E cili nga ne nuk mbart në kujtesë ndonjë skenë romani që e ka, për motive shpesh misterioze, të pashlyeshme? Po ju përshkruaj tri syresh, që për mua janë të mrekullueshme dhe të pashlyeshme. Dhe do ta bëj pa i rilexuar tekstet: thjesht ashtu si më kujtohen. Më vijnë ndër mend ndonjëherë (kur jam i lodhur ose i vetëm nëpër shtëpi: por ajo vetmia ime shtëpiake është gjithnjë vetmi me një prani: me praninë e dikujt që fle në dhomën ngjitur). I imagjinoj, dhe më kaplon një si mallëngjim, por edhe një ndjenjë lehtësie, bashkë me admirimin e pakufi për ata që i kanë shkruar. Por sidomos këto skena më vijnë me shumë dritë, tepër dritë, të pasuruara me hollësi të reja që nuk janë kurrë të njëjtat dhe që, ndoshta, as shkrimtari vetë nuk i kish menduar: por ky, e dimë, është një nga avantazhet e letërsisë – i vetmi ndër artet që nuk lidhet me shqisat, por me diçka brenda nesh që ia thonë evokim. E di që për ta mbajtur gjallë këtë flakë truri ynë bën një sforcim, gjë që bie ndesh me pasivitetin modern ndaj imazhit, me marrjen gati të tij duke ta plogështuar mendjen. Ndaj edhe leximi i letërsisë sot po bjerret. Por nuk desha ta mollois gjithë këtë.

1.

Skena e parë është nga një roman i Philip Roth-it, një nga shkrimtarët më shquar bashkëkohorë, të cilit i janë përkthyer edhe në shqip disa vepra. Ndër tre-katër romanet e tij që përmenden më shumë, ama, nuk hyn ai që mua më pëlqen mbi të tjerë: “Patrimony” (1991).

Është një memoir mbi të atin, Herman Roth: jetën, tatëpjetën shëndetësore dhe, në fund, vdekjen e tij nga një tumor i paoperueshëm (në kokë). Skena të mrekullueshme te ky roman gjen plot, të gjitha një përzierje e këtyre tre ingredientëve: ironisë, mizorisë dhe dhembshurisë. Ja ajo që më pëlqen më shumë.

Autorit (hëm, asëll-asëll unit rrëfimtar – por është thjesht një teknicizëm) i vdes e ëma. I ati (nuk ish sëmurur ende) u telefonon djemve për t’ua kumtuar dhe ata ia behin në apartamentin prindëror. Në darkë i vëllai i Roth-it, që kish ardhur me gjithë familjen: gruan dhe tri fëmijët, shkon të flerë në hotel, kurse Philip-i (që kish ardhur vetëm, se ishte ende beqar – ose i shkurorëzuar, nuk më kujtohet –) rri me të atin. Ngaqë nuk e zë gjumi, rrëmon nëpër gjërat personale të së ëmës dhe zbulon një ditar të vjetër. Fillon ta lexojë; leximi vazhdon deri në mëngjes. Arrin te një pjesë e ditarit ku e ëma përshkruan lindjen e tij. Shënime të shpejta të një lehone. Në një moment të caktuar e ëma shkruan (pak a shumë): “Ja, më në fund, e ndiej që qumështi për Philip-in tim më erdhi!” Dhe Roth-i dallon, në fund të faqes, një si njollë: një pikë lëngu të tharë që ka pikuar aty. Dhe, duke pasur parasysh tekstin, supozon që duhet të jetë me siguri njollë qumështi. Kështu, pa e kuptuar as vetë, instiktivisht… nxjerr gjuhën dhe e lëpin. E gjithë skena zhvillohet në ashensor (është duke shkuar në varrim). Ashensori mbërrin poshtë, ndalet, dera hapet dhe komshiu e zë mat: duke lëpirë me gjuhë një fletë letre të vjetër.

2.

Skena e dytë është nga një roman i shkurtër që rrëfen fëmijërinë e vet, i shkruar nga Rubén Gallego. Dhe çfarë fëmijërie se! Romani titullohet “E bardhë mbi të zezë”, në origjinalin rusisht: “Белым по черному” (2003). Po. Sepse Gallego është shkrimtar rus, fëmijë hispanikësh marksistë-leninistë, i lindur në Moskë dhe që e ka kaluar gjithë miturinë dhe rininë nga një jetimore sovjetike në tjetrën dhe pastaj nga një azil në tjetrin. Dhe ai këtë përshkruan. Për ta ndërlikuar edhe më situatën Gallego kish lindur me paralizë cerebrale: ishte tërësisht i paralizuar (qe në gjendje të lëvizte vetëm një apo dy gishta). Megjithatë, për lavdi e për çudi, mbijetoi. Sot jeton në Washington DC.

Sapo mbush pesëmbëdhjetë vjeç e heqin nga jetimorja, ta çojnë në azil. Në fakt duhet të rrinte në jetimore deri në moshën madhore, por një ndryshim i papritur ligji, një ngatërresë burokratike kish ndodhur. Tani, për fëmijë të këtillë me handikap të rëndë fizik azili ishte i barabartë me vdekjen. Dhe Rubén-i nuk do të shkojë, bën ç’është e mundur të mos shkojë, por e marrin për leckash. Vetë drejtori i jetimores e shoqëron. Takohet me drejtorin e azilit dhe zhvillojnë, pak a shumë, këtë dialog absurd (në prani të Rubén-it).

“Kështu si qenka ky,” i thotë drejtori i azilit, “nuk jeton dot më shumë se një-dy muaj këtu te ne. Merre mbrapsht.”

“Nuk kam ku e mbaj,” thotë drejtori i jetimores.

“Unë kam urdhër të prerë të mos varros njerëz nën moshën tetëmbëdhjetë vjeç. Kështu që s’kam ç’bëj. I kam të prishur të gjithë frigoriferët. Të thashë vjet të më ndihmoje me ndonjë frigorifer të ri dhe nuk e bëre. Gjeji derman tani.”

Ndërkohë që Rubén-i dëgjon bisedën, sheh një mace të kalojë në korridor.

“Ua, paskeni mace këtu!” i drejtohet një kujdestari që ish aty (në jetimore kafshët shtëpiake ishin rreptësisht të ndaluara).

“Nuk është mace,” i thotë ky, “është mi.”

“Po si kështu, një mi që ecën serbes, në mes të ditës!”

“T’i shohësh natën ti,” i thotë kujdestari, “sa të egër bëhen. Ne kur jemi turni i tretë mbyllemi në dhomë dhe nuk dalim për asnjë arsye në botë, nga frika mos na hanë.”

3.

Skena e tretë vjen nga letërsia shqipe. Mbase do të mendoni se është nga ndonjë roman i Kadaresë; po ju zhgënjej: është një skenë nga romani i shkurtër (ose novela) e Martin Camajt: “Pishtarët e natës” (1981): në mos tjetër, skena më kinematografike e krejt letërsisë shqipe. Kemi këtë malësor tipik të alpeve shqiptare, ashtu siç jemi mësuar t’i imagjinojmë: i gjatë, i fortë, fjalëpak që, për arsye të cilat kurrë nuk shpjegohen mirë deri në fund në roman, nuk i pëlqen të rrijë në shtëpi me familjen (janë tre-katër vëllezër që i kanë shtëpitë ngjitur): me gruan, vajzën (që në një moment të caktuar të romanit martohet) dhe djemtë, por i pëlqen të banojë në një kolibe të vetmuar larg fshatit, në një qafë të izoluar mali. Mbjell ndonjë zarzavat në kopshtin e vogël që ka sajuar rrotull kolibes, del për gjah, zë peshq në një përrua mali, ngre gracka për lepuj e skile (që u përpunon pastaj gëzofin dhe ua jep djemve për t’i shitur). Herë pas here zbret në shtëpi, herë pas here e shoqja shkon t’i çojë tesha të lara e të marrë mbrapsht të palarat. Faqe të mrekullueshme janë ato që përshkruajnë sesi Nika (ky është emri i personazhit) përgatit grackat (madje, një plagë gjatë manipulimit të një çarku i shkakton edhe vdekjen, në fund të romanit). Qëllon, jo rrallë, që shtegtarë të ndryshëm humbasin nëpër bjeshkë dhe i trokasin në derë, mes tyre edhe antropologë e etnografë të huaj. Nika i pret siç di të presë malësori, me gjithë ritualin mikpritës arkaik, i bun në kolibe dhe të nesërmen i shoqëron për në shtegun e duhur që do t’i çojë në qytet (zakonisht kërkojnë të zbresin në Shkodër). Një ditë bun një familje të tërë rome që kishte humbur rrugën. Për të shlyer borxhin, të nesërmen, babai rom i meremeton Nikës enët dhe kusitë që kish në kolibe (romët kanë qenë të njohur në shekuj si punues të shkëlqyer metalesh). Pastaj Nika i përcjell deri në shtegun e duhur për të dalë në qytet. Aty, burrë e grua rome seç pëshpërisin diçka me zë të ulët me njëri-tjetrin dhe pastaj burri i drejtohet malësorit.

“Shiko,” i thotë, “duam të t’i falim të gjitha veglat për përpunimin e metalit, që veç sa na rëndojnë kurrizin. Gjej të tjera në Shkodër. Por me një kusht, ama!”

“Po,” i thotë Nika.

Tani, Nika vinte shumë i gjatë. Disa herë Camaj e përmend që ishte mbi dy metra, një vigan i vërtetë.

“Kaq i gjatë sa je,” i thotë burri, “kushedi sa të madhe do ta kesh atë… pallën. Të lutem, na e trego, ta shohim një çikë.

Dhe familja rome rreshtohet e gjitha përballë Nikës.

Dhe aty midis lisash e currash Nika hap zhgunin, zbërthehet dhe… ua tregon.

Dhe ne imagjinojmë sytë e shqyer të babait rom, gruan që kapërdihet, vajzën e madhe që e sheh e mahnitur duke i zënë sytë me dorë motrës, çunin e vogël që e shikon duke kruar hundën. Në sfond bjeshkët madhështore, dëbora e majave.

 

(c) 2025 Arben Dedja. Të gjitha të drejtat janë të autorit. Imazhi në kopertinë është përpunuar me Midjourney.