Rreth identitetit të brezit të dytë të emigrantëve shqiptarë në Greqi

Podcast-i i Aris Dimokidis për revistën Lifo për Shqiptarët në Greqi[1] (E vërteta e hidhur për Shqiptarët e Greqisë – “Η σκληρή αλήθεια για τους Αλβανούς στην Ελλάδα”) solli sërish në qendër të vëmendjes debatin publik (si në Greqi por edhe në Shqipëri përmes artikullit të publikuar në PTF nga Liliana Saliaj[2]) rreth brezit të dytë të emigrantëve shqiptarë në Greqi dhe identitetit kombëtar të këtij brezi. Shkrimi i Saliajt nis kështu: Më vjen keq që nuk mund t’i bashkohem të të njëjtit entuziazëm për identitetin hibrid, shqiptaro-grek apo greko-shqiptar të brezit të dytë, që ka shkaktuar diskutim për dokumentarin e prezantuar në Festivalin e Selanikut[3]. Identiteti kombëtar mbetet një çështje thellësisht personale, komplekse, por njëkohësisht e ngarkuar emocionalisht dhe historikisht. Që atëherë (mbas publikimit të podcast-it) janë shprehur qëndrime të ndryshme dhe të shumta — disa të përgjithshme dhe të tjera më specifike — në lidhje me çështjen e identitetit të brezit të dytë. Mendoj se ka pika që kërkojnë një analizë më të thelluar dhe sqarim më të qartë.

Natyrisht, ky diskutim nuk ka nisur tani. Është hapur prej kohësh — nga Ne vetë. Nga njerëz të brezit të parë dhe të dytë (studiues, aktivistë, artistë, gazetarë, shkrimtarë dhe njerëz të komunitetit politik) që kanë shkruar, kanë folur dhe kanë mbajtur qëndrime të guximshme dhe me mendime të artikuluara saktë dhe me kujdes në artikuj, nisma, ngjarje, veprimtari artistike, filma, libra si dhe mjete të tjera informacioni.

Pikërisht për këtë arsye u befasova kur, në një deklaratë të fundit, u paraqit si diçka novatore një ngjarje me temë brezin e dytë të shqiptarëve në Greqi — e cila u zhvillua në Universitetin Panteion të Athinës. Të paraqitet një iniciativë e tillë — nga një universitet publik grek, 35 vjet pas fillimit të emigracionit shqiptar në këtë vend — si diçka “pionieristike”, është pothuajse ironike. Domethënë, cili është roli i një universiteti publik, nëse jo që të hapë dyert për diskutime të këtij lloji? Iniciativa të ngjashme janë ndërmarrë edhe më parë, prandaj nuk mund të kuptoj se ku qëndron risia. Sidoqoftë mendoj se pa një reflektim politik dhe pa një adresim të përgjegjësisë për praktikat përjashtuese, veprime të tilla mbeten të nivelit simbolik — pa ndryshuar në thelb dhe realisht ekuilibrat ekzistues.

Duke qenë se aktiviteti ftonte edhe persona të gjeneratës së parë, një koment sugjeronte se ngjarja do t’i mbushte me krenari prindërit e këtyre fëmijëve. E konsideroj paradoksal pretendimin që prindërit duhet të ndihen krenarë për faktin se në një rast të tillë ftohen të flasin fëmijët e tyre për diçka që pikë së pari prek ata vetë. Është krejtësisht normale që ata të ndiejnë një ngarkesë emocionale teksa dëgjojnë ndarjen e mendimeve dhe përvojave personale të fëmijëve të tyre. Por të ndihen krenarë që u jepet fëmijëve të tyre mundësia të ndajnë përvojën e tyre migratore në sferën publike, nxit një logjikë që Ata do të duhet të ndihen mirënjohës për diçka që duhet të ishte e vetëkuptueshme.

Sigurisht, ndonëse diçka e tillë është paradoksale por nuk është e çuditshme, pasi në një mjedis ku për dekada me radhë emigrantët shqiptarë u vendosën vazhdimisht në pozitën e “të huajit” që vetëm përfiton — dhe për këtë arsye “duhet” të jetë mirënjohës — çdo qëndrim që nuk është nënshtrues priret të interpretohet si mosmirënjohje. Në Greqinë e sotme, edhe gjërat më të vetëkuptueshme duhet ende të konsiderohen si nder i madh. Edhe në rastin kur flitet për hapa elementarë, që gjithsesi bëhen me vonesë. Prindërit tanë kanë mijëra arsye për të qenë krenarë për fëmijët e tyre — por në këtë rast është thjesht i vetëkuptueshëm.

Për të qenë e sinqertë, do ta dëshiroja shumë që një film me katër të rinj të brezit të dytë të kishte fuqinë madhore të vepronte aq kurativ që të mund të riparonte si me magji padrejtësitë dhe vuajtjet që vazhdojnë të përjetojnë të gjithë këta prindër. E vërteta, megjithatë, është se njohja thelbësore e kontributit të tyre në shoqëri duhet të reflektohet në ngjarje të njëjta ku protagonistë të jenë vet ata dhe të sjellë ndryshime në kuadrin institucional.

Për sa i përket identitetit kombëtar (hibrid) për të cilin bëhet fjalë gjithmonë dhe me të drejtë – do thosha se ai në të vërtetë nuk është as njëdimensional por as edhe i njëjtë për të gjithë; ai ndryshon nga njeri tek tjetri dhe nga rrugëtimi në rrugëtim. Kjo do të thotë se, ashtu se disa të rinj të brezit së dytë mund të ndihen si shqiptarë edhe grekë njëkohësisht – ashtu siç përpiqej të na tregojë edhe dokumentari i fundit  “Albgreko” – po aq mund të ketë edhe të tjerë që ndihen vetëm njërën prej tyre, apo edhe asnjërën.

Pikërisht për këtë arsye, narrativa monolitike që e paraqet brezin e dytë si një grup të unifikuar i cili i ndien të dyja identitetet njëkohësisht – dhe madje me deklarata të tipit si “Brezi i dytë përgjigjet” –e anashkalon këtë kompleksitet. Përfaqësimi i një brezi të tërë nuk mund të kufizohet në vetëm katër figura! Por pyetja që lind me të drejtë është: nëse të gjithë protagonistët e një narrative përfundojnë në të njëjtin konkluzion – se janë edhe EL edhe AL – atëherë ku qëndron diversiteti që supozohet se po festohet?

Kjo qasje monolitike nuk shfaqet për herë të parë në dokumentarin Albgreko. Në një video më të hershëm në YouTube me titullin Grekoshqiptarët në Greqi: E reja “e pastër”,(Οι Ελληνοαλβανοί στην Ελλάδα: Το νέο “καθαρό”)[4], prezantohet një intervistë me të rinj të brezit  të dytë të emigrantëve shqiptarë në Greqi, me moderator të diskutimit —përsëri— skenaristin dhe bashkëpunëtorin shkencor të dokumentarit. Që në fillim, diskutimi vendoset rreth të ashtuquajturit identitet i dyfishtë të shqiptaro-grekut ose greko-shqiptarit, si E reja e “pastër”. Megjithatë, vetë titulli i videos duket se nuk përputhet plotësisht me mënyrën se si pjesëmarrësit e përshkruajnë veten e tyre: domethënë, jo domosdoshmërisht me një identitet të dyfishtë dhe të balancuar.

Stefi dhe Sindi, për shembull, shprehen se ndihen grekë, pavarësisht referencave shqiptare në familjen e tyre — që nga tregimet e të afërmve deri te gjuha që flisnin prindërit mes tyre. Në të kundërt, Emiljano, i cili jeton tashmë në Holandë, e bën të qartë se nuk e vetëpërcakton veten si shqiptaro-grek, por si shqiptar që është rritur në Greqi.

Dhe kjo nuk është aspak befasuese. Brezi i dytë nuk është as i unifikuar, as homogjen — dhe nuk duhet trajtuar si i tillë. Është krejtësisht e natyrshme që edhe në një mostër kaq të vogël si ajo e videos në YouTube të vërehen dallime të mëdha. Disa fëmijë ndihen shqiptaro-grekë, të tjerë grekë me prejardhje (ose thjesht me prindër) nga Shqipëria, dhe disa të tjerë shqiptarë që janë rritur në Greqi.

Ky heterogjenitet identitetesh i adoptuar nga brezi i dytë nuk është i parëndësishëm dhe as nuk mund të “rrumbullakoset”. Sepse pikërisht brenda këtij diversiteti qëndron arsyeja. Çështja nuk është thjesht të shprehim se kush jemi apo çfarë ndiejmë. Çështja është se duhet hedhur dritë mbi mënyrën se si arritëm deri këtu dhe arsyet pas çdo identiteti që ne mbartim sot – për të nxjerrë në pah diskriminimin, rezistencën, imponimet, rrugëtimin tonë.

Pikërisht për këtë arsye, narrativa e  Albgrekos si identitet i vetëm i shëndetshëm përfundon në një narrativë dogmatike. Ne nuk kemi nevojë për lloje të reja, “të pastra” të gjeneratës së dytë as edhe për kujdestarë të identitetit “të saktë” — as nga brenda komunitetit, por aq më pak nga jashtë tij.

Ajo që neve na nevojitet është hapësira — për të gjitha zërat, për të gjitha përvojat. Hapësirë që të dëgjohen dhe të analizohet rrugëtimi personal, i cili, pavarësisht identiteteve të ndryshme në të cilat kanë përfunduar, u drejtuan aty nga mekanizma të përbashkët dhe ngarkesa historike.

Pra, është thelbësore të flasim në mënyrë konkrete, jo në përgjithësi, sepse identiteti formësohet brenda konteksteve të caktuara dhe për këtë arsye përvojat e gjeneratës së dytë nuk mund të përkthehen automatikisht nga njëri vend në tjetrin. Kjo është arsyeja përse krahasimet e brezit të dytë të emigrantëve shqiptarë në Greqi me ato të vendeve të tjera – si Franca, Gjermania apo Italia – janë shpeshherë të padobishme dhe të gabuara. Ato anashkalojnë një ndryshim thelbësor: Llogaritë e hapura historike midis Shqipërisë dhe Greqisë, të cilat vazhdojnë të ndikojnë në mënyrën se si përjetohet identiteti shqiptar në kontekstin grek.

Këto llogari historike të hapura nuk janë një shënim në fund të faqes — janë element kyç i zhvillimeve. Nuk përbëjnë një detaj të thjeshtë në sfondin kulturor, por thelbin e atyre që ndodhën. Edhe pse popujt tanë janë historikisht të ndërlidhur, narrativa kombëtare greke zgjodhi ta heshtë këtë marrëdhënie. Shqiptari u paraqit si ”tjetri”, i rrezikshmi, barbari. U hesht roli i shqipfolësve në Revolucionin e 1821-shit, bashkëjetesa e dy popujve, kuzhina e përbashkët, zakonet e përbashkëta. U hesht shtypja gjuhësore, greqizimet e detyruara të emrave. Kjo heshtje sistematike mbolli një padituri kolektive që na përndjek ende  sot.

Por kjo heshtje historike nuk mbeti vetëm në nivelin e rrëfimeve — ajo u shënjua edhe në gjuhë, në emrat, në pjesëmarrjen shoqërore të njerëzve. Siç vëren edhe Ndoci (2024) [5], greqizimi i emrave funksionoi si një strategji përballjeje me ksenofobinë. Emri u bë një mjet mbijetese: shkëpuste individin nga të qenit shqiptar dhe e ndihmonte të “ngjajë” si grek. Një praktikë që, në rastin më të mirë, siguronte një pranim të pjesshëm të tij në shoqëri. Sepse edhe kur dikush hoqi dorë plotësisht nga identiteti i tij shqiptar, shoqëria greke rrallëherë i lejonte ata të pretendonin hapur identitetin grek. As shtetësia, as arsimi grek, as vitet e qëndrimit nuk mjaftonin. Sepse ajo që gjykohej nuk ishte integrimi — por origjina.

Duhet të ndalemi edhe te fakti që, ndërsa rriteshim në Greqi, nuk na u dha mundësia e zgjedhjes. Të qenit grek nuk ishte një zgjedhje — ishte një kusht i imponuar. Siç e tha me shumë saktësi në një bisedë mikesha ime, Xhina: “Greqizimi/Të qenit grek na u imponua me zor – shoved down our throat”. Të qenit shqiptar përkundrazi, nuk kishte hapësirë. Shtypej në mënyrë aktive, stigmatizohej, kthehej në turp. “Sa më pak të ngjaje një shqiptar —në emër, në fe, në gjuhë— aq më shumë të rriteshin gjasat të bëheshe i pranueshëm”, shkruan E. Zguri në librin e tij “Të gjitha macet janë të bukura”. Sepse, siç thashë edhe në podcast-in e Lifo-s: distanca mes asaj që ishe dhe të vetmes gjë që ishte e  pranueshme të ishe, ishte shumë e madhe.

Nuk mund të flitet pra për zgjedhje — e aq më pak për preferencë — kur nuk ekzistonte liria për të zgjedhur. Kushërinjtë e mi që u rritën në Kanada e kishin këtë liri: të zgjidhnin nëse do të ndiheshin shqiptarë, kanadezë, të dyja, apo asnjërën prej tyre. Kurse ne jo. Në rastin tonë, preferenca është një iluzion, ndërsa Identiteti, për pjesën më të madhe të jetës sonë, ishte një produkt i detyrimit, i nevojës, i një strategjie mbijetese.

Nuk është aspak e çuditshme që sot disa prej nesh ndiejmë krenari për prejardhjen tonë shqiptare. Por kjo krenari nuk ka asnjë lidhje me ndonjë narrativë nacionaliste apo ndonjë trashëgimi patriotike, dhe nuk u kultivua brenda familjes; kjo krenari lindi nga përplasja me turpin, me stereotipat, me refuzimin. Ajo ishte rezultat i rezistencës sonë personale, një fitore ekzistenciale që përbën një akt thellësisht politik, i arritur me kosto personale.

Tani që kemi pjekurinë dhe mjetet për ta ripërkufizuar identitetin tonë, bëjmë pikërisht këtë: E rishikojmë, e çmontojmë, e rimarrim dhe e rikonstruktojmë. Dhe e bëjmë pa pasur nevojë për patronazhim nga “specialistët”. Specialistët i kemi — jemi vetë Ne: është përjetimi ynë ai që na bën specialistë. Kur është e nevojshme, kemi gjithashtu edhe persona me formim shkencor të mjaftueshëm, pasi shumë prej nesh kemi edhe përgatitjen e nevojshme akademike për të hyrë në analiza dhe interpretime shkencore. Për një çështje kaq personale dhe shpeshherë traumatike, nuk ka vend për interpretues të jashtëm që të flasin në emër të një brezi të tërë dhe aq më tepër kur këta nën maskën e solidaritetit, refuzojnë të dëgjojnë ose flasin në emrin tonë.

Dhe nëse sot mund të flasim me më shumë vetëdije, kjo ndodh sepse ne tashmë e njohim situatën në një kuadër më të gjerë. Sepse racizmi që ne përjetuam — dhe shpesh përjetojmë — nuk ishte kurrë një incident i izoluar. Ky racizëm ishte sistemik, i përditshëm dhe i vazhdueshëm. Ai nuk la vetëm gjurmë individuale; Ai kultivoi një ndërgjegje kolektive inferioriteti, një internalizim të turpit. Identiteti ynë u formësua brenda një konteksti ku të qenit “tjetri” nënkuptonte të heshtësh, të durosh dhe të fshihesh. Pra, kjo traumë nuk është çështje personale — është një barrë e përbashkët që e mbajmë ne si komunitet. Mungesa e institucioneve që të na lejonin të flisnim, ta emërtonim dhe ta përpunonim atë, e bëri edhe më të vështirë.

Dhe pikërisht sepse kjo traumë nuk ishte — dhe nuk është — çështje individuale, por përvojë kolektive, edhe përpunimi i saj nuk mund të jetë ndryshe veçse kolektiv. Trauma e racizmit nuk lidhet vetëm me përvojën personale, por konstituohet përmes formave të përsëritura dhe sistematike të dhunës që gdhenden në trupin shoqëror përmes institucioneve, diskurseve dhe praktikave. Transmetimi i saj nga brezi në brez — përmes heshtjes, frikës, fshehjes së prejardhjes — nxjerr në pah nevojën për hapësira komunitare të kujtesës dhe të fjalës. Pa këto hapësira, përpunimi i traumës ose mbetet i paplotë, ose riprodhon shtypjen e internalizuar. Njohja kolektive e saj nuk është vetëm një akt kujdesi, por edhe një parakusht për shëndërrimin e tij në forcë dhe një ripërcaktim të identitetit.

Por përpunimi kolektiv i traumës nuk mund të ekzistojë pa hapësira të krijuara nga vetë komuniteti — hapësira që lejojnë pluralizmin, njohin kompleksitetin dhe refuzojnë modelet dogmatike të identitetit apo qëndrimit “të drejtë”. Aty trauma nuk interpretohet nga ekspertë të jashtëm, por komunikohet nga vetë subjektet që e kanë përjetuar — me kushtet dhe fjalët e tyre. Ajo interpretohet përmes rrëfimit kolektiv, kujtesës, artit, gjuhës dhe veprimit politik që komuniteti e ripërvetëson narrativën e tij. Në këtë kontekst, shmangia e interpretimeve të jashtme apo e modeleve të imponuara të identitetit nuk është një luks — është një parakusht për përpunim të thellë dhe fuqizim të vërtetë.

Nuk kemi nevojë për një përkufizim universal. As të biem të gjithë dakord, as të arrijmë në diçka të thjeshtë për t’u kapërdirë. Identitetet tona nuk janë as për konsum, as për të marrë aprovim. Janë të ndërlikuara, kontradiktore, shpesh ende në përpunim — me mjetet që kemi pasur dhe kemi. Nuk jemi në kërkim të një të vërtete që të gjithë të bien dakord me të, dhe nuk i detyrohemi askujt mirënjohje për gjëra që duhej të ishin të vetëkuptueshme. Nuk kemi pse të festojmë pse na u dha hapësirë; kemi detyrimin të flasim — me fjalët tona. Të kërkosh një version të thjeshtë të brezit të dytë që përvetësohet lehtë, që përshtatet në narrativat kolektive përqetësuese, është thjesht një vazhdim i heshtjes, por me terma më ”dashamirëse”. Nuk jemi këtu për të përmbushur dëshirat e të tjerëve. Jemi këtu jo për t’u përcaktuar nga të tjerët se kush ka të drejtë të flasë dhe çfarë lloj dhimbjeje meriton të dëgjohet, por për të krijuar hapësirë për gjithçka që ende nuk është thënë, për gjithçka që ne gjykojmë se duhet të dëgjohet nga ne.

Dhe kur themi “kemi zë”, e themi me sinqeritet: jo për të ricikluar atë që është e përshtatshme dhe e lehtë për t’u thënë, por për të mbrojtur atë që është e ndërlikuar, e pakëndshme, e pathënë — sado që të dhembë, sado që të tingëllojë e huaj.

Aty fillon puna e vërtetë!

(c) 2025 Pamela Zoe Topalli. Një version i këtij shkrimi ka dalë në greqisht, në revistën online Lifos. Të gjitha të drejtat janë të autores. Imazhi në kopertinë është krijuar me Midjourney.

Referencat

1. https://www.youtube.com/watch?v=RzLx1A-WSqw&t=7s
2. https://peizazhe.com/2025/04/07/identiteti-hibrid-dhe-racizmi-institucional/
3. https://www.onassis.org/el/culture/cinema/onassis-documentaries/albgreko-by-ilir-tsouko-2025
4. https://www.youtube.com/watch?v=l_oGzpB_Ggo
5. Ndoci, R. (2024).The Linguistic Construction of Albanianness in Greece: Memes, Names, and Name-calling[Doctoral dissertation, Ohio State University]. OhioLINK Electronic Theses and Dissertations Center. http://rave.ohiolink.edu/etdc/view?acc_num=osu1720560243776974