptarët matanë kufirit shtetëror? Të hanë dhe të durojnë përçmime të stilit: ‘nuk e kuptoj mirë kushtëzimin psikologjik’, ‘fjalë fare e rëndomtë’, ‘fjalë etnografike’, ‘çfarë të keqe ka…’apo më mirë AKOMA ‘çfarë të keqe ka…’ sepse fjala ‘lukth’ e bëka shqipen ‘të tingëllojë si gjuhë barinjsh të sapozbritur nga mali’. Mirësjellja elementare nuk Ju ka lejuar të thoni atë që keni menduar: ‘gjuhë malokësh’. Ju falënderoj shumë për këtë varg përçmimesh të bukura e të përzgjedhura me kujdes të veçantë.
1. Fjala ‘lukth’m sikurse fjala ‘gur’, ‘bukë’, ‘ujë’ etj. është fjalë e vetme që njihet si e tillë në veri të Shqipërisë dhe jashtë kufijve të Shqipërisë shtetërore. Kam lindur e jam rritur duke përdorur vetëm me këtë fjalë. Jam shkolluar duke përdorur vetëm me këtë fjalë. Asnjë mësues, asnjë profesor imi nuk i ka thënë ndonjëherë ‘stomak’ asaj fjale që ne FARE TË RËNDOMTË i themi ‘lukth’. Te ne ‘lukth’ i thonë edhe familjet e vjetra e me nam, edhe ato të varfra të barinjve. Edhe akademikë, edhe profesorë, edhe mjekë. Edhe pastrues, edhe barinj, edhe hamallë. Asnjëherë nuk më ka shkuar mendja se një ditë do të lexoj kaq shumë përçmime për një fjalë kaq të vetëkuptueshme shqipe! Më duket e padëgjuar të krijohet kaq shumë keqkuptim prej një fjale të kulluar shqipe. Prej një fjalë të përdorur kaq dendur e në një hapësirë të gjerë gjeografike shqiptare!
Në një artikull tjetër (‘ PAK FOLKLOR LEKSIKOGRAFIK’ Ju vetë që thoni që ‘(f)jalët e rralla nuk janë insekte ekzotike, as flutura të qëmtuara për koleksion; nëse nuk përdoren shumë dhe gjerësisht, kjo thjesht ndodh ngaqë nevoja për to është e paktë. E dalë nga përdorimi, një fjalë vjen po aq sa ç’vlen edhe kartëmonedha pesëmijë-liretëshe, në xhepin e xhinseve të vjetra të një emigranti shqiptar në Formia të Italisë.’
Dhe unë pajtohem plotësisht me këtë pohim që kur një fjalë nuk përdoret shumë dhe nga shumë folës, nuk ka arsye të trajtohet si shenjtëri e të ruhet. Për shembull, fjala ‘kurt’, megjithëse fjalë e vjetër, nuk përdoret shumë, dhe pak shqiptarë e dinë se kështu i thoshin dikur ‘oborrit’. Megjithëse fjala ‘kurt’ ka edhe namin ‘ndërkombëtar’ sepse e kanë anglishtja, frëngjishtja, etj., shqiptarët e kanë futur në përdorim një fjalë sllave si ‘oborr’. Edhe kjo ‘ndërkombëtare’ por në një kahje tjetër.
Fjala ‘lukth’ nuk është e rrallë, përdoret shumë dendur, dhe përdoret shumë gjerë nga ana gjeografike, nga Ulqini, në Mitrovicë, Preshevë, Kumanovë, Shkup, Tetovë e deri në Ohër prej së paku 2.5-3 milion shqiptarëve. Pra, shkurt e trup, e përdorin gjysma e popullit shqiptar.
Pra, arsye e parë pse malokët nuk përdorin fjalën ‘stomak’ është se e kanë pasur dhe e kanë fjalën shqipe ‘lukth’, të cilën e kanë përdorur gjyshër, stërgjyshër e katragjyshër të tyre. Këta malokë nuk e kanë bezdi fare nëse disa aristokratë të shqipes të cilët s’i honepsin dot fjalët e barinjve dhe përdorin fjalë ndërkombëtare e me aromë perëndimore!
2. Një arsye e dytë është që fjala ‘stomak’ përdoret dendur në gjuhët sllave. Duke qenë se gjatë gjithë shekullit njëzet ka pasur fërkime sllavo-shqiptare, nga një rreth i gjerë njerëzish, konsiderohej akt patriotik, mospranimi i fjalëve e shprehjeve të huaja, sidomos nga armiku me të cilin përballeshin çdo ditë. (Megjithëse fjala ‘stomak’ vjen nga greqishtja ‘stomachos’. ) Në këtë vijë u krijuan edhe fjalë të reja si ‘vetëshërbim’, (për serb. ‘samoposluga’ në Tiranë ‘supermarkato’), ‘shitore’ (për serb. ‘prodavnica’ në Tiranë ‘dyqan’), poslastìčarnica ‘ëmbëltore’ (në Tiranë ‘pastiçeri’). Këto fjalë ndër shqiptarët e ish-Jugosllavisë u pranuan menjëherë dhe kanë, edhe sot, një përdorim të gjerë. Kjo i shërbente edhe kultivimit të shqipes, edhe një mobilizimi kombëtar të popullit shqiptar në atë kohë. Por këto fjalë shërbejnë edhe sot si fjalë të bukura shqipe. Profesori i nderuar, Eqrem Çabej, vazhdimisht u thoshte se studentëve të vet në Prishtinë që ‘ju jeni duke bërë një punë të shkëlqyer për ruajtjen dhe kultivimin e shqipes’.
Fjala ‘lukth’ – ku e patëm fjalën – nuk është shpikje e re, është fjalë shqipe me histori të lashtë, e përdorur shumë dendur dhe nga një numër milionësh i folësve. Prandaj, nuk shoh asnjë arsye pse kjo fjalë të mos përdoret si e tillë. Pa e përjashtuar, natyrisht, edhe përdorimin e fjalës ‘stomak’. Shumë fjalë kanë shemrat e tyre. Pse të mos e ketë edhe fjala ‘stomak’?
Le të nisemi nga norma leksikore – dhe besoj se do të biem dakord që shqipja standard e ka një të tillë dhe fjala stomak është normë leksikore ndërsa fjala lukth nuk është.
Fjalën stomak si normë leksikore nuk e kam vendosur unë: ma kanë mësuar në shkollë.
Ka shumë mundësi që në shtëpinë e mësueses sime stomakut t’i kenë thënë lukth ose mide; njëlloj sikurse ka mundësi që në shtëpinë time t’i kenë thënë bark ose mide – por kjo nuk më ka penguar gjë që ta pranoj stomakun si normë leksikore.
Arsyeja pse u zgjodh stomaku si normë, dhe jo lukthi ose mideja ose ndonjë fjalë tjetër, është se stomak ka qenë relativisht më e përhapur dhe gjeografikisht neutrale.
Thua:
E para, ky nuk është argument në mbështetje të përdorimit; edhe unë mund të jem rritur në një mjedis ku përdoret vetëm fjala kërrej për nxjerr; dhe vetëm fjala heqël për të ftohtë (sëmundje), por kjo nuk e përligj gjë përdorimin e këtyre fjalëve prej meje: përkundrazi, po t’i përdor, thjesht do t’i lajmëroj tjetrit prejardhjen time krahinore, pa qenë nevoja; së bashku me padijen time të vrazhdë.
Unë nuk të besoj kur thua se kjo fjalë është e vetmja që njihet si e tillë në veri të Shqipërisë dhe jashtë kufijve; dhe jam gati të pranoj që ti ose gënjen, ose nuk di se ç’flet. Kjo edhe sepse emri yt nuk më thotë asgjë. Në këto punë, kur pretendon diçka të pareferuar, vetëm emri mund të shërbejë si një lloj garancie, por ti shkruan me pseudonim.
Pse nuk të besoj – sepse mjafton një shëtitje e vogël në faqet ueb të institucioneve të ndryshme të Kosovës, përfshi edhe spitalet, për të parë se atje fjala stomak përdoret fare rëndom: për shembull këtu (http://www.bahceci.com/sherbimet-shendetesore/gjinekologji/semundjet-e-vezoreve). Në këtë faqe (http://www.telegrafi.com/shendetesi/dr-arber-veliu-specialist-gastroenterolog-hepatolog-54-22.html) dr. Arbër Veliu flet për stomak dhe jo për lukth; ky udhëzim administrativ i departamentit të shëndetësisë flet për stomak, jo për lukth (http://msh-ks.org/wp-content/uploads/2013/11/Nr.7-2001.AlbEngSer.pdf); kjo faqe e spitalit amerikan në Prishtinë flet për stomak, jo për lukth (http://www.spitaliamerikan.com/al/services.php?kat=Kirurgji%20e%20p%EBrgjithshme-services); edhe prof. Hamdi Ramadani flet për stomak jo për lukth (http://www.telegrafi.com/shendetesi/prof-med-phd-hamdi-ramadani-infektolog-54-4.html), edhe pse të tjerë persona që ndërhyjnë në faqe përdorin fjalën lukth, çka më konfirmon se kjo është dialektizëm, me status më të dobët se stomak.
Nuk po vazhdoj më, por mund të sillja me qindra shembuj.
E përsërit, askush nuk e vë në dyshim që fjala lukth përdoret; veç po them, siç kam thënë, se zgjedhja e parë, normative, për këtë fjalë është stomak; dhe se përdoruesit duhet të kenë një arsye plus, për të përdorur lukth në një shkrim në gazetë.
Dhe nëse këta njerëz, megjithëse shkruajnë në gazeta, nuk e njohin normën leksikore të gjuhës që shkruajnë, atëherë nuk ka pse të hiqen si viktima, kur dikush ua vë këtë në dukje.
Por nëse këta njerëz, që përdorin lukth në gazeta, e njohin normën leksikore por zgjedhin të mos e përfillin, atëherë këta janë duke e sabotuar normën me qëllim, dhe sërish nuk ka pse të hiqen si viktima, kur dikush ua vë këtë në dukje.
Solla më parë shembullin e fjalës midé – ka qenë përdorur, dhe kushedi përdoret rëndom, në zona të caktuara ku flitet shqip. E megjithatë, tashmë që fëmijët e mësojnë shqipen standarde në shkollë, nuk ka arsye pse të përdoret në një artikull shkencor-popullarizues, përveç padijes së shkruesit (e sqaroj, me padije kam parasysh injorancën), ose dëshirës së këtij për subversion.
Dhe ironia më e madhe këtu është se këta subversivë të shqipes standard hiqen si patriotë të mirëfilltë, ose zëdhënës të vlugut të dheut!
Në faqet e ndryshme mjekësore, të shkruara në Kosovë, kam gjetur edhe plot shembuj të përdorimit të fjalës lukth. Për mua kjo veç tregon se përdoruesit përkatës ende nuk janë mësuar me normën leksikore; dhe refuzojnë të kuptojnë se gjuha që flasin natyrshëm mund të mos përkojë me shqipen standarde; dhe se disa fjalë që mund t’i përdorin normalisht në rrethe të ngushta nuk mund t’i përdorin në rrethe më të gjera, për të njëjtën arsye pse nuk mund të lëpijnë gishtat në një darkë zyrtare.
Sa për marrjen në pyetje të fjalëve sipas origjinës, dhe arsyetimin që stomak përdoret nga gjuhët sllave etj., këtë temë s’e shterrojmë dot këtu; po mjaftohem të them se stomak është fjalë ndërkombëtare (në kuptimin teknik të fjalës), dhe është shumë mirë që shqipja e ka dhe e përdor.
Përndryshe, unë nuk kam ndonjë problem me fjalën lukth, sa kohë që përdorimi i saj, brenda një sistemi ku stomak përbën normën leksikore, duhet përligjur. Madje pikërisht diferencimi stilistik midis sinonimeve krahinore ose atyre krahinore dhe atyre normative do të jetë rruga kryesore e pasurimit të shqipes – por pa këtë diferencim, shqipen veç do ta dëmtojmë.
Jam përkthyes profesional nga farmacia dhe mjekësia. Fjalën “lukth” e kam në mbi 700 monografi të barnave. Shkrimi juaj asht shumë joserioz dhe qesharak.
Falemnderit që e prezantuat veten, z. Ad McMustafa, se kështu edhe mund të debatojmë më mirë.
Ose më mirë, kështu mund ta nis unë debatin, sepse vlerësimi juaj fillestar nuk mund të quhet debat.
Vërej një non sequitur të trefishtë, në tre fjalitë e komentit tuaj. Thoni se jeni përkthyes profesional nga farmacia etj.; ju besoj. Pastaj thoni se fjalën “lukth” e keni në mbi 700 monografi të barnave – çfarë e shumta mund të provojë se kjo fjalë ju pëlqen shumë ose e keni në listat tuaja terminologjike; por ndërkohë ju nuk thoni me ç’kuptim e keni të përdorur këtë fjalë dhe sa herë e keni, në 700 monografitë tuaja, fjalën “stomak”. Më në fund, me një kapërcim të papritur, thoni “shkrimi juaj asht shumë joserioz dhe qesharak”, a thua se ka ndonjë lidhje midis 700 luktheve në monografitë tuaja dhe shkrimit tim, që komenton për tekstin e një lajmi të botuar në Tiranë, në gazetë. Kjo më bën të mendoj se ju nuk i keni lexuar shkrimet e mia që pasuan këtë të “susamit”, por thjesht keni ardhur, të hidhni edhe ju një gur, pasi lexuat diçka për këtë gjë në Facebook.
Si përkthyes që jeni, me siguri jeni ndeshur shumë herë, në punën tuaj, me zgjidhje terminologjike të vendosura gjetiu dhe që nuk ju pëlqejnë, por që jeni të detyruar t’i zbatoni, në ato raste kur terminologjia ju vjen e gatshme, së bashku me projektin. S’është çudi që fjalën “lukth”, me kuptimin “stomak”, ta kem përdorur ndonjëherë edhe unë – sepse edhe unë jam përkthyes profesionist. Por kjo nuk do të thotë asgjë – ose e shumta do të thotë se në disa tekste, “lukth” përdoret me kuptimin “stomak”, gjë që unë nuk e kam vënë kurrë në dyshim, as e kam mohuar gjë – mjaft të lexoni shkrimin vijues “Anatomia e lukthit” për këtë, që ta shihni se ku rrah unë dhe ku rrahin ata që ke lexuar ti.
Tani, si përkthyes profesionist dhe zotërues i mbi 700 monografish të barnave, duhet ta dini, dhe nuk kam dyshim se e dini, se nëse fjala “lukth” përdoret, bie fjala, në një manual përdorimesh të një bari, dhe pastaj ky bar shitet në ato zona të Shqipërisë ku fjala “lukth” nuk njihet, dhe dikush pëson një lëndim të rëndë për këtë gjë (sepse e pi barin në fjalë edhe pse vuan nga ulçera e stomakut, të cilën sëmundje ju, në monografitë tuaja, atje ku thuhet se bari kundërindikohet për persona që vuajnë nga ulçera e stomakut, mund ta keni përkthyer si “i thati në lukth”), atëherë kompania që shet barin mund të përfundojë në gjyq për neglizhencë dhe vetë ju mund të mbani përgjegjësi për këtë.
Dhe nuk mund të mbroheni dot duke thënë se në Kosovë ose në rrafshin e Dukagjinit stomakut i thënkeni “lukth” dhe ulçerës “i thati në lukth” – meqë etika profesionale ju kërkon që manualet tuaja të barnave t’i përktheni në mënyrë të tillë, që t’i shërbehet sa më mirë përdoruesit; dhe se kjo është edhe arsyeja kryesore që ekziston standardi dhe që midis fjalëve stomak dhe lukth ka një hierarki në përdorim.
Më në fund, ju mund të jeni vërtet përkthyes profesional, por shqipen standard nuk duket ta zotëroni, sa kohë që shkruani “Shkrimi juaj asht shumë joserioz”, duke përdorur formën e gegnishtes për “është”, por duke mbajtur formën e standardit për “juaj” brenda po asaj fjalie (të cilën formë gegnishtja do ta kërkonte “juej”). Ky gabim është tipologjikisht i ngjashëm me ata që duan ta përdorin “lukth” në vend të fjalës “stomak”.
Zoti Ad McMustafa, a mund të më sqaroni, ju lutem, nëse keni ndonjë lidhje profesionale, si përkthyes ose redaktor, me uebsajtin e mëposhtëm?
http://www.pharmaks.com/
Xha, a ka mundesi qe autori te kete qene “kosovar” si une?
Edhe une jam rrite ne familje me fjalen “lugez”, per te kaluar pastaj si femije ne “lukth” nga librat shkollore (te botuar ne Prishtine), ndersa fjalen “stomak” te shqipes do ta kem lexuar per here te pare nga librat e Kadarese, i habitur perse Kadareja perdorka fjale te serbsihtes 🙂
Pra ndoshta s’ka prapavije ideologjike e gjithe kjo, mund te jete vetem nje nder ato fjalet qe jane te kufizuara te folesit jashte Shqiperise.
Me fjale tjera: Nese has nje kosovar qe te thot “stomak” e jo “lukth” ne nje situate te zakonshme, te kam borxh nje birre.
Shkruan:
Të kam sjellë shembuj plot te komenti më sipër, ku situatat nuk më duken të jashtëzakonshme, por vetëm të tilla që të kërkojnë përdorimin e standardit.
Xha, eshte perjashtim i rralle qe bej te shkrimet e tua, por kesaj rradhe nuk te jap te drejte.
Edhe gjermanishtja ka ne standard nje “Apfelsine” dhe nje “Orange” (per portokallin), pjeserisht me perhapje te ndryshme rajonale, e megjithate askujt, qofte ne rruge, qofte ne tekste shkencore, s’i shkon ndermend ta sulmoje tjetrin per mosnjohjen te gjuhes.
E ke sulmuar autorin keq e pa nevoje, por na ke sulmuar edhe ne folesit e tjere pa nevoje, perfshi ketu edhe 99% te specialisteve mjekesore ne Kosove qe jane rrite – ne radhe te pare – me kete emertim. E perse? Sepse ti vete nuk ishe ne dijeni per perhapjen kaq masive te fjales.
“Lukthi” eshte standard se paku poaq sa eshte “stomaku”.
E them me shume dashamiresi: Nje qendrim i shkurte dy-tre mujor ne Kosove, ben mrekulli per t’u shmangur rreshqitjeve te tilla.
Shkruan:
I nderuar, të lutem më ndihmo të kujtoj ndonjë rast kur më ke dhënë të drejtë, se unë nuk po e kujtokam dot.
Te kam dhene e te jap te drejte: Duke e reklamuar frymen tende – ne rrethin tim e ne forume gjithandej – dhe duke e mbeshtetur blogun tend, ne radhe te pare duke e lexuar ate me perkushtim.
E qarte qe, kur pajtohem me shkrimet e tua, reagimi im – ketu – mungon.
Shkruan:
Po pse, vallë? Pse jo një fjalë të mirë, herë pas here, që pastaj edhe fjala e keqe të mos të vijë më e hidhur se ç’është? Pse ma mohon solidaritetin publik, por nuk ngurron të më denoncosh?
Kjo është jashtë teme, natyrisht – por edhe, tani që e mendoj, jashtëzakonisht brenda teme! Sepse më vjen ligsht të debatoj me njerëz që begenisin të flasin me mua vetëm kur kujtojnë se më kapin në gabim!
I nderuar Xha,
nuk e marr me mend qe ty te pelqen me shume qe une poshte shkrimeve tua te shkruaj “Mire e ke!”, ne vend qe shkrimin t’ua shperndaj miqeve ose ndjekesve ne Twitter…
Nga ana tjeter eshte gjynah qe ti pastaj nuk mund ta identifikosh kete “zhurme” si timen, por besoj ky eshte cmimi i anonimitetit (i lejuar ketu, e te cilin une provoj ta shijoj me shume kujdes).
Me gjithe keto – kur lexon komentin tim te pare – une nuk te sulmova, une vec mendova qe mund te te coj nje gjysme hapi perpara me nje gjysme informacioni qe mund t’mos e dish… Nese kam gabuar ne synim apo ne mjet, te kerkoj falje.
Muhabet po bëjmë – por ka pasur shumë raste kur më kanë sulmuar kaq ashpër dhe rëndë, sa kam pasur nevojë për një fjalë mbështetëse. Por kushedi nuk do t’i kesh parë.
Këtu ka diçka që duhet ta sqarojmë menjëherë, se përndryshe po rrahim ujë në havan.
Një gjë është përhapja e një fjale, një gjë tjetër norma leksikore.
Kur unë flas për normë leksikore, kam parasysh një koncept fare të rëndomtë, në fushën e sociolinguistikës dhe të politikës gjuhësore; dhe e kam të vështirë që t’i lë tani të gjitha punët dhe të vihem t’u shpjegoj koncepte të tilla njerëzve që duan të përdorin me çdo kusht fjalët e gjysheve.
S’kam asnjë problem me fjalën lukth në vetvete – por kam problem kur ajo përdoret në vend të fjalës stomak, e cila është normë.
Fjalori i shqipes që kam në shtëpi, lukth ma jep si variant edhe leksikor edhe fonetik të fjalës lugth.
Ju më thoni se po të bëheshin zgjedhjet në Kosovë sot, fjala lukth do të fitonte.
Por kjo nuk ngre fare peshë, o zotërinj – dhe sa më shpejt ta kuptoni këtë, aq më shpejt do të mund të zhvendosemi drejt diskutimit të problemeve më serioze.
Nëse doni që të ndryshohet norma leksikore, uluni dhe shkruani një fjalor të ri të shqipes, me sqarimet përkatëse, dhe pastaj ejani të diskutojmë sërish.
Nëse nuk e njihni normën leksikore, kjo do të thotë se nuk e keni studiuar mirë gjuhën shqipe në shkollë, dhe duhet t’i ktheheni sërish.
Nëse nuk e pranoni normën në parim, kjo s’ka të bëjë me normën, por me krahinizmin tuaj.
Por, e përsërit, stomak është fjalë fare neutrale e shqipes, që përdoret në tekstet e qarkulluara në Kosovë shumë më gjerësisht se ç’përdoret lukth në tekstet e qarkulluara në Shqipëri.
Aq më tepër që shqiptarja.com është një media e botuar në Tiranë.
Sikur një gazetë amerikane, p.sh. The New York Times, ta quante ashensorin lift, jo elevator, në një tekst redaksional, kjo do të habiste shumë vetë; sepse e përdorur në The New York Times fjala lift nuk do të thotë “ashensor”, por do të thotë “I am British”.
Tani, ç’kuptim ka që një tekst shkencor-popullor, te Shqiptarja.com, të thotë “unë jam nga Kosova”? Sepse atëherë unë lexuesi do të përgjigjesha: më fal, por nuk të pyeti kush se nga je – më thuaj pse duhet të të besoj, kur më thua se farat e susamit do të ma shërojnë lukthin?
“Tani, ç’kuptim ka që një tekst shkencor-popullor, te Shqiptarja.com, të thotë “unë jam nga Kosova”? Sepse atëherë unë lexuesi do të përgjigjesha: më fal, por nuk të pyeti kush se nga je – më thuaj pse duhet të të besoj, kur më thua se farat e susamit do të ma shërojnë lukthin?”
Arsyeja mund te jete shume banale: Qe teksti eshte kopjuar nga nje gazete nga Kosova, ku ky kuptimi “i shenjuar” i lukthit nuk ekziston, dhe ku i shenjuar do t’ishte “stomaku”.
Sidoqofte, po gezohem qe u kthyem ne rrafshin joemocional, e akoma me shume per krahasimin me varietetet e anglishtes. Sepse lukthi s’eshte krahinizem, por variant – i etabluar ne letra, njelloj si puna e lift/elevator.
Po i kthehem prapë bisedës me prof. Hamdi Ramadanin, botuar në telegrafi.com.
Në këtë bisedë, prof. Ramadani përdor rregullisht fjalën stomak, ndërsa të tjerët, që i bëjnë pyetje, përdorin edhe lukth.
Kështu, prof. Ramadani flet për “fryrje të stomakut”, dhe “mundime në stomak”; ndërsa komentuesit përdorin sipas rastit edhe lukth, edhe stomak: “ka dërgue me bo analizën e lukthit” thotë një B.K.; “kam edhe dhimbje në lukth”, thotë Admiri; “kam dhimbje në lukth”, thotë edhe Djellza; dhe ndërkohë “vuaj nga dhimbjet në stomak” (Ademi).
Edhe biseda me dr. Arbër Veliun, sërish në telegrafi.com, paraqet të njëjtën tablo: dr. Veliu flet për stomak: “unë mendoj se problemi nuk qëndron me stomakun”, “uljen e aciditetit të stomakut”, “prezenca e helikobakterit në stomak”, “shtimi i thartirës në stomak”, “gazrat në stomak”, “dhimbja e stomakut e shoqëruar me dhimbje fyti”, “shtimi i aciditetit në stomak”, ndërsa lukth e gjen të përdorur shumë më shpesh, por vetëm në tekstet e komentuesve.
Pra, vetvetiu do të thoja, ka një prirje për diferencim midis stomak dhe lukth, ku e para përdoret në ligjërimin standard të autoritetit kontekstual (mjekut), ndërsa lukth në ligjërimin bisedor (gjysmë-standard ose jostandard) të komentuesve praktikisht anonimë.
Përkundrazi, pështjellimi ose përdorimi paralel dhe i padiferencuar i stomak dhe lukth na çon në dukuri si kjo më poshtë, e nxjerrë nga faqja mjeku.net:
Tani, nëse këtë tekst nuk e ka shkruar dikush me goditje në tru, të krijohet përshtypja e gabuar sikur stomak dhe lukth janë dy organe ose pjesë trupi të ndryshme (në tekst vijojnë të përdoren edhe stomak, edhe lukth, në mënyrë indiferente – çka një gjuhë standarde nuk duhej ta lejonte).
Shembulli vlen për të treguar çfarë ndodh, kur shpërfillet norma leksikore për arsye, si të thuash, etnografike.
Po e le me kaq, qe t’mos behem i tepert: Dy shembujt qe ke sjelle nuk vertetojne ate dallimin standard/bisedor, sepse jane vetem dy shembuj. Ata logjikisht vertetojne vetem qe dy persona/mjeke kane vendosor te perdorin variantin “stomak” – gje qe eshte plotesisht legjitime. Per te vertetuar ate qe po provon, duhet deshmuar qe fjala “lukth” nuk perdoret ne tekstet mjekesore/profesioniste, ose qe – ne Kosove – perdoret me pak se “stomak”. Do ta kesh shume te veshtire.
E thashe qe ne fillim: Ne jemi rritur me “lukthin”, jo se na e kane mesuar gjyshat, por nga librat e biologjise per shkollat fillore.
Fakti eshte se ndermjet Shqiperise dhe Kosoves ka dallime ne zbatimin e normes jo vetem ne leksik, por edhe ne sintakse.
Ndryshimet e reja gjeopolitike besoj se do te favorizojne afrimin gjuhesor dhe rrafshimin e ketyre dallimeve ne perdorimin e normes. Nismat dhe marreveshjet e fundit mes dy qeverive per njesimin e programeve dhe te teksteve shkollore do te ndikojne doemos. Mbetet per t’u pare nese ndikimet do te jene pozitive apo do te fillojme t’i prishim gjuhen njeri-tjetrit. Sa na perket neve shqiptareve te Shqiperise, edhe pa ndihmen e kosovareve po ia dalim me se miri ta prishim vete shqipen tone. Per t’u bindur per kete mjafton t’u hidhet nje sy i shpejte teksteve te sotme shkollore qe miraton ministria e arsimit. Para ca kohesh nje mik ne Tirane me tregoi abetaren e te birit ku te germa “K” ishte shkruar “kali kalëron”. Me fjale te tjera, femijet sot mesojne se nuk kaleron kaloresi, por kali! Do saktesuar se ne kete rast autoret e abetares nuk jane kosovare, por vlonjate te kulluar.
Xhaxha, m’u derdhën lotët vrishkull kur lexova HAPU SUSAM! Nga te qeshurit, them. Rrofsh!
Nuk besoj që serioziteti i dëndur t’i bëj mirë lukthit, tëmbthit, gongallave apo dhe çaponjve të themi.
Gjuha eshte nje sistem shenjash për kuptimin e te cilave duhet te merremi vesh te gjithe e duhet t’i kuptojme te gjithe ne te njejten menyre. Nuk me duket se jam shume i huaj per punet e gjuhes, por kam pershtypjen se te perdoresh lukth per stomak eshte pak e sforcuar ne mos e pasakte. Nuk kam frike te them se edhe kuptimli i dyte qe jep Fjalori per lugthin (si stomak), mund te jete i gabuar (pak çudira te tjera ka aty?). Ose nje kuptim i shtuar pa shume bindje.
Gjithë jeten time e kam degjuar kete fjale (ne trajten me djeg lukthi, p.sh.) dhe gjithmone nenkupton ate piken mbi stomak, nje gropes a gjesendi gjesendi te tille, nje gypth mbase ne hyrje te stomakut, ku rikthehen (ne kushte te caktuara) lengjet gasrtike, te cilet stomaku vete i duron mire, por kur ngrihen mbi te acidet e ndryshem irritojne diçka, me djeg lukthi, pra.
Ne kete kuptim, te perdoresh lugth per stomak, do te thote te varferosh gjuhen, te vraseshn nje fjale, te nxjerren nje fjale jashte perdorimit.
Lugthi eshte lugth dhe stomaku stomak, tha.
Kur shprehjen ‘normë leksikore’ përdorin gjuhëtarë të kohës së Xhaxhit Enver, ata që shkruan elozhe Udhëheqësit të Math, kam një mirëkuptim për mjegullën e tyre. Bunkeri dhe norma tek ata kanë një vijimësi. Bunkeri si mbrojtje nga ‘armiku i jashtëm anglo-amerikan’ që kërcënon përherë dhe ‘norma’ si zgjatim i dorës së çelniktë të Nënës Parti për unitetin Parti-popull. Por nuk kam mirëkuptim kur këtë e përdorin njerëz për të cilët mendoj se duhet të kishin dalë nga kjo mjegull shumë kohë më parë dhe duhet të kishin kuptuar se Shqipëria është më e gjerë, me madhe, më e larmishme sesa që është mësuar në shkollat enveriste për ‘vëllezërit kinezë’ dhe ‘miqtë kosovarë’.
Unë nuk thashë asnjëherë që fjala ‘stomak’ nuk është në fjalor dhe se nuk është normë leksikore. Dhe më së paku prita që Ju t’i referoheni kësaj ‘norme’ duke qenë se fjala ‘lukth’ nuk gjendet në Fjalorin e vitit 1980. Por, meqë e nisët kështu le të vazhdojmë pak në këtë vijë.
Fjala ‘lukth’ nuk është jonormative vetëm pse një grup gjuhëtarësh provincialistë kanë vendosur të mos e vënë aty. Ky trajtim paraqet vazhdimësinë e trajtimit enverist të gjuhës shqipe. Ju si autor i kaq teksteve rreth gjuhës shqipe duhet ta kishit pasur të qartë këtë. Dhe ky zhgënjim më bëri t’Ju shkruaj. Nuk dua të hyj në qëmtimin e historisë së vendosjes së kësaj norme sepse kjo e shpie larg muhabetin tonë. Dua të ndalem te mënyra e trajtimit të fjalëve në një gjuhë.
Fjala ‘lukth’ nuk është e barinjve. Është fjalë letrare. Nuk është se nuk ka qenë në fjalorët e shqipes por prej qëllimesh të ngushta krahinore është përjashtuar nga Fjalori 1980. Dhe këtu nis të qelbet argumenti Juaj. Sepse nëse më thoni se duhet të përdoren VETËM fjalët e listuara në Fjalorin 1980 atëherë muhabeti ynë ndërron. Dhe argumenti Juaj shembet vetvetiu. Nëse jo, atëherë unë do të listoj më poshtë një listë të gjatë fjalorësh për të dëshmuar se fjala ‘lukth’ nuk është aq krahinore dhe aq e kufizuar sa ju duket. Ju e keni personalizuar këtë bisedë duke thënë se nuk më njihni dhe se unë paraqitem me pseudonim. Në të vërtetë, unë mendova se kjo gjë është rregull derisa as unë nuk jua di emrin sepse edhe Ju paraqiteni me pseudonim. Nuk shoh ndonjë kundërthënie këtu. Por nëse emri im bën ndonjë ndryshim në argument, atëherë do të bëjmë këtë të dy bashkë. Për më tepër Ju më thoni se edhe ‘gënjej’. Ky është shkallëzim i mëtutjeshëm i përçmimit, si duket, nga mungesa e argumenteve. E thotë mirë një filozof që kur nisin të mungojnë argumentet, tavolina nis e rrihet me grushte. Ju mund të mos më besoni por duhet të vini e të shëtisni jo vetëm në Kosovë por në të gjitha trojet shqiptare në ish-Jugosllavi. Lista që keni paraqitur aty për përdorimin e fjalës ‘stomak’ është listë e njerëzve profesionistë të cilët kanë angazhuar përkthyes nga Shqipëria shtetërore, ashtu sikurse ndodh rëndom me reklamat e disa prodhimeve të ndryshme. Kjo gjë nuk është keq. Takimi i parë i vërtetë i shqiptarëve me shqiptarë këtej e matanë kufiri është bërë pikërisht më 1999. Dhe testi i çfarëdo standardi gjuhësor tek ka nisur.
Në vazhdimi të argumentimit Tuaj e pështjelloni pa nevojë muhabetin duke thënë se:
‘E përsërit, askush nuk e vë në dyshim që fjala lukth përdoret; veç po them, siç kam thënë, se zgjedhja e parë, normative, për këtë fjalë është stomak; dhe se përdoruesit duhet të kenë një arsye plus, për të përdorur lukth në një shkrim në gazetë.
Dhe nëse këta njerëz, megjithëse shkruajnë në gazeta, nuk e njohin normën leksikore të gjuhës që shkruajnë, atëherë nuk ka pse të hiqen si viktima, kur dikush ua vë këtë në dukje.’
Ju ishit ai që e quajtët ‘gjuhë barinjsh’ vetëm për këtë shkak! Për një gjuhëtar kjo është e palejueshme. Do ta kuptoja një burokrat në zyrat e gjykatës apo të policisë , por një gjuhëtar nuk mund ta kuptoj. Ju duhej të ishit pikërisht personi që do ta mbronte përdorimin e kësaj fjale, nëse për asgjë tjetër, atëherë për të pranuar një konkurrencë të këtyre dy fjalëve. Ju bëni edhe me keq, thoni se përdorimi i fjalës ‘lukth’ tregon mosnjohje të ‘normës leksikore’! Do të shihni më poshtë listën e fjalorëve në të cilat fjala ‘lukth’ përdoret vazhdimisht. Edhe në Fjalorin Drejtshkrimor të vitit 2011. Dhe kjo tregon se ju nuk jeni të përditësuar me rrjedhat e gjuhës shqipe.
Edhe më keq se kaq, i quani ‘sabotatorë’ ata që për ‘arsye patriotike’ ‘e njohin normën leksikore por zgjedhin të mos e përfillin’. Thelbi i këtij muhabeti është pikërisht ky: nuk është shkelje e normës përdorimi i një fjale shqipe, edhe kur kjo fjalë nuk është në fjalor. Sepse Ju vetë e thoni shumë qartë në një shkrim tjetër Tuajin që nuk ka fjalor të tillë në botë që përfshin të gjitha fjalët e një gjuhe. Dhe unë pajtohem plotësisht me Ju në këtë pikë. S’ka si të thuhet më qartë. Por Ju bini ndesh me vetveten kur thoni se nëse fjala ‘lukth’ nuk është në Fjalorin 1980, atëherë përdorimi i saj është shkelje e normës! Cili jeni Ju në këtë mes?
Natyrisht, fjala ‘sabotator’ dhe shprehja ‘dëshirës së këtij për subversion’ më përkujton kohët kur ‘Shqipëria një pëllëmbë, hante hekurin me dhëmbë’ duke thyer bllokadat imagjinare! A jeni vërtet serioz kur përdorni fjalë e shprehje të këtilla apo kjo duhet të ketë qenë një shkarje çasti? Nuk di që fjala ‘sabotator’ dhe ‘subversion’ të ketë vend në trajtimet e gjuhëtarëve seriozë. Por, kjo le të mbetet pjesë e një shpjegimi Tuaj të ardhshëm.
Për një gjuhëtar nuk është padije mospërdorimi i fjalës ‘stomak’, por padije e kulluar është mohimi i përdorimit të fjalës ‘lukth’. Si do të bëjnë konkurrencë fjalët nëse ato nuk përdoren? Si do të dijë një gjuhëtar se cila fjalë fiton peshë nëse nuk vihet në garë? Fjala ‘stomak’ është fjalë më e re. Në Fjaluerin e Rii të Shqypes, (që njihet si ‘Fjalori i ‘Bashkimit’), 1908, del vetëm zëri ‘lugth’ e jo ‘stomak’. Pra, si u bë që fjala ‘stomak’ erdhi e u bë ‘normë’? Nëpërmjet përdorimit të lirë dhe konkurrencës me fjalën ‘lukth’, ‘mullë’, ‘zgrof’. Dhe një gjuhëtar mesatar e di se rikthimi i përdorimit të fjalëve nuk është dukuri e padëgjuar. Fjala ‘lukth’ nuk paraqet kurrfarë ‘sabotatori’, as ‘subversioni’, por ndjenjë të mirëfilltë e të rehatshme gjuhësore, pa sikletin e ‘shkeljes’ së normës nga popullsia që e përdor. Fjalën ‘lukth’ e ka edhe Fjalori i Gjuhës Shqipe i vitit 1954. A ishin ‘sabotatorë ‘ e ‘subversivë’ edhe Çabej, Cipo e Domi me shokë kur e futën në fjalor fjalën ‘lukth’? Po zoti Memushaj e Dhrimo, më 2011, a thua janë po kaq ‘sabotatorë’ kur futën këtë zë në Fjalor Drejtshkrimor?
Do ta kuptoja brengën Tuaj nëse do të kishim përdorim të ndonjë veçorie thelbësore të normës së tashme: mbaresë dialektore shumësi, trajtë të së ardhmes ‘kam me shkue’, apo ‘kam të shkoj’, mosrespektimin e rotacizmit (‘emën’ për ‘emër’) por përdorimi i fjalës së kulluar shqipe ‘lukth’ të çojë kaq pluhur! E padëgjuar! Megjithëse dëgjojmë çdo ditë pohime të një radhe gjuhëtarësh më të regjur enveristë që thonë se shqipja standarde është e hapur për fjalë të reja (leksema) nga dialektet. Shembulli i fjalës ‘lukth’ nuk e dëshmon këtë. Aq më keq nga një gjuhëtar i një gjenerate të re që di të përdorë internetin.
Nga një pikëvështrim i një gjuhëtari, mendoj se më shumë është pritur që Ju të kritikoni përpiluesit e Fjalorit 1980 pse s’e kanë futur fjalën ‘lukth’ sesa të kritikoni shqiptarët të cilët e përdorin atë. Këtë e kanë bërë gjuhëtarët Memushaj e Dhrimo kur e kanë (ri)futur këtë fjalë duke e kuptuar gabimin e bërë më parë. Ndërsa Ju kërkoni që të bëhet e kundërta! Prandaj, nuk mund të kem mirëkuptim për Ju! Nëse Ju shihni ‘sabotatorë’ aty ku s’ka, çfarë do të ndodhte nëse një gjuhëtar edhe me qëllimet më të mira do të përpiqej t’Ju shpjegonte se çështjet e normëzimit të shqipes kanë pasur prapavijë jo krejt të ndershme. Me këtë qasje që keni, do ta konsideronit ‘sabotator’ i cili meriton të pushkatohet. Te Ju e kam të vështirë të ndaj xhandarin nga gjuhëtari. Dhe, kjo është arsyeja pse shqipja e shqiptarët janë këtu ku janë: në dhomën e tmerrit ku shohin vetëm armiq dhe flasin me njëri-tjetrin vetëm nëpër grykë të pushkës. Sa keq. Dhe sa e vërtetë! Mbetemi me atë: ‘ Bir Selman i nënës ç’të të qaj më parë!’
* * *
Më poshtë kam vendosur një listë fjalorësh ku është listuar fjala ‘lukth’ vetëm sa për të dëshmuar se edhe disa barinj të gjuhës, gjuhëtarë të mirëfilltë, e kanë përdorur pa parë ‘armiq’ e ‘sabotatorë’ dhe pa vrenjtur vetullat nga maja e thanës:
Vocabolario italiano epirotice, ROSSI, Roma, 1866
Stomaco. Mulli, ni, it i εèmbres, εèmbre, a, es, bàrk, u. (pra, italisht ‘stomaco’ shqip ‘mulli, -ni’)
FJALUER I RII I SHQYPES, 1908:
Lugth, i, vm. shu. lugtha, (italisht) t. Stomaco.
FJALOR I GJUHËS SHQIPE, Tiranë, 1954 (Cipo, Çabej, Domi, Krajni, Myderrizi):
LUKTH-I, em. stomaku; 2. fyti i kroit.
STOMAK-U em. anat. organ i aparatit tretës që ka trajtën e një torbe dhe gjindej në zgavër të barkut nën mishin e varfër; lukth, mullë, zgrof.
E. S. Mann, ENGLISH ALBANIAN DICTIONARY, Hague, (1957)
‘stomach (stamëk), êm. lugth, mullëz; (belly) bark; the pit of the —, krískull; fol. duroj; I can’t—it, më vjen ndotë; it turns my -, më mvel, më vjen ndotë, më neverít; crawl on the —, ec bárkas; -er (ër), êm. mitan, ferme, fermene; -ic (ste¬makik), mb. i lugthit, mullzuer
stomach-ache (stamekejk), êm. dhimbja e barkut
FJALOR SHQIP SERBOKROATISHT, Prishtinë, 1981:
epigast/ër, ~ri m. anat. (mbiLUKTH) epigastrijum, žličica, lažičica, ožičica.
epigastrik, ~e adj. (mbiLUKTHOR) epigastričan.
lukth, ~i m. pl. ~e 1. anat. (stomak) želudac. 2. (fyti i kroit) česma, cev, slavina; odvodna cev, otvor; lavaman me disa ~e umivaonica sa više česama.
midé, ~ja f. anat. (stomak, LUKTHI) želudac, mida.
FJALOR SERBOKROATISHT SHQIP, Prishtinë, 1989 (botim i tretë):
òžičica f. dim. nga ožica lugë e vogël; anatom. gryka e LUKTHIT, epigastro.
stòmāk, -áka m, (pl. -áci) anatom. (želudac) stomak -u m, LUKTH m, mullë f. zgrof m. (trbuh) bark m.
Newmark, OXORD ALBANINAN ENGLISH DICTIONARY, 1999:
lugth nm
1. Small water trough/spout through which water flowsfrom a spring
2. (Anat.) abdominal cavity; belly.
lukth nm = lugth
* lukthi i barkut – pit of the stomach
FJALOR DREJTSHKRIMOR, (Dhrimo, Memushaj), Tiranë, 2011:
lugth, ~i m., sh. ~e, ~et
lukth, ~i m., sh. ~e, ~et lugth
Dhe në fund, mjafton të shkruani fjalën ‘lukth’ në google për t’u bindur se çfarë përhapje dhe përdorimi ka kjo fjalë.
Ka shumë paranojë dhe mllef në komentin tënd, Shkumbin – të cilat ma bëjnë pothuajse të pamundur bisedën me ty. Askund nuk kam thënë që fjalës lukth i duhet hequr e drejta e qytetarisë në shqipen standard; por vetëm që ajo nuk mund dhe nuk duhet të përdoret, pa arsye, në vend të fjalës stomak, në tekste të shkruara që mëtojnë t’i përkasin standardit.
Përndryshe, po t’i kursej ironitë, retorikën dhe poezinë – sepse ato vetëm sa e mbulojnë argumentin me një perde tymi. Dhe do të përgjigjem me një shkrim më vete, shpresoj po sot, pa t’u drejtuar ty personalisht – meqë këtu nuk është se po matim kush e hedh shurrën më larg.
E para, të falënderoj që pate një ndershmërinë dhe mirësinë e mjaftueshme që t’i botosh përgjigjet e mia. Një punë jo shumë e shpeshtë ndër ne. Nuk kam paranojë. Por mund të kem mllef. Por mllef të edukuar. Mllef qortues prej vëllai. Me qëllimin e mirë që të të bëj me dije për mllefin tënd me erëza mendjemadhësie që na bën ne, vëllezërit e tu, të ndihemi keq.
Pohon që nuk ke thënë askund që fjalës lukth i duhet hequr e drejta e qytetarisë në shqipen standard; por vetëm që ajo nuk mund dhe nuk duhet të përdoret, pa arsye, në vend të fjalës stomak, në tekste të shkruara që mëtojnë t’i përkasin standardit’.
Mua më vjen mirë nëse lexuesit Tuaj do të kenë po këtë përshtypje. Dhe dua të jem unë i gabuar.
Por, kur shkruani këtë:
‘çfarë të mire ka fjala lukth, e cila e bën shqipen të tingëllojë si gjuhë fisi barinjsh të sapozbritur nga mali?’
mendoj se nuk ka erë qytetarie këtu. ‘(Gj)uhë fisi barinjsh të sapozbritur nga mali’ më duket pikërisht e kundërta e asaj që thua. Është, pikërisht, jo me shumë mirësjellje, zhveshje nga qytetaria.
Vazhdoni me:
– (përdorimi i fjalës ‘lukth’) ‘…na fut sakaq në trojet e psikopatologjisë leksikore’,
– ‘…meqë këtë esencë “shqipe” të lukth unë s’mund ta marr veçse si shprehje të një fetishizmi gjuhësor…’
Këto cilësime apo më mirë kualifikime – që të mos fetishizoj edhe unë – nuk më duken zgjedhje më e mirë e fjalëve për diçka kaq të vetëkuptueshme për ne jashtë kufijve që gati u bëmë memecë për të mbajtur kombin ‘të njësuar’ apo më mirë, prapë, ‘të unifikuar’.
Do te thoja qe metoda e ofendimit qe ne hapje – “e pare falënderoj që pate një ndershmërinë dhe mirësinë e mjaftueshme që t’i botosh përgjigjet e mia. Një punë jo shumë e shpeshtë ndër ne”.
Ndoshta nga nahija tuaj kjo mund te tingelloje e pafajshme, por ketu shihet qarte nenteksti qe: “Per default ti ke deficenca ndershmerie, por kesaj rradhe po te bej nder te madh te te jap (meqe mendimi im eshte shume i rendesishem) nje note kaluese ne ndershmeri!
Insistimi ne perdorimin e nje fjale sikur po diskutojme Sistemin Gjeocentrik vs. atij Heliocentrik tingellon me shume si sfide se sa si nje debat akademik.
Ca me teper Xhaxhai e ve ne pah nje ane te tille (sfiden, qe mua me duket me shume provokim) kur thote ne shkrimin e tij se jene perdorur bujarisht edhe shume fjale (efikasitet, orale, i koncentruar, aktivitet) qe i kane ekuivalentet shqip pak a shume te stabilizuar.
Perzjerja pastaj ne muhabet e kategorive te tjera si Parti, Enver, Diktature, Kostallar nuk se te ndihmojne shume ne debat.
Nje lajmerim per antikomunisett e profesionit: – Nuk ju ndihmojne shume diatribat tuaja ne cfardo debati, keq me vjen por tregojne mungese argumentash dhe dobesi retorike.
Cuditem me kete zell per kete fjale qesharake kur gjuhe si latinishtja anglishtja dhe te gjitha derivatet e tyre e kane perqafuar fjalen stomak pa u rene hunda aspak.
Çfarë argumenti dhe ti? Do të bëjmë parim që ato fjalë që përqafojnë ‘latinishtja, anglishtja dhe të gjitha derivatet e tyre’ t’i bëjmë shqipe? Ky për ty është argument?
Shkumbin,
fjalet “lugth” dhe “lukth” i ka edhe fjalori i ’80, si edhe ai i ’84, me tri kuptime. Po ketu eshte problemi:
Nuk mund ta perdorim me vleren e nje termi shkencor anatomik sepse termat duhet te jene monosemantike. Perndryshe, nese perdorim fjalen “lukth”, sipas fjalorit normativ te ’80, nuk merret vesh nese e kemi fjalen per “pjesen e thelluar ndermjet barkut dhe kraharorit” apo pikerisht per organin anatomik qe ndryshe e quajme “stomak”.
Relapso,
Nga toni përçmues me të cilin është shkruar artikulli as nuk e mora mundin të shikoj Fjalorët 1980 e 1984. Sepse nuk munda të marr me mend se kjo fjalë ekziston tashmë në fjalor qoftë edhe e interpretuar me mangësi. Por të falënderoj për vërejtjen e nevojshme. Por, kjo e bën situatën edhe me të rëndë për Xha Xhain.
Tani, sipas teje, del që Cipo, Çabej, Domi më 1954 nuk kanë bërë dot dallimin në mes të lukthit dhe ‘pjesës së thelluar të karaharorit’. Është dashur të vijë Kostallari dhe t’ua shpjegojë, jo vetëm Cipos, Çabejt, Domit etj. por edhe gjysmës së shqiptarëve këtej e matanë kufirit se çfarë kuptojnë ata me fjalën ‘lukth’. Ky është keqkuptim i skajshëm i përpiluesit të fjalorit. Nëse 3 milion shqiptarë i thonë ‘një objekti fluturues’ ‘aeroplan’ dhe 3 milion të tjerë i thonë ‘avion’ (është rast i ngjashëm sepse shqiptarët jashtë kufirit shtetëror të Shqipërisë i kanë ikur fjalës ‘avion’ sepse përdoret nga sllavët), atëherë ‘aeroplan’ dhe ‘avion’ janë fjalë të barabarta. Mund t’i teket një Kostallari e të shkruajë në fjalor se ‘aeroplan’ është ‘objekt fluturues i vogël’ ndërsa ‘avion’ është ‘objekt fluturues i madh’. Por, kjo në terren nuk ndryshon asgjë! Është teke e përpiluesit të fjalorit dhe vështrim i shtrembëruar i kuptimit të fjalës prej tij. Kaq.
Dhe nuk mund të thuash që ‘aeroplan’ e avion’ nuk qenkan terma shkencorë! As që nuk kërkuakan ‘monosemantizmin’! Por, siç e sheh, kjo s’është e vërtetë. Nëse ndalemi te anatomia, kemi fjalët ‘kokë’ dhe ‘krye’. Krejt të barabarta. Nëse shkoj te mjeku dhe them ‘më dhemb kryet’, a thua mjeku shqiptar do të gabojë dhe do të më thotë hiq këpucën të shoh se ku të dhemb? Apo do të më duhet, detyrimisht të përdor fjalën ‘kokë’?
Fjala ‘lugth’ mund të ketë kuptimin e asaj që thua ti: “pjesen e thelluar ndermjet barkut dhe kraharorit”. Por jo fjala ‘lukth’, pavarësisht se duket se kanë dalë nga njëra-tjetra. Edhe fjala ‘koqe’ vjen nga fjala ‘kokë’, por dallimi ndërmjet tyre është – tashmë e di – shumë i madh. Prandaj, fjala ‘lukth’ është e përqendruar qartë në atë që quhet ‘stomak’ dhe asgjë tjetër. Nëse një fjalor e jep kështu apo ashtu, ndërsa në terren ka qenë dhe është tjetër, atëherë duhet të korrektohet fjalori dhe jo populli! Duke qenë se në fjalorët e mëparshëm dhe në popull ‘lukth’ dhe ‘stomak’ janë e njëjta gjë atëherë duket se hartuesit e fjalorit 1980 e kanë të stisur këtë punën e ngjyrimeve kuptimore duke i dhënë përparësi fjalës ‘stomak’ dhe duke zhvendosur kuptimin e fjalës ‘lukth’ në kuptimin e tretë. Por, qoftë edhe në kuptimin e tretë, fjala ‘lukth’ nuk meriton kaq përçmim për t’u quajtur ‘ gjuhë fisi barinjsh të sapozbritur nga mali’.
Mjeku mund te jete nga Shkodra dhe po i the “Krye” me siguri do te te kuroje falas. Ky eshte aspekti utilitar i ketij perdorimi. Por mjeku nga Shkodra nuk mundet ne nje diskutim pubik te vetin te perdore fjalen Krye ne vend te Koke. Ne kete kuptim qendron dallimi qe ti e kupton shume mire. Pastaj ta zeme une jam nga Jugu, ku fjala krye nuk perdoret per koken, por pershembulll perdoret ne formen ” ne krye te vendit”. Po edhe pse nuk eshte fjala krye, serish nese dikush do te thoshte ai eshte Kokelart, ne vend te kryelart, me siguri qe te gjithe do te kthenin Kryet, por edhe Koken, me aluzionin cinik te ndonje anomalie anatomike.
MARS,
kjo ironi e cekët se po i the një shkodrani ‘krye’, ‘me siguri do te te kuroje falas’ nuk të bën kurrfarë nderi. Pse do të duhej të të kurojë falas? Sepse përdore një fjalë shkodre? E ku na mbeti ‘gjuha e unifikuar’ ? Çfarë thotë Fjalori i Gjuhës Shqipe (1980) për fjalën ‘krye’?
KRYE as.
1. Koka e njeriut a e kafshës. Me kryet lart. Mbi kryet e mi sipër meje.
Ul (ngre, përkul, kthej) kryet. Ia bëri me krye e përshëndeti; i bëri shenjë me kokë.
I dhemb kryet. Na fluturoi (na shkoi) mbi krye. I ra mbi krye.
2. Koka si qendra e të menduarit, truri, mendja. I punon kryet. E ka kryet plot.
E ka kryet të fortë është kokëfortë. Lodh kryet kokën. Nuk i hyn në krye nuk e kupton dot. Vepron në krye të vet vepron pa pyetur njeri.
3. Jeta e njeriut; vetja. Lë kryet për Atdheun. Luan me kryet.
Për kryet e babait (e djalit, e vajzës)! bet.
Pra, megjithëse është në fjalor, prapë:
‘ …mjeku nga Shkodra nuk mundet ne nje diskutim pubik te vetin te perdore fjalen Krye ne vend te Koke.’
Pse? Mjeku nga Shkodra duhet të vijë në Gjirokastër të pyesë se ç’fjalë do të përdorë në publik? Kaq larg paskësh vajtur puna?
Të lumtë!
Le t’i hapin mirë veshët shkodranët, lezhjanët, dibranët, tiranasit e vjetër, ulqinakët, preshevarët, tetovarët, ndonjë kosovar – nëse do, nëse s’do kush pjerdh për ta – që tash e tutje do të hapet një zyrë në Gjirokastër për leje speciale për përdorim publik të fjalëve.
Të falënderoj për këtë margaritar të pashembullt. Dhe të uroj jetë të gjatë!
Kështu bëhet kombi dhe gjuha e unisuar shqipe.
Paç punë të mbarë!
”’Ose edhe më mirë akoma: çfarë të mire ka fjala lukth, e cila e bën shqipen të tingëllojë si gjuhë fisi barinjsh të sapozbritur nga mali?”’
Farmaqi per stomaqi thua ti.
Si e dallon ti xha xha nese nje fjale i perket nje gjuhe qytetaresh apo gjuhe barinjsh ? Ti besoj se e di se nqs shqipja do ishte gjuha zyrtare e nje Perandorie, nderkombetarizmi mund te kish qene Lugthaqi e jo stomaqi.
Shume paragjykime ka te kjo tematike.
D.I. nuk po të përgjigjem këtu – por të kam dhënë sqarim në fund të shkrimit që sapo nxora.
Unë e kam filluar punën relativisht vonë në sektorin e leksikologjisë dhe të leksikografisë të IGJL, nën drejtimin e Kostallarit; ose kur atje punohej për Fjalorin e 1984-ës. Di vetëm të them se me këmbënguljen e Kostallarit, një fjalor fjalësh të rralla i Abdullah Zymberit që qarkullonte në ato vite u bë libër tryeze i detyruar, për të gjithë leksikografët e përfshirë në atë projekt.
Një shembull i një pune të mirë.
A mund të japësh një listë të leksemave që ju keni futur në fjalorin e vitit 1984 nga fjalori i fjalëve të rralla të A. Zymberit?
Është e drejtë çka thotë Xhaxhai. Unë vetë kam lexuar mjaft tekste ne gegërisht, dhe sërisht nuk e kuptova se për çfarë pjese të trupit flitej. Mund të jetë e vërtetë që në veri të Shkumbinit fjala njihet mirë, por ata që janë rritur në Shqipërinë e jugut, ose ata që njohin vetëm normën, nuk e kuptojnë dhe këtu ka një problem: të paktën për sa kohë Shqiptarja.com nuk pretendon të jetë gazetë që i drejtohet vetëm folësve të dialekteve veriorë. Në princip, si dashamirës i shqipes dhe joprofesionist, do të kisha dëshirë që një fjalë e përdorur më herët të ketë përparësi ndaj atyre të huazuara vonë, por në anën tjetër – meqë këtu rregullat sot i bën ai që e ka topin – të paktën ta shoqërojnê fjalën më të vjetër me atë të standartit në kllapa, ose me një shënim në fund të faqes.
Nje shembull tjeter i sinonimit gjeografik “libror”, e qe s’me ra ndermend dje, eshte edhe koncepit matematikor i cili ne botimet e Tiranes kryesisht quhet “Teori e probabilitetit”, e ne Prishtine “Teori e gjasës”.
Kjo vec sa per informacion per ata qe mund t’mos e kene degjuar, meqe mu kujtua gazi qe beri nje kusheri imi tirons kur i hapa muhabetin e “teorise se gjases” 🙂