Në filmin “Rrethimi i vogël”, Zenun Boriga (luajtur nga i madhi Kadri Roshi) i tërheq vëmendjen nipit të tij, Agronit (luajtur nga i madhi Timo Flloko), i cili është kryetar i Komitetit Ekzekutiv, që të mos korruptohet nga rrethi i tij i ngushtë familjar dhe shoqëror, pra t’i rezistojë dhe të jetë vigjilent ndaj rrethimit të vogël:
Atij rrethimit të madh unë nuk ia kam frikën, se istikamin e kam, pushkën e kam, zemrën e kam me vete, dhe i them ariut: hajde po ta mbajti! I trembem atij rrethimit tjetër, atij rrethimit të vogël, që është këtu” (duke treguar me gisht mendjen). Nga ariu s’kam frikë. I trembem atij krimbit të vogël që nuk shihet me sy, që na gërryen trarët, dhe ne mësohemi me të, se na duket si muzikë, pastaj na shembet tavani dhe na zë brenda.
Përtej klisheve ideologjike të kohës, me të cilat, pashmangshmërisht, është brumosur ky film i vitit të largët 1986, fjalët e Zenunit janë universale. Prirja për të rënë në rrethimin e vogël është e pranishme te të gjithë ne, pa përjashtim, kudo dhe kurdo. Praktika dhe botëkuptime që supozohet të na mbrojnë nga rrethimi i vogël, si kozmopolitizmi, shoqëria e hapur, madje edhe dija, jo vetëm rrezikohen nga rrethimi i vogël, por edhe rrezikojnë ta promovojnë atë. Forma që kjo prirje merr është e anasjelltë me atë që na udhëzon Karl Popper-i: në vend që realiteti ta hedhë poshtë ose ta çajë rrethimin e vogël – qoftë ky estetik, teorik, ideologjik, epistemologjik, politik, etj. – është rrethimi i vogël që e falsifikon dhe diskrediton realitetin.
Një rrethim të tillë të vogël e përjetova rishtazi në konkursin ndërkombëtar për “rijetëzimin” e stadiumit “Selman Stërmasi”, që u zhvillua në hollin e Pallatit të Koncerteve më 4 prill. Në dukje, gjithçka ishte kozmopolite, ndërkombëtare dhe e hapur, por në fakt këto shfaqje nuk ishin veçse etiketime që jo vetëm e varfëronin dhe zbraznin atë që duhej të nënkuptonin, por edhe mundësonin të kundërtën: lokalizmin, kombëtarizmin dhe mbylljen – pra rrethimin e vogël.
Ky rrethim i vogël mundësohej pikërisht nga ajo që e bënte këtë ngjarje kinse kozmopolite, ndërkombëtare dhe të hapur: që të gjithë arkitektët pjesëmarrës (duhej patjetër të) ishin të huaj, domethënë, të “famshëm”; që në juri nuk (duhej të) kishte asnjë arkitekt shqiptar; dhe që këta të fundit, pra “vendasit”, nuk mund të shërbenin veçse për të plotësuar aureolën gjeometrike të sallës për foton e radhës në Facebook… Përpjekja për t’u dukur si i “jashtëm” të bën të brendshëm, të mbyllur… Kozmopolitizmi nuk është një nocion gjeografik, por një mendësi. Është mendësia e hapjes ajo që mundëson atë që nuk mund të rrethohet: të vërtetën. Ndjesë për tautologjinë, por për të qenë kozmopolit, duhet të veprosh si i tillë. Një konkurs edhe me arkitektë shqiptarë, madje edhe vetëm me studentë të shkollave të arkitekturës në Tiranë, por i hapur ama…, do të prodhonte shumë më tepër kozmopolitizëm, vërtetësi dhe inovacion arkitekturor sesa ç’prodhoi ky konkurs vetëm me të “jashtëm” të “famshëm”.
Lejomani një tautologji të dytë: e parë nga brenda rrethimit të vogël, bota nuk të ofron veçse atë që përputhet me rrethimin e vogël. Është si të sajosh një eksperiment për të justifikuar një konkluzion të paracaktuar… Konkluzioni i paracaktuar në këtë konkurs ishte kulla, si një parakusht për vetë ekzistencën e stadiumit. Ndonëse ky parakusht, i cili këtu në Shqipëri konsiderohet si një paradigmë imobiliare “shumë e suksesshme” (kush e mati këtë sukses xhanëm dhe si…?!), i ishte imponuar konkursit nga investitori, në të njëjtën kohë ishte edhe një zgjedhje ideologjike e vetë arkitektëve pjesëmarrës (me një përjashtim – rreth tij më poshtë). Rrethimi i vogël këtu qëndron pikërisht në zgjedhjen për ta bazuar, ose më saktë nënshtruar imazhin arkitektonik të hapësirës urbane dhe stadiumit te ekzigjencat programatike, që në këtë rast konvergojnë te kulla. Është një zgjedhje ala “Dutch”, pa dyshim e trashëguar nga “babai” Koolhaas, sipas të cilit arkitektura bashkëkohore predikohet mbi veçantitë [singularities] programatike. Por ndërsa te Koolhaas (në ditët e tij më të mira) kjo përbën një hipotezë që duhet t’i nënshtrohet një procesi gjetjeje, të tjerët (“fëmijët” e Koolhaas) e marrin si një përfundim të pakontestueshëm dhe të mirëqenë. Kulla këtu “kap” ose paralizon potencialin urban të stadiumit dhe zonës rreth tij për të funksionuar si një ishull hapësire bosh, në detin e kullave që e rrethon.
Lejomani edhe një tautologji të tretë: nëse mendimi rrethohet me kulla, edhe qyteti do të mbushet me kulla. Në tre nga projektet e konkursit – në atë të OMA + RH DHV (që mori çmimin e parë), të Office KGDVS + l’AUC + Baukuh dhe të FAR frohn&rojas – stadiumi është i rrethuar me kulla. Projekti i OMA + RH DHV ka pesë kulla, dy prej të cilave i kanë “hipur” stadiumit, duke ia zënë kështu edhe diellin banesave ekzistuese në anën veriore të zonës. Ndërsa tre të tjerat janë lënë kuturu në pjesën e “lirë”, pra të pandërtuar të zonës (Figura 1). Projekti i FAR frohn&rojas ka dy stadiume: një të madh me gjashtë kulla sipër tribunave dhe një të vogël, të vendosur në pjesën e pandërtuar të zonës, me katër kulla mbi tribunat në qoshe. Duke propozuar një stadium (ose fushë) të dytë, kinse për komunitetin, ky projekt kthehet tinëzisht në një receptor kullash, duke maksimizuar gjurmën e vertikalizimit të metrave katrorë (Figura 2). Projekti i KGDVS + l’AUC + Baukuh rrezaton “pragmatizmin” flamand, ku çdo “rastësi” kthehet, si me magji, në një “mundësi”: në rastin konkret, kaosi antiurban i Tiranës reklamohet si një normativë apo model urbanistik, demek i llojit “bottom up“… (Nuk ka rrethim më të vogël dhe hipokrizi më të madhe sesa kur të huajt – europianët mbi të gjithë, të cilët rregullojnë gjithçka, që nga shkurret në park e deri te përdorimi i inteligjencës artificiale – “frymëzohen” nga informaliteti dhe çrregullimi antiurban i Tiranës. Ky çrregullim mund të jetë çdo gjë përveç se një rregull për tu zbatuar, apo model për tu imituar.) Projekti flamand përbëhet nga një tufë kullash dhe gjysmë-kullash, të “hedhura” kinse shpengueshëm në zonë, ngjitur me njëra-tjetrën. Duken si të vdekur të sjellë nga morgu, me një sintaksë arkitektonike të “fosilizuar” dhe të ricikluar – simptomë e një estetike nihiliste (nëse do të mund të imagjinohej, pikësëpari, një estetikë e tillë…), që ka humbur çdo lidhje me realitetin, me të ardhmen dhe humanizmin (Figura 3). Ndërsa projekti i Zaha Hadid Architects (ish-firma e së ndjerës dhe të famshmes Zaha Hadid) duket si të ketë rënë në steroide: një kullë gjigante, që, në fakt, është një grumbull kullash, të shkrira me një stadium gjigant që pushton të gjithë zonën, sikur të ishte gjeneruar nga AI (Figura 4). Në fakt, Zaha Hadid Architects ka trajnuar një model AI me të gjitha projektet e Zaha-s, për të gjeneruar projekte të “çastit”, në “stilin” e Zaha-s së varfër… me një të rënë të butonit. A ka shembull më të mirë të rrethimit të vogël sesa transferimi [outsourcing] i autorësisë te AI?
O kozmopolitizëm që më ke rrethuar!
I vetmi projekt i saktë për rehabilitimin e stadiumit “Selman Stermasi” ishte ai i Foster & Partners, i cili nuk fitoi. Në këtë projekt, stadiumi zhytej plotësisht në tokë dhe e gjithë zona kthehej në një park urban. Ndërsa kulla vendosej në ekstremin veriperëndimor të zonës, në një mënyrë të atillë që perceptohej si pjesë e qytetit – pra, si pjesë e vertikalizimeve të tjera fqinjë, dhe jo e stadiumit apo hapësirës urbane rreth tij. Nuhasim një ironi angleze këtu: “Doni kullë ju? Ja ku e keni! Ndërsa stadiumin lëreni të lundrojë – më saktë, të shkrihet në peizazh.” Në këtë projekt e gjithë zona punon si një ishull negativ, një bosh, mes një deti kullash (Figura 5).
Gjithsesi, më e mira do të ishte të mos bëhej asgjë në këtë zonë, me përjashtim të një restaurimi të ndjeshëm duke e çliruar dhe pastruar stadiumin nga “puçrrat” e tranzicionit dhe një rikualifikimi teknik të tij, si dhe një rehabilitimi minimalist të parkut dhe hapësirës urbane përpara dhe rreth stadiumit. Stadiumi “Selman Stërmasi” (ish-stadiumi “Dinamo”) u projektua në vitet ’50 nga arkitekti i mirënjohur Koço Miho. Ajo që e dallon këtë objekt është shkalla humane urbane dhe eleganca volumore-gjeometrike, me të cilën ndërmjetëson funksionet publike të stadiumit me zonat rezidenciale përreth. Tribuna perëndimore është kompozuar me hijeshi, duke formësuar dhe ravijëzuar një hapësirë të gjerë publike. Tipari kryesor i këtij objekti është se qëndron në funksion të hapësirës urbane që e rrethon, dhe jo anasjelltas. Edhe pse mund të konsiderohet i vogël dhe i “thjeshtë” në kontekstin e nevojave infrastrukturore që imponojnë aktivitetet ndërkombëtare të futbollit sot, ky stadium mund të restaurohej, të rikualifikohej dhe të riparohej për t’i shërbyer komunitetit që e rrethon: për ndeshjet lokale të futbollit, për aktivitetet sportive të shkollave përreth, për aktivitetet kulturore të komunitetit, dhe për diplomimet e studentëve, ndër të tjera. Ta marrë e mira, a nuk gjenerohen mjaftueshëm të ardhura në pirgun urban rreth këtij stadiumi për ta mbajtur gjallë këtë të fundit? Sigurisht që po!
Arsyeja pse ky stadium bashkë me hapësirën urbane që e rrethon duhet të qëndrojë ashtu siç është dhe aty ku është (gjithmonë duke u restauruar, rikualifikuar dhe riparuar) shkon përtej veçorive të veçanta të këtij objekti. Ajo lidhet me qëndrueshmërinë urbane, me mënyrën se si duhet të sillemi ndaj së shkuarës, trashëgimisë, dhe imazhit të qytetit. Ky imazh përmban jo vetëm një përmasë gjeometrike apo veçori materiale, por edhe një përmasë kohore; ai rrethohet nga një aureolë virtuale, nga një bosh, në kuptimin sartrean të fjalës. Kur flitet për “kujtesë”, “trashëgimi” apo “kontekst”, në thelb nënkuptohet pikërisht ky imazh. Përmasa kohore e këtij imazhi mbështetet mbi një bazë materiale, por — dhe këtu qëndron “misteri” — ajo nuk mund të identifikohet materialisht me këtë bazë materiale. Me fjalë të tjera, nëse do ta analizonim bazën materiale të një imazhi duke e dekompozuar në elementët e saj përbërës (gjeometrikë, funksionalë, etj.), rikompozimi i tyre nuk do të riprodhonte (domosdoshmërish ose ndonjëherë) atë përmasë. Siç vëren André Leroi-Gourhan: “Një person, përmes një analize të hollësishme mekanike, mund të shpjegojë se si motori i një automjeti anglez ndryshon nga ai francez ose rus, megjithëse ‘automjeti’ është i përbashkët për të gjithë. Do të ishte e nevojshme një analizë e madhe për të shpjeguar pse, me një vështrim të vetëm, vëzhguesi mund të dallojë menjëherë që një makinë është ‘vërtet angleze’.”[1] Pra, ndonëse imazhi mbështetet mbi një bazë materiale, ai nuk është material — ose e thënë ndryshe, nuk përcaktohet nga materialiteti i qenies së tij. Ky hendek midis materiales dhe kohores është “zanati” i artit dhe është një fenomen fenomenologjik dhe historik; ai na shfaqet fenomenologjikisht, në kohë, në histori. Ajo që motivon artin dhe ndryshimet stilistike në histori buron pikërisht nga pamundësia për ta mbyllur këtë hendek.
Çdo ndërhyrje në qytet, qoftë në formën e një objekti të ri, restaurimi, rijetëzimi apo edhe riparimi, në shkallë arkitekturore apo urbane — pra, çdo ndërhyrje në bazën materiale të qytetit në një moment specifik historik — duhet të jetë në funksion të imazhit të qytetit. Kjo nuk përjashton individualizime të reja të imazhit, për sa kohë që këto pasurojnë shumëtrajtshmërinë e qytetit; atë që, në fjalët e Merleau-Ponty-t, mund të imagjinohet si: “një valë që ngrihet nga një grumbull faktesh të veçuara, me shkumën e së shkuarës dhe kreshtën e së ardhmes.”[2]
Fatkeqësisht, në Shqipëri — dhe në Tiranë në veçanti — kjo përmasë kohore, pra imazhi i qytetit, është drejt një lobotomie totale. Momente kyçe urbane, që dikur strukturonin dhe konfiguronin qytetin, kanë humbur plotësisht vijueshmërinë e tyre me atë që i rrethon dhe atë që i ka rrethuar. “Rosat” [“Ducks“] amneziake të arkitektëve “të jashtëm” “të famshëm” e kanë thelluar dhe forcuar këtë lobotomi urbane. Këto fshirje justifikohen shpesh me pretendimin e “rehabilitimit” të zonave ekzistuese, por ky justifikim nuk është gjë tjetër veçse një supozim ideologjik, i pabazuar në argument apo evidencë. Rehabilitimi dhe modernizimi i qytetit nuk mund predikohet mbi fshirjen apo anulimin e tij, ashtu si një arkitekturë kozmopolite dhe një gjykim kozmopolit nuk mund të arrihet duke injoruar “vendasit”. (Të qenurit ‘vendas’ nuk përjashton kozmopolitizmin, ashtu si të qenurit ‘i jashtëm’ nuk e garanton atë.) Për shembull, në ndërhyrjet urbane në Tiranë në vitet ’20 dhe ’30, arkitektët austriakë, italianë dhe shqiptarë integruan mjeshtërisht ekzistuesen me të renë. Siç e kam argumentuar edhe më parë, kjo fshirje apo anulim urban nuk është një fenomen i ri. Ai daton që nga koha e komunizmit, madje që nga koha e Italisë, kur Gherardo Bosio në Planin e vitit 1939-43, ndryshe nga kolegët e tij pararendës (dhe e theksoj — ndryshe nga ata), e fshiu tërësisht Tiranën. Është një utopi moderniste që vetëm sot po konkretizohet, një kurban thuajse shekullor që nuk ka të ndalur.[3]
Mosndjeshmëria ndaj imazhit të qytetit shfaqet tek të gjithë: që nga aktorët e interesuar të zhvillimit urban, e deri te studentët e arkitekturës. Vjen studenti i vitit të fundit në konsultë dhe të thotë: “Këtu do të bëj një kullë!” “Këtu do të bëj një stadium!” Këtu do të bëj një qendër multifunksionale!” Në thelb, të gjitha këto objekte janë (të imagjinuara si) “kulla”, pavarësisht formës apo programit të tyre. Më tepër (ose më pak) sesa një tipologji, “kulla” është kthyer në një mekanizëm tokë-zaptues dhe qytet-fshirës — një imazh-fshirës. Ndoshta ky rrethim i vogël kullash të mëdha mund të çahet vetëm përmes kultivimit të një ndjeshmërie urbane të brezave të rinj të arkitektëve në shkollat e arkitekturës, këtu, në këtë vend. Ky kultivim arrihet duke theksuar përmasën humaniste të disiplinës së arkitekturës, historinë e pasur të kësaj të fundit në këtë vend dhe në botë, si dhe përmasën intelektuale që e ka formësuar këtë disiplinë në histori.
© 2025 Skender Luarasi. Të gjitha të drejtat janë të autorit.
[1] André Leroi Gourhan, Technique et langage, vol. 2 (Paris: Broche, 1975), 90, cituar në: Bernard Stiegler, Technics and Time, 2: Disorientation, përkthyer nga Stephen Barker, Stanford, (CA: Stanford University Press, 2008), 85
[2] Maurice Merleau-Ponty,”Eye and Mind” në Galen A. Johnson, ed. The Merleau-Ponty Aesthetic Reader: Philosophy and Painting (Evanston: Northwestern University Press), 139.
[3] Shiko: Luarasi, Skender. “The Life and Death of Skanderbeg Square: The Chronicle of an Undoing Foretold, In a Hundred Years,” Future Anterior: Journal of Historic Preservation History, Theory, and Criticism, Volumi 19, Numri 1, 2022, pp. 126-148; Luarasi, Skender. “Tel Quel: O-pozitarizëm i keqdrejtuar kullash.” Peizazhe të fjalës, 6 Shtator, 2023; Luarasi, Skender. “The Destructive Rebirth of the Pyramid of Tirana.” Architectural Record, RECORD Forum, 27 Shkurt, 2024.
