“Bektashizmi në Shqipëri: Histori Politike e një Lëvizjeje Fetare”, libri i Profesor Albert Doja, përse duhet lexuar
nga Prof. As. Dr. Zhuljeta Kadilli
Nga Asambleja e përgjithshme Kombeve të Bashkuara, më 23 shtator 2024, kryeministri Edi Rama, ka folur për idenë e krijimit të Shtetit Bektashi në vendin tonë, ide që ka nxitur mjaft reagime. Kryeministri thotë që: “komuniteti i bektashinjve, me qendër në Tiranë, është një pasuri kombëtare që duhet ruajtur e një thesar që nuk duhet lënë të tretet”. E dëgjova me mjaft interes këtë ide, dëgjova mendime, qasje, ide, interpretime nga më të ndryshmet, disa bindëse disa jo, disa me argumente disa jo. Mendova të bëhesha pjesë e diskutimeve. Por, për të shkruar, për një publik të gjërë, që tashmë është sensibilizuar, duhej patjetër që të informohesha mjaftueshëm për problemin.
Në bibliotekë gjeta botime, që flisnin për Bektashizmin në Shqipëri. Botimi i Prof. Albert Doja, botimi i Robert Elsie dhe botimi i Prof. Nathalie Clayer.
Do vlerësoja punimin voluminoz, përpjekjet e mëdha, të studiuesit të apasionuar pas Shqipërisë dhe kulturës së saj, Robert Elsie, “Bektashinjtë shqiptarë. Historia dhe kultura e një rendi dervishësh në Ballkan”, i cili i kushtohet rendit të dervishëve bektashianë në Shqipëri dhe rolit të tij në historinë shqiptare.
Libri i Profesor Albert Doja: “Bektashizmi në Shqipëri: Histori Politike e një Lëvizjeje Fetare”, është një libër mjaft interesant.
Duke i parë në përmbajtjen e tyre, gjithçka shkruar për bektashizmin në Shqipëri, e pashë të arsyeshme të ndalem dhe të analizoj librin e Profesor Albert Doja, për faktin se aty pashë analiza dhe interpretime qartësisht antropologjike dhe sociologjike, gjë që i ka lejuar të shpjegojë jetën reale dhe ideologjitë politike të projekteve fetare.
Libri nuk është thjesht një krestomaci apo bibliografi: mbi të gjitha profesori është shqiptar dhe e njeh mirë realitetin.
Që në hyrje të punimit jepet vlerësimi për bektashizmin si një fe e vegjëlisë, në formën e një nënshtrese fetare, karakteri tejet sinkretik i natyrës së bektashizmit dhe origjina e tij. Fillimet e bektashizmit i sheh në zanafillën e një numri lëvizjesh sufi të islamizmit, të cilat u zhvilluan në Lindjen e Mesme nga shek. XI-XII e këtej. Misionarët pararendës depërtuan në Anadoll, duke u hapur rrugën grupeve të dervishëve siç ishte ai bektashinjve. Ky sekt e mori emrin nga udhëheqësi legjendar Haxhi Bektashi. Prejardhja e tij mendohet nga Horasani, në verilindje të Iranit.
Në vendbanimin e zanafillës bektashizmi duhet të ketë qenë përzier me besimet e banorëve vendës, ndaj edhe nuk është për t’u befasuar që përveç doktrinave dhe riteve të ndryshme sufi, në lindjen dhe zhvillimin e bektashizmit të kenë ndikuar edhe mjaft tradita të ndryshme fetare, duke përfshirë elemente të vjetër turq, që ruanin besime paraislamike dhe jo islamike si dhe zakone që zënë fill te magjistarizmi, budizmi, manikeizmi, krishterimi dhe fetë e vjetra.
Përhapja e tij në Anadoll e më vonë në Ballkan ndeshi edhe në ndikime neoplatoniste, të krishtera dhe nestoriane. Bektashizmi jo vetëm mori një numër të madh elementesh të këtyre feve, por edhe përthithi doktrina antropomorfike e kabalistike, që kanë lidhje me simbolizmin e shkronjës e të numrit e që mund të dallohen tek hurufizmi, gërshetuar me një besim të skajshëm shiit, i cili e lidhte adhurimin për natyrën hyjnore të Aliut, shenjtit të tyre dhe heroit të Qerbelasë, me besimet tek antropomorfizmi, te paraqitja e zotit në trajtë njerëzore, te ritrupëzimi dhe shtegtimi i shpirtrave. Bektashizmi është më i vonë se tarikatet e tjera myslimane.
Ne mësojmë gjithashtu se bektashizmi ka një histori mjaft interesante të krijimit dhe veçanërisht të ardhjes dhe përshtatjes në Ballkan. Ajo që është më e rëndësishme në këtë diskutim lidhet me faktin se vetë Haxhi Bektashi, që njihet si themelues i Bektashizmit, për shembull, e shkoi pjesën më të madhe të jetës si një oshënar endacak dhe nuk duket të ketë qenë ndonjë njeri i spikatur për çështjet e fesë. Madje as që synoi, sa qe gjallë, të themelonte ndonjë urdhër fetar ose të kishte pasues. Ai i dha emrin një sekti, të cilin nuk e kishte themeluar vetë, dhe nuk ishte fare i vetëdijshëm për ndikimin që do të ushtronte. Në fakt, suksesi i tij erdhi pas vdekjes dhe jashtë vullnetit të tij. Ndonëse bektashizmi u shtri në një hapësirë të madhe dhe fitoi shumë ithtarë, mendohet që “përpara vitit 1500 si sekti ashtu edhe doktrina e tij patën një zhvillim me luhatje”.
Në vijim të qasjeve të reja në këtë aspekt, profesori sheh dy elementë të rëndësishëm, individualizmin dhe karakterin shoqëror, me të cilat na shpjegon thelbin e teologjisë çlirimtare.
Bektashinjtë kërkonin të përmbushnin qëllimin e tyre, shkrirjen mistike me perëndinë. Por, gjithsesi edhe në se ky qëllim nuk u bë pikësynimi i vërtetë, adhurimi i shenjtorëve çudibërës, të gjallë a të vdekur, nëpërmjet adhurimit të varreve të tyre, u bë mbizotërues në pasionin dhe vijën fetare jozyrtare të këtyre grupimeve dervishe heretike.
Në kontekstin e përmbajtjes së “teologjisë çlirimtare”, profesori përpiqet të shpjegojë qartë e saktë se:
“Mëtimi i bektashinjve se kishin nxënë dhe kuptuar thelbin dhe bërthamën e fesë i shtyu të ndërmerrnin shpjegime vetjake të doktrinave dhe traditave. Me bindjen se ishin ndriçuar në mënyrë të mjaftueshme për të ndjekur rrugën e drejtë, duke iu bindur zërit të ndërgjegjes, ata mund të kenë vijuar kësisoj në mënyrë të vetmuar të formulonin porositë fetare nisur nga prirja për ta bërë procesin e shpëtimit të shpirtit dhe të rilindjes një çështje krejtësisht të brendshme të njeriut, madje të arrinin deri atje sa të mohonin nevojën e kryerjes së riteve”.
Por, nga ana tjetër kemi edhe dy dorëshkrime nga mjediset shqiptare të shek. XVII, të shkruara në turqisht, në të cilët është e rëndësishme të vihet në dukje se si gjuha, ndryshe nga ç’ndodh me dorëshkrimet e tjera më të hershme ose më të vonshme, është e mbështjellë në mënyrë të pazakonshme me një shprehje zyrtare sunite mjaft të lulëzuar, shpesh të dykuptimtë, por që herë-herë duket si një përsiatje e detyruar me të gjitha anët e jashtme të besimit zyrtar sunit. Për më tepër mund të provohet që në këto tekste vihet re një përpjekje për t’u pajtuar me dogmën e fesë zyrtare islamike sunite qoftë edhe duke mos përfillur tipare të mirëfillta sufi ose shiite. Unë besoj, shprehet Profesor Doja, “se ky qëndrim mund të shpjegohet në kontekstin e një zhvillimi më hierarkik të organizmit të brendshëm të bektashinjve, lidhur kjo me kushtet historike dhe politike të Shqipërisë në kohën kur u shkruan tekstet. Në shek. XVII, kur pushteti politik në botën osmane ndodhej dukshëm në duart e myslimanëve të besimit zyrtar, pikëpamjet sunite ishin themeli i zyrtarizimit”.
Pra, në një qasje krahasuese të dy modeleve vërejmë se ka ndryshime në ide dhe në strukturë. E para është më ideologjike dhe më e strukturuar në rregulla, ashtu si në të vërtetë janë fetë zyrtare, e dyta e ka shpjegimin në vullnetin apo dëshirën e secilit apo edhe të grupit. Vija e tyre fetare jo zyrtare mbështetet në moszbatimin e riteve të detyrueshme.
Gjithsesi, ka një prirje për fuqizimin e bektashinjve dhe faktorët kryesorë që kanë ndikuar në fuqizimin e tyre janë, përmbushja e nevojave të individit për t’iu kundërvënë shoqërisë ose për të dalë mbi të, duke e ngritur përkohësisht njeriun në një jetë të mbinatyrshme e jashtëkohore. Është në natyrën njerëzore për të luftuar dhe përmbushur nevojat, pse jo edhe duke iu kundërvënë shoqërisë apo individit.
Një tjetër arsye e fuqizimit të bektashinjve lidhet me entuziazmin, përkushtimin e përbashkët dhe metodat e disiplinës shpirtërore, që synonin çlirimin e shpirtit dhe mënjanimin e vetes për të siguruar soditjen e thelbit hyjnor. Gjithashtu në fuqizimin e bektashinjve ka luajtur rol edhe vetë Perandoria Osmane, kur i përdori për interesa të saj. Përkrahja nga shteti të fuqizon, por gjithashtu kërkon që me ndikimin e saj edhe t’i shërbesh.
Udhëheqësi kishte mbetur kryesisht si një prijës për çështjet shpirtërore, por jo si autokrat i ndonjë teqeje, i cili mund të shërbente si ndërmjetës midis besimtarëve dhe perëndisë. Vetë Haxhi Bektashi e quante veten i barabartë mes të barabartëve. Barazia ishte kriter i pranuar dhe i ruajtjes së ekuilibrit.
Sinkretizmi gjithëpërfshirës i bektashizmit sigurisht që pati ndikimin e tij dhe “gatishmërinë e tij për të përfshirë një numër të madh besimesh e ritesh, gjë që e bënte të vështirë të përcaktohej me saktësi se ç’ishte ky sekt”. Faktor tjetër i rëndësishëm është edhe ai që bektashizmi duhet të ketë synuar më së pari lirinë shpirtërore, në kushtet e së cilës ndjesitë e brendshme dhe intuitive shpirtërore të njeriut mund të gjenin shpalosje të plotë, pavarësisht dhe në kundërshtim me fenë zyrtare, që mbështetej në autoritetin dhe moralin e ligjëruar.
Nga ky moment bektashinjtë i shohim në marrëdhënie të mira me pushtetin, që do të thotë se, po fillojnë të forcojnë edhe pozitat e tyre dhe do të bëhen me ndikim në Perandori. Bektashinjtë jo vetëm ishin një mjet i propagandës osmane në këto vende, por edhe gëzonin një peshë politike të caktuar në Perandorinë Osmane. madje ushtruan ndikim mbi disa sulltanë të dobët ose të dhënë pas misticizmit, sidomos kur qenë të lidhur ngushtë me trupat jeniçere, këtë mjet të fuqisë ushtarake osmane.
Rrjedhojë e këtyre ngjarjeve ka çuar lindjen tek bektashinjtë e një ndjenje të fortë identiteti, në fillim me zgjimin kombëtar të shqiptarëve në gjysmën e dytë të shek. XIX, me lëvizjen e turqve të rinj ose me nacionalizmin e hershëm turk në çerekun e parë të shek. XX.
Por, nga ana tjetër, ky gjallërim duhet të ketë bërë të mundur ndërveprimin me ideale edhe më të reja nacionaliste dhe me një filozofi politike “përparimtare” të së majtës, që janë gjithnjë e më të paqëndrueshme, sikurse ka ndodhur shpesh me ringjalljen e alevitizmit në Turqinë e sotme, ose ndërveprimin me proceset “demokratike” të shndërrimeve paskomuniste në Shqipërinë e sotme.
Po kur është shfaqur bektashizmi në Shqipëri? Sipas Profesor Albert Doja, zanafilla e bektashizmit në Shqipëri nuk njihet mirë. Dëshmi të besueshme provojnë se shfaqja e tyre nuk mund të ketë ndodhur përpara fundit të shek. XVII, gjë që lidhet edhe me islamizmin relativisht të vonë të popullsisë shqiptare. Në këtë kontekst ka përpjekje plot fantazi, të mbështetura në gojëdhënat dhe jetëshkrimet e shenjtorëve, që kanë synuar ta shtyjnë në kohë edhe më thellë paraqitjen e tyre në Shqipëri. Kështu mbështesin mëtimet e bektashinjve për praninë e tyre në Ballkan para ardhjes së osmanëve. E tillë është historia e Sari Salltëkut që është një mit, dhe që tregohet kudo njëlloj, si në Krujë, edhe në Bullgari, edhe në Anatoli, vetëm vendi ndryshon.
Ka një tendencë për t’ia atribuuar rritjen e numrit të bektashinjve “mbrojtjes” që Ali Pashë Tepelena ju bëri atyre. Në fakt, sipas dokumenteve osmane, siç shprehet Clayer, Ali Pasha mbështeti më shumë shtrirjen e halvetijve ose të sadijve, se sa atë të bektashinjve.
Ali Pasha pati suksese të dukshme në ngritjen dhe forcimin e pushtetit vendor, gjë që i siguroi njohjen e autoritetit të tij në Thesali dhe në Shqipërinë e Jugut dhe të Mesme, ku ai qeveriste me një shkallë pavarësie të plotë. Në këto kushte udhëheqësit bektashinj duhet të kenë vendosur lidhje të ngushta me përpjekjet e Ali Pashës për shkëputje dhe kanë përfituar me të vërtetë nga mundësitë e reja, që i paraqiteshin urdhrit të tyre, për të zgjeruar në mënyrë të ndjeshme numrin e ithtarëve të tij. Shpesh-herë studiuesit e kanë konsideruar si përhapës të bektashizmit Ali Pashën. Kjo mbase prej mbështetjes së propaganduesve tyre. Dhe, mendoj se më shumë ideja e mbështetjes dhe përhapjes së bektashizmit nga Ali Pasha është një mit që u përdor nga bektashinjtë për të forcuar pozitat e tyre në Shqipëri. Ali Pasha vdiq më 1822, kurse më 1826 për shkak të shtypjes së trupave jeniçere pas urdhrit të dhënë nga sulltan Mahmudi II, ky sekt u ndalua në të gjithë perandorinë. Bektashinjtë kaluan në klandestinitet, por gjithsesi vazhduan përhapjen e tyre në jugun e Shqipërisë.
Një nga problemet më të rëndësishme, të cilës profesori i ka bërë një analizë të hollësishme është ai i spekulimeve intelektuale lidhur me projektet nacionaliste të bektashizmit.
Në kontekstin e përpjekjeve nacionaliste do të vlerësojmë idetë e Naim Frashërit. Pikëpamjet e Naim Frashërit janë të shprehura në botimin e tij “Fletore e Bektashinjet” (1896). Aty tregohen parimet e reja teologjike e praktike të bektashizmit dhe normat organizative që rregullonin funksionimin e tij (bektashizmit). Nën ndikimin e drejtpërdrejtë të pikëpamjeve intelektuale të Naim Frashërit, zhvillimi i bektashizmit në Shqipëri tregoi shumë më tepër se çdo sekt tjetër sufi apo degëzim bektashi tjetërkund, që dija e fshehtë fetare nuk ishte një privilegj i veçantë për një degëzim të caktuar gjenealogjik, por mund të arrihej nëpërmjet ngritjes shpirtërore falë një hiri hyjnor të fituar lirisht e në mënyrë të drejtpërdrejtë, në lidhje me shprehjen e ndjenjave kombëtare shqiptare dhe ngulitjen e atdhetarisë si virtyti më i lartë. Në kontekstin e bektashizmit dhe të myslimanizmit shitt një vlerë e rëndësishme i jepet ndodhisë së Qerbelasë 680, ku mbeti i vrarë imam Hyseni, biri i Aliut dhe nipi i Muhamedit.
Më tepër se një ritregim i ngjarjeve historike “Qerbelaja” e Naim Frashërit është një vepër moraliste dhe intelektuale, një riformulim dhe shpallje e moralit dhe parimeve humaniste, një thirrje për pastërti dhe përsosuri morale, në mënyrë që njerëzimi të mund të gëzojë jetën mbi dhe e t’u bëjë ballë ngjarjeve të këqija.
Naim Frashëri, qëllimin kryesor, ka pasur nxjerrjen në pah të çështjes Kombëtare. Konkretisht, në këngën e fundit të kësaj vepre, Naim Frashëri papritur e lë dramën e Qerbelasë dhe vijon të flasë vetëm për problemet kombëtare shqiptare, për përhapjen e gjuhës, arsimit dhe edukimit, për nevojën e bashkimit, lidhjes dhe vëllazërimit të shqiptarëve. Madje mund të krijohet përshtypja se të njëzet e katër këngët janë shkruar vetëm për të shpënë drejt këngës së fundit: asaj rreth shqiptarëve dhe çështjes shqiptare. Për Naim Frashërin beteja synon sa shpëtimin e njeriut aq edhe çlirimin e kombit.
Pas Shpalljes së Pavarësisë në Shqipëri e njohën si një fe më emërtesë zyrtare. Gjithashtu do të bëhej një institucion klerikal me strukturë kombëtare dhe ndërkombëtare. Në vitin 1912 ndërprenë lidhjet me qendrën e bektashinjve në Anadoll dhe në vitin 1914 Këshilli i Lartë i Regjencës kishte në përbërje të tij edhe një personalitet të besimit bektashi. Kur Turqia më 1925 shpalli nxjerrjen jashtë ligjit në Turqi të të gjitha sekteve mistike, selia qendrore e bektashinjve gjeti përsëri strehë në Shqipëri. Pas 1925 bektashinjtë në Shqipëri filluan të organizojnë hierarkinë e tyre, të cilën pothuaj nuk e kishin njohur më parë.
Pas çlirimit të vendit, patën konflikte fillimisht me pushtetin komunist, por më pas gjërat ndryshuan. Partia Komuniste, dhe udhëheqësit e saj ishin shumë të vetëdijshëm për ndikimin e tyre, të mbështetur siç ishin në jetën e masave të gjera, shpesh synonin më fort t’i kontrollonin, disiplinonin dhe shtronin ata, më shumë sesa t’i eliminonin.
Pushteti komunist e vuri nën kontrollin e qeverisë bektashizmin me anë të Ahmet Myftar Dedeit, një ndjekës besnik i doktrinës komuniste, i cili u caktua si kryegjysh dhe qëndroi në detyrë deri në vitin 1958.
Në 1967 me fuqizimin e shtetit dhe ideologjisë komuniste besimi fetar u bë i panevojshëm, për këtë arsye Shqipëria u shpall vend ateist, duke prishur kisha e xhami. Edhe bektashizmi iu nënshtrua kësaj ideologjie.
Por, përsëri, pas rënies së komunizmit në Shqipëri në vitin 1990, bektashizmi u rishfaq me tërë shkëlqimin e tij. Bektashinjtë mbajtën në qershor të po atij viti kuvendin e tyre të parë zyrtar në “selinë e shenjtë” të dikurshme të Tiranës, të rindërtuar me ndihmën financiare të bashkatdhetarëve bektashinj jashtë vendit, dhe caktuan si kryegjysh të ri Haxhi Dede Reshat Bardhin. Ata u treguan mjaft të vëmendshëm për të ripërcaktuar pozitën e tyre politike, në hapësirën e vogël që kishin lënë tri fetë e tjera. Ata donin që të kishin një njohje zyrtare të urdhrit të tyre si “feja e katërt” në Shqipëri. Ata gjithnjë kanë qëndruar pranë pushtetit, mbase edhe janë përdorur. Në fund të fundit bektashizmi është tarikat sunit i krijuar brenda fesë islame, në momente të caktuara të historisë. Në vendin tonë të gjitha fetë kanë në përmbajtjen e tyre harmoninë dhe mirëkuptimin me tjetrin. Ai është një pakicë pa ideologji dhe si i tillë nuk mund të ketë pretendime të cilitdo lloji qofshin. Në hierarkinë e besimeve fetare në Shqipëri mund të ketë një vend të respektuar por modest. Kaq.
Në punimin e Profesor Albert Doja do të gjeni përgjigje për problemet që shtrohen sot në mjedisin shqiptar, për bektashizmin dhe idenë e formimit të shtetit bektashi. Studimi është shterues në këtë drejtim. Për këtë arsye, ju ftoj ta lexoni.
(c) 2025 Prof. As. Dr. Zhuljeta Kadilli. Kolegji Universitar “Bedër”. Të gjitha të drejtat janë të autores.