TË HEDHËSH NË TË PASTËR (i)

Historia e të shkruarit për brezin tim – përsiatje. Pjesa I.

“Ontogeny recapitulates phylogeny”, pat thënë një herë biologu Erst Haeckel – në mbështetje të hipotezës se zhvillimi i embrionit të një kafshe, nga fertilizimi në lindje (ontogjenia) kalon nëpër faza që u ngjajnë fazave të njëpasnjëshme të evolucionit të stërgjyshëve të asaj kafshe (filogjenia). Kjo njihet edhe si teoria e rikapitullimit; e kemi pasë bërë në shkollë, por me sa shoh, nuk pranohet më nga biologjia bashkëkohore.

Gjithsesi, teoria vlen sa i përket fazave e teknikave të shkrimit të brezit tim: e kemi nisur me laps, për të vazhduar me penë dhe bojë (majat e penës shiteshin një lek të vjetër copa dhe i duheshin montuar bishtit (pesë lekë); ndërsa bojën na kërkonin që ta mbanim në kallamar, një gjë prej plastike të ricikluar, që i ngjante një anijeje kozmike në Disney Cartoons).

E vetmja fazë që nuk e kemi përjetuar, është ajo e të shkruarit me stylus në pllakë balte, ose e të gdhendurit të shkronjës në mermer; por këto janë të krahasueshme sa me artin dhe sportin e të gdhendurit të emrave dhe të fjalëve të ndyra në banka, aq edhe me gërvishtjet e shkumësit në dërrasën e zezë dhe në pllakat e trotuarit, për vajzat (ndonjëherë edhe djemtë) që luanin me peta.

Penën e zëvendësoi gradualisht stilografi – me sa mbaj mend, stilolapsin nuk na e lejonin në shkollë (?); në kohën time, gjeje në treg stilografë kinezë të së gjitha llojeve. Kam vazhduar të shkruaj me stilograf deri vonë, në fillim të viteve 2000; duke mbajtur ashtu shënim deri edhe leksionet në universitet.

Edhe temën e diplomës e kam shkruar me stilograf; dhe pastaj kam paguar një daktilografiste, që ta shtypte me makinë. Në Shqipërinë e atyre viteve makinat e shkrimit ishin të rralla dhe të regjistruara; përveçse në zyrat (kopisteritë), u lejoheshin kategorive profesionale të caktuara, si shkrimtarëve, gazetarëve, redaktorëve; njëlloj siç u jepej autorizimi për piano kompozitorëve.

Im atë, ngaqë drejtoi Buletinin e Shkencave Mjekësore për ca vjet, përfitoi edhe një makinë shkrimi, të cilën e bleu në Lidhjen e Shkrimtarëve: një Olivetti e prodhuar në Bullgari, kishte në tastierë edhe ë, edhe ç, sipas modelit të alfabetit të frëngjishtes. Me të luaja ndonjëherë edhe unë; një nga tekstet që kam shtypur herët, ka qenë përkthim i aforizmave të Bernard Show-t, në parathënien e dramës Man and Superman; përveçse edhe tekste këngësh të Beatles-ve dhe ndonjë poezi të zgjedhur timen (he-he).

Gjithsesi, në ato vite, të shkruarit me makinë ishte thjesht transferim i një teksti të shkruar me dorë, pa lidhje me kreativitetin; synimi ishte që teksti yt të bëhej lehtësisht i lexueshëm edhe nga të tjerët, duke u shkëputur disi nga era e djersës së dorëshkrimit me stilograf. Kështu vazhdova edhe më pas, kur shkova në Napoli dhe mund të përdorja lirisht makinën elektrike të shkrimit, që kishim në katedër – të shkruarit me makinë mbetej në rrafshin tipografik, ndërsa teksti kompozohej vetëm me penë (edhe në Napoli shkruaja me stilograf).

Thonë se të shkruarit me penë (ose me pendë – quill) i jep shkruesit kohë që t’i organizojë mendimet më mirë, sepse herë pas here duhet të ndalet dhe ta ngjyejë penën në bojë; kjo edhe mund të ndiqet, duke gjurmuar zbehjen e bojës në letër, deri në momentin kur pena rimbushet me municion; njëlloj arkeologjie e të shkruarit dhe e procesit letrar. Përkundrazi, stilografi dhe stilolapsi – njëlloj si lapsi – lejojnë kontakt të pandërprerë midis majës shkruese dhe letrës, duke mundësuar edhe vijueshmëri të tekstit.

Brezi im ka pasë bërë edhe bukurshkrim si lëndë të posaçme në shkollë; përdornim fletore të posaçme, me vijat udhëzuese në distanca të pabarabarta, për t’u mësuar me përpjesëtimet e duhura të shkronjave. Me gjithë emrin tërheqës, bukurshkrimi (kaligrafia) shkonte krah për krah me dënimet që ende jepeshin aso kohe, për të shkruar të njëjtat fjalë dhe fraza me faqe të tëra – edhe pse jo në atë masë siç do t’i shihnim më pas në filma.

Në shkollë dhe gjetiu më thoshin se “ke shkrim të bukur” – ndoshta kjo lidhej edhe me “dorën për të vizatuar”, që edhe atë ma thoshin se e kisha; ose me një instinkt për të kontrolluar harmoninë e vijave; por më gjasë ka që të kenë pasur parasysh, me atë compliment, se kisha shkrim të qartë, të lexueshëm, ndryshe nga ca të tjerë, që e kishin shkrimin “si këmbët e pulës”. Besoj se shkrimi “i bukur” ende gjykohej si shenjë e arsimit të mirë dhe e kujdesit për paraqitjen; prandaj çuditem tani që lexoj (te nga Anne Trubek, The History and Uncertain Future of Handwriting, Bloomsbury 2016) se ka pasur një periudhë, në Francën e shekullit XVIII, kur aristokratët qëllimisht ushtroheshin për të pasur “shkrim të keq”, në përbuzje të së gjithë atyre të tjerëve, që nëpërmjet të shkruarit qartë (dhe bukur) fitonin bukën e gojës. Në ato kohë, shkrimi i bukur mund ta tradhtokësh dikë për parvenu.

Kur isha fëmijë, edhe më tërhiqnin shumë shkronjat e mëdha të shtypit, me të cilat dilnin kryetitujt e gazetave; dhe shkrimet e hershme, që para se të filloja shkollën, i kam të gjitha me ALL CAPS. Në mendjen time, shkronjat e mëdha i kam lidhur rregullisht me autoritetin, disiplinën dhe parullën; dhe tekstet e shkruara ashtu, që shfaqeshin në pllakate, në mure dhe në banderolat e rrugëve, më dukeshin sikur bërtisnin në kor. Ishte shkrimi i shenjtë i asaj epoke, mediumi me të cilin përcillej ideologjia sunduese dhe ushtrohej vetë pushteti (logocentrik) i regjimit. Jo më kot i pat ftuar atëherë Enver Hoxha shqiptarët që të denonconin autoritetet dhe njëri-tjetrin, me fjalët “Cilido pa frikë dhe me shkronja të mëdha të shkruajë çfarë mendon ai për punën dhe për njerëzit,” (Fjalimi i 6 shkurtit 1967), të cilën unë – dhe shumë të tjerë – e kuptuam si të ishte ftesë për të shkruar me shkronja kapitale, edhe pse në fakt, kjo “me shkronja të mëdha”, rimerrte kuptimisht praktikën e dazibaos kineze, e cila u referohet madhësisë së shkronjave, jo llojit të tyre.

Edhe pse lexoja lirshëm që herët, të shkruaja mësova vetëm në shkollë. Vitet e para të gjithëve na duhej të luftonim me pisllëkun e bojës që derdhej dhe gërvishtjet e penave të shtrembra – ktheheshim nga shkolla të njollosur në duar dhe në fytyrë, si të ishim plagosur në luftë. Më kujtohet edhe letra thithëse, e butë dhe ngjyrë rozë, si pepto-bismoli; siç më kujtohen termat kopje e keqe (e pistë) dhe kopje e pastër, ose e hedh në të pastër. Në fakt, kopja e keqe përmbante lloj-lloj korrigjimesh, që “e bënin pis” tekstin; prandaj duhej bërë një kopje e pastër. Qarkullonte edhe një laps i quajtur kopjativ, por këtë nuk e pata marrë vesh kurrë se çfarë bënte, përveçse që e përdornin në zyrat. Përkundrazi, lapsi kuq-e-blu përveçse i bukur, të jepte edhe një lloj autoriteti, sidomos kur e përdorje për të “zbukuruar” tekstin. Shumë e kërkuar ishte goma në gjendje të fshinte bojën; por edhe ajo kërkonte teknikë të posaçme, që të mos hapje gabimisht një vrimë në faqen e letrës.

Shkolla më mësoi që t’i hidhja mendimet në letër duke shkruar me dorë, zakonisht me stilograf; këtë zakon e ruaj sot e kësaj dite, sidoqë shpesh ulem të shkruaj drejtpërdrejt në laptop, duke e anashkaluar fazën e shënimeve me dorë. Kompjuterin e parë e kam marrë dikur në 1993 (?), një IBM që peshonte sa një djagaç, por që atëherë e përdorja thjesht si makinë shkrimi, që kish avantazhin se mund t’i bëje korrigjimet sipas dëshirës. Ashtu edhe filloi ta humbte kuptimin koncepti i kopjes së keqe dhe i kopjes së pastër – korrigjimet që bëje në një file në ekran nuk do të linin gjurmë gjëkundi. Përveç artikujve të ndryshëm, që aso kohe i shkruaja me dorë dhe pastaj i shtypja ose me makinën elektrike në universitet, ose në printerin e thjeshtë në shtëpi, në kompjuter kemi shkruar – me Rando Devolen – librin La Scoperta dell’Albania, që u botua në 1996; edhe pse materialet e refencës që patëm mbledhur, duke shfletuar me qindra faqe gazetash të kohës, i kishim shkruar të gjitha me dorë.

Më pas, librin tim të parë shqip, Kulla e Sahatit, e pata shkruar me dorë, në një fletore që e kam akoma; kur e shoh tani dorëshkrimin, mendoj se më ka humbur aftësia për të shkruar me dorë aq pastër, pa gabime dhe pa ndërprerje dhe pa ndier nevojën të kthehem mbrapsht për të korrigjuar. Nga fletorja, tekstin e hodha në kompjuter dhe fillova ta botoj pjesë-pjesë në Alb-Club, derisa erdhi koha që ta mbledh bashkë në një libër. Gjithsesi, fillimi i viteve 2000 ka qenë koha, për mua, kur u mësova të shkruaj drejtpërdrejt në kompjuter, në atë kohë në desktop vetëm.

Shënim: disa të dhëna dhe kuriozitete për përdorimin e makinës së shkrimit i kam nxjerrë nga Anne Trubek, The History and Uncertain Future of Handwriting, Bloomsbury 2016.