Kur e nxorën tradhtar tani së fundi ungjin e liderit koreano-verior, Kim Jong-un, më tërhoqi gjuha e përdorur në komunikatën zyrtare të agjencisë koreano-veriore të lajmeve KCNA, ku i akuzuari Chang Song-thaek cilësohej si “më i keq edhe se një qen.”

Dhe kjo për dy arsye – më parë, ngaqë kështu vetvetiu, kur dëshiron të gjesh një metaforë zoologjike për një njeri të lig, të pashpirt, intrigant, vrasës, armik të popullit, e me radhë, qeni nuk është kafsha e parë që të vjen logjikisht në mendje; dhe pastaj, ngaqë cilësimin e “Tjetrit” si qen e kemi dëgjuar shpesh e rëndom, në vitet e ashpra të totalitarizmit në Shqipëri.

Dhe që këtej, kalimi në aforizmin e mirënjohur të Zylo Kamberit vjen vetvetiu: “Qeni është kafshë besnike,” shkruante Zyloja. “Pse zemërohemi kur na thonë qen?”

Vërtet – sa lehtë është t’ia lëvdosh virtytet qenit: besnik, i dashur, i disponueshëm, empatik, trim sypatrembur, i palodhur, altruist.

Mirëpo qenin, si mishërim të ndyrësisë, poshtërsisë dhe ligësisë njerëzore nuk e shpikën ligjërimet totalitare – meqë ta sugjeron vetë gjuha.

Po të mjaftohemi me shqipen, këtu jo vetëm qen! është një nga sharjet më të rëndomta, krahas qen bir qeni, qen i keq, etj., por deri edhe virtyti kryesor i qenit ka përfunduar edhe ai në sharje: qen besnik i dikujt ose i diçkaje është shërbëtori, njeriu që ia zbaton urdhrat padronit pa ia vënë në diskutim, njëlloj sikurse qen roje i dikujt ose i diçkaje është krahu i armatosur i statu quosë dhe autoritetit; dhe të krahasohet kjo tani me qen i pabesë!, sharje e përkundërt, që vë në krizë vetë virtytin madhor të qenit: besnikërinë.

Po çfarë e bën vallë qenin, këtë kafshë kaq të afërt me ne, që të përfundojë si metaforë e së keqes?

Shprehje të tilla si jetë qeni, jeton si qen, ha si qen,  etj. të bëjnë të mendosh se qeni ia kujton njeriut edhe anën e keqe, ose të padëshiruar të të jetuarit: varfërinë, mjerimin, skamjen, vuajtjen. Ai që çon jetë qeni ose jeton si qen, është njeri i reduktuar në një mbijetesë zoologjike minimale; ai që ha si qen, po ashtu.

Dhe jo vetëm kaq: qeni u ofrohet lirisht këtyre metaforave jo vetëm ngaqë jeton ndryshe nga njeriu; por edhe, e kushedi edhe pikërisht ngaqë jeton kaq afër nesh – e ndan hapësirën me njeriun, e megjithatë nuk i gëzon të drejtat njerëzore.

Tradicionalisht, qenin mund ta rrihje: rri si qen i rrahur thuhet për dikë që e ka pësuar në jetë, dhe i ka humbur guximi; madje edhe ta vrisje. Në fjalor gjej këtë fjalë të urtë: E vrave qenin, hidhe në përrua me shpjegimin “mos e lër punën përgjysmë, çoje deri në fund.”

Dhe kjo më sjell përsëri te një thirrje që e dëgjoje jo rrallë, nga turmat e ndërkryera, kur dënohej e gjykohej ndonjë “armik i popullit, i pushtetit dhe i Partisë”: vriteni si qen! Thirrje që implikon, më duket mua, idenë se qenin mund ta vrasësh keq, ose në mënyrë jo dinjitoze; dhe, më tej akoma, lirshmërinë me të cilën ne, shqiptarët, vazhdonim ta përfytyronim vrasjen e qenit.

Qenin mund ta rrihje, ta braktisje, ta lije pa ngrënë; tek e fundit edhe ta vrisje, po të të shkrepej – po a nuk shndërrohej kështu, ky shoqërues i njeriut, ose ky Tjetër par excellence, në viktimë të të gjitha akteve tona të dhunshme, të cilat nuk do t’i kryenim dot ndaj njerëzve të tjerë, pa rrezikuar ndëshkimin?

Qeni ka shërbyer kështu, dhe në gjuhë ende vazhdon të shërbejë, si shkalla zero e njeriut; ose njeriu që i ka humbur të gjitha atributet dhe të drejtat, me përjashtim të të qenit aty, pranë teje. Është fqinji yt, i afërmi yt në kuptimin e krishterë të fjalës; e megjithatë zgripi i universit tënd njerëzor, kufiri i fundit, ose mishërimi i kulluar i kafshës brenda teje.

Dhe kjo jo vetëm ngaqë ti këtë fqinjë, këtë të afërm, mund ta shkatërrosh, ose t’ua nënshtrosh instikteve të tua më të dhunshme; por edhe ngaqë ai vetë, i dashur dhe besnik si kafshë, është aq i egër si i ngjashmi yt: ai ha si qen, kafshon, hahet me qentë[1] e tjerë, madje edhe fle si qen, me një sy hapur; tërbohet dhe angullin; lëshohet nga zinxhiri, merr rrugët, harbon – dhe ndonjëherë ikën… për dhjamë qeni, ose si qeni në vreshtë. Vlera e jetës, edhe në këtë rast, e reduktuar në shkallën zero.

Për këtë arsye, qeni – kjo pasqyrë jona e pamëshirshme – në marrëdhëniet me ne njerëzit, para së gjithash, leh; lehja është gjuha e qenit, ose gjuha e këtij njeriu të shkallës zero – që sjell me vete atributet që ne vetë ia kemi dhënë, për ta pranuar mes nesh e megjithatë për ta shtyrë sa më larg “njerëzores.”

Qeni, pra, leh për t’u ankuar, për të protestuar, për të frikësuar tjetrin, për të sharë, për të mallkuar. Leh si qen, i themi dikujt, që flet me pasion për çfarë nuk na pëlqen (what are you bitching about, thotë anglishtja); por nga ana tjetër, qentë le të lehin, karvani shkon përpara, thotë një fjalë e urtë. Dhe më tej akoma: qeni leh atje ku ha – ose të folurit i reduktuar në një lloj shërbimi me pagesë; pa çka se qeni që leh nuk kafshon.

Dhe këtu na përvijohet një tjetër kundërvënie – themelore: ajo mes lehjes dhe kafshimit; që jo rastësisht bëhen të dyja nëpërmjet gojës. Në aksin metaforik, lehja qëndron për ligjëratën, aktivitetin diskursiv, ndërsa kafshimi për dhunën fizike; edhe pse nuk është e vështirë që këto të dyja të shihen njëra në vijim të tjetrës – meqë dhuna verbale dhe dhuna fizike janë dy trajta të së njëjtës dëshirë për t’i shkaktuar dëm, frikë, dhimbje dhe poshtërim kundërshtarit.

Prandaj edhe qeni, që sipas rastit leh ose kafshon vjen e mishëron dhunën, në të dyja format – diskursive dhe fizike; dhe këtu i ka rrënjët metaforizimi i tij si demon i së keqes.

Këtu do të na kujtohet, shpresoj, se edhe Mefistofeli i Goethe-s në krye iu përhi Faustit në trajtën e një qeni të zi; edhe pse kjo metamorfozë e djallit në qen duket të jetë nga më universalet, në kulturat që i besojnë djallit.

(Ka mundësi që kuptimi “kafshoj” i foljes ha në shqipe, që ndeshet në shprehje të tilla si e ha me dhëmbë, u hëngrën me fjalë, etj. të ketë lidhje me përfytyrimin që kemi për qenin – meqë ky ha kryesisht duke e kafshuar ushqimin; dhe këtu mund të shtyhemi më tej dhe të spekulojmë se një farë tabuje që i shoqërohet aktit të të ngrënit në publik mund të ketë lidhje pikërisht me nevojën për të mos kafshuar, ose për të mos treguar dhëmbët; dhe këtu tundimi im është i fortë për të përmendur edhe lidhjet midis kafshoj dhe kafshë.)

Qeni që leh dhe kafshon, e arrin potencialin e vet të plotë prej kafshe kur tërbohet. Shprehja qen i tërbuar shënjon kështu kafshën e reduktuar në instinktin e vet shkatërrues, ose në një instrument të kulluar të vdekjes.

Një kapitull i veçantë (A virus with teeth) i historisë kulturore të sëmundjes së tërbimit (rabies) Rabid: A Cultural History of the World’s Most Diabolical Virus shkruar nga Bill Wasik dhe Monica Murphy, i kushtohet lidhjeve mes sëmundjes së tërbimit, si dukuri edhe mjekësore edhe antropologjike, dhe dy përbindëshave mbizotërues në mitologjinë e horror-it romantik: vampirit dhe njeriut-ujk (likantropit (λυκάνθρωπος), it. lupo mannaro, angl. werewolf). Në fakt, nëse vampiri është hipostazë e kafshimit të qenit të tërbuar, të shndërruar në humanoid, njeriu-ujk është ai hibrid i përçudshëm, i cili në fakt metaforizon thelbin e egër, kafshëror, të qenit – ose ujkun që fsheh brenda çdo qen.[2]

Njeriu-ujk është edhe qeni i tërbuar, edhe njeriu viktimë e kafshimit nga një qen i tërbuar, i cili tërbohet edhe vetë, para se të vdesë mes vuajtjesh të parrëfyera; vampiri është instrumenti i magjisë së zezë, që e ndihmon tërbimin të kërcejë nga një viktimë tek tjetra, nëpërmjet kafshimit.[3]

Dhe gjuha, edhe këtu, na vjen në ndihmë, duke na kujtuar se të gjithë ne e kemi një trashëgimi, ose potencialin për vampir: te dhëmbët e qenit, të cilat janë arma me të cilën qeni – ky njeri i shkallës zero, shërbëtor i përunjur, skllav i instinkteve tona, shembëllzim i gjithçkaje të mjerë shprehim brenda vetes – do të marrë pastaj hak ndaj nesh, në momentin e zbulesës; ose kur të na i transmetojë qenllëkun e vet.[4]

Tani, të vdekurin e padëshiruar ndonjëherë edhe ua hidhnin qenve që ta hanin, për ta përdhosur deri në fund; dhe kjo duhet kuptuar në kontekstin më të gjerë të faktit që çfarë hanë qentë është, edhe ajo, shkalla më e poshtme ose zero e ushqimit: ushqimi i reduktuar në diçka të ngrënshme, si funksion animal, jo kulturor. Në fakt, a nuk themi për një gjellë të keqe, që nuk e ha as qeni?

E megjithatë, ironia me metaforën e qenit në ligjëratën politike totalitare koreano-veriore është se, në atë kulturë, mishi i qenit ende konsumohet si ushqim nga njerëzit; tradicionalisht, jo për arsye të varfërisë. Kështu edhe mbyllet rrethi: qeni ha, por edhe hahet.

Përtej këtij kurioziteti gastronomik, duket sikur vetë gjuha si kujtesë e fosilizuar dhe mitet që sjell kjo kujtesë me vete, hedhin pak dritë në misterin e ambiguitetit, me të cilën i qasemi qenit, si personazh të jetës sonë të përditshme.

Si ura që na lidh ne, homo sapiens-ët, me mbretërinë shtazore, qeni e trashëgon barrën mitologjike prej ujkut; meqë historikisht nuk është veçse një ujk i zbutur, ose egërsia e natyrës e bërë tona, nëpërmjet zbutjes; një ujk, që përfaqëson vdekjen në kuptimin darvinian të fjalës, i njerëzuar, nëpërmjet trupëzimit te qeni – ujk i bërë njeri, arketip që mishëron të dy anët e eksperiencës njerëzore, atë shpirtëroren dhe atë shtazaraken, sikurse mishëron jetën dhe njëkohësisht vdekjen, nëpërmjet gojës që lëpin dhe njëkohësisht kafshon, shpesh të njëjtën dorë.

Kështu do të shpjegojmë, ndoshta, edhe zellin në kufi të absurditetit, me të cilin e përdorim qenin, si fjalë, si metaforë dhe si figurë a kukull, në rindërtimet tona morale, që ua bëjmë konflikteve ndërnjerëzore, dhe në zgjidhjet që u japim, së paku mendërisht, këtyre konflikteve – meqë qeni, ky ujk i njerëzuar, përfaqëson për vetëdijen tonë (kolektive, në daçi) të keqen e njerëzuar, pasqyrën e shëmtisë sonë morale të përfytyruar, ujkun primordial, ose shtazën që struket te njeriu.[5]

Kësisoj, ta quash kundërshtarin qen është të kryesh edhe një lloj ekzorcizmi social, duke ia zbuluar këtij thelbin çnjerëzor dhe duke e njëjtësuar me shtazërinë; falë një projeksioni të së keqes te Tjetri, i cili pretendon të luajë edhe një rol higjienizues, edhe individual edhe kolektiv; sikurse është edhe të pranosh, dashur pa dashur, se prania e qenit tek ti është po aq e pashmangshme, në mos e domosdoshme, sa edhe prania e djallit në botën sublunare.

Dhe nuk është pra, për t’u habitur, që në vizionin ende pak marksist, por të budallallepsur të jetës sociale dhe politike, në shoqëritë totalitare, kjo kundërvënie e njeriut me qenin ka mbetur peng e retorikës, për të mos u shtrirë edhe në sferën e psikologjisë, individuale dhe sociale; në mos të krejt botëkuptimit të njeriut, të dyzuar në konfliktit dialektik mes natyrës dhe kulturës?

Shënim (3 janar 2014): Lexoj sot në lajmet se, sipas një lajmi të botuar nga një gazetë kineze, xhaxhain e diktatorit korean Kim Jong-Un, të dënuar me vdekje për tradhti të lartë, nuk e paskan pushkatuar, por e kanë zhveshur lakuriq dhe e kanë hedhur në një kafaz ku kishin mbyllur langonj të vdekur urie. Iu desh më shumë se një orë, këtyre langonjve, që ta shqyenin dhe pastaj ta hanin viktimën të gjallë. Ky lloj dënimi u njihka si “quan jue”, ose ekzekutim përmes qenit. Ky gjest, nëse është i vërtetë, e çon deri në fund sharjen metaforike të qenit, të përdorur rëndom kundër tradhtarëve në diskursin totalitar: një qen meriton të vritet prej qenve. Similia similibus curantur, ose një lloj homeopatie politike, e themeluar në ligjërim.