nga Jonida Xhyra-Entorf
Ditët e violinës në Mynih janë një aktivitet shumë i veçantë me një kohëzgjatje dyjavore, që organizohet çdo tri vjet qysh prej vitit 1997 nën patronazhin e virtuozes me famë botërore Ane-Sofi Muter (Anne-Sophie Mutter). Në këtë aktivitet marrin pjesë liutajo nga Mynihu dhe zonat përreth dhe ekspozita e instrumenteve shoqërohet me koncerte, prova tingulli dhe ligjërata të ndryshme. Gjatë koncerteve solo apo në formacione të vogla instrumentet si të thuash pagëzohen, violinave u urohet rrugë e mbarë, tingullit të tyre të pashtruar i jepet bekimi, që në rastin më fatlum t’i shëmbëllejë tingëllimit të shpirtit të atij që do të mbajë harkun. Në aktivitetin e radhës para dy vjetësh, në formatin e koncertit solo, një violinist[1] luajti për dy orë në 24 violinat e ekspozuara krejt të panjohura për të, duke hamendësuar për secilën një fragment nga repertori i tij klasik, që t’ia bënte kësisoj më të rrokshme publikut tingullin e secilës violinë. Ishte një koncert vërtet magjik, i mbajtur në sallën Mars-Venus të Muzeumit Kombëtar Bavarez, sallë në të cilën ishin ekspozuar instrumentet. Në ambientin historik me kompleksin zotërues prej bronxi të perëndisë së luftës dhe asaj të dashurisë, të shigjetuara nga Kupidi, tingulli përshkënditej në ngjyrime nga më naziket.
Në jetën time tingulli kishte hyrë shumë herët përmes violinës. Por ndarja prej saj, pas tetë viteve në shkollën e muzikës, kishte qenë për mua e parapërgatitur, gati e programuar qysh në fillesë. Kishte qenë im atë, që më kishte marrë për dore dhe më kishte shoqëruar për të bërë provimin e pranimit në shkollën e muzikës në Elbasan[2], dhe po ai, i cili gjithmonë, kur binte fjala për shkollën e mesme, më thoshte që do të vijoja më tej në gjimnaz. Në këtë rast vendimi u shtri kaq shumë në kohë, saqë dikur unë nuk e vura më në dyshim, që pse të mos ishte edhe ndryshe. Pse të mos kisha vendosur unë vetë, nëse doja ta vazhdoja më tej rrugëtimin me violinën. Ishin pse-të akoma të pazëshme të adoleshencës së hershme, të cilat shumë shpejt “do të ngrinin zë” dhe përmes jehonës së tyre të sertë, të shurdhër apo të zvargur unë do të rrokja përplasjen me kufijtë e mjedisit ku jetoja. Pas shkëputjes nga shkolla e muzikës, pothuajse nuk pata më mundësi t’i bija violinës. Instrumentet ofroheshin nga shkolla, për sa kohë që ishe nxënës i saj, dhe dorëzoheshin natyrisht, nëse kjo marrëdhënie nuk ekzistonte më. E përfshirë në arsimimin e mëtejshëm, ngadalë filloi dhe shkëputja mentale me shkollën e muzikës dhe mjedisin e saj, vetëm se hera-herës e kapja veten në ëndërr duke studiuar violinë nëpër korridoret e asaj shkolle apo duke lëvizur gishtërinjtë pa dashur sikur të kisha nën ta një tastierë, për të formuluar me mend në nota dhe ritëm një melodi që dëgjoja ose një të tillë që e kisha luajtur dikur.
Violina dhe tingulli i saj kishin lënë brenda meje gjurmën e pashlyeshme të kumbimit, sepse për ata që ishin në marrëdhënie të përditshme me të, shkolla e muzikës kumbonte në çdo kohë dhe jehona e këtij kumbimi dalëngadalë bëhej pjesë e mënyrës së perceptimit të sendeve, njerëzve dhe përjetimeve. Këtë kumbim unë e përjetoja tjetërqysh në orë të ndryshme të ditës, në oborrin e shkollës apo nëpër klasa e korridore, në stinë të ndryshme, kur dita ishte me diell apo kur binte shi. Ndryshe kur në fund të shkurtit apo në fillim të marsit gjatë rrugës për në shkollë thyeja me hapa syprinën e akullit që kishin zënë pellgjet e rrugës, ndryshe kur ndieja si më terej gjatë ditës uji që më kishin futur këpucët në një ditë me shi, ndryshe kur shpërthenin mimozat dhe pemët papritur ngjyheshin me një të verdhë të thellë si në një pikturë ekspresioniste, ndryshe kur në vapën e gushtit i shmangesha me çdo kusht rrugës që të çonte në konviktin bosh përbri shkollës, sepse boshatisja e tij më pezmatonte pa masë. Siluetat e një apo dy djemve, që i ndeshje rëndom në derën e jashtme të konviktit gjatë vitit shkollor, kishin ravijëzuar tashmë druajtur në kujtesën time gjurmën e parë të pritjes, jehonën e saj. Vonë arrita të ndërgjegjësohem, që ai përjetim i tingullit në ciklin e ndryshueshëm të natyrës dhe në mjedisin që më kishte rënë për hise të kaloja fëmijërinë dhe rininë e hershme, më kishte kultivuar ndjeshmërinë për ngjyrën e tij.
Në mëngjes herët dhe paraditeve tingujt përgjithësisht ishin të vetmuar. Hapësira fillonte të mbushej ngadalë me tinguj rreth orës 12:00, atëherë kur fillonte mësimi i instrumenteve apo këndimit. Afërsisht deri në orën 15:00, tingujt e instrumenteve dhe vokalizat kryqëzoheshin në të gjitha drejtimet. Ngjyra e tingullit gjatë kësaj kohe ishte e rrëmujshme. Rrallë arrije të kapje një melodi, sepse sapo një e tillë arrinte të dilte pakëz në sipërfaqe, vrunduj të tjerë melodish (apo kakofonish) i suleshin nga të katër anët. Vetë shkallët e shkollës së muzikës, me kafazin e gjerë dhe shkallinat e varura, të cilat lejonin përthyerjen e dritës, më ngjallnin përfytyrimin e tastierës së një instrumenti të papërcaktuar, të ndryshueshëm. Qelqnaja djathtas shkallëve, e shtrirë përgjatë katër kateve, e mbushte këtë tastierë surreale plot dritë, duke e bërë më të ndjeshme ngjyrën e vapës, të lagështirës, thëllimit apo kaltërsisë. Katin e parë e zotëronin violinat, të dytin pianot. Në katin e tretë ishin veglat e frymës dhe klasat e këndimit. Klasat e violonçelit, kitarës, fizarmonikës, ishin të shpërndara diku nëpër shkollë. Kurse në katin e katërt ishte salla e koncerteve. Duke qenë një hapësirë gati sa një kat, me një mesore të madhe përpara, salla e koncerteve më krijonte një ndjesi të veçantë[3]. Në hapësirën e lirë dhe të bollshme të katit të katërt dhe me pamjen që ofronte qyteti prej andej, tingulli kishte ngjyrën e emocionit të skenës, si protagonist gjatë saxhove, si pjesëmarrëse në kor ose orkestër apo si pjesë e publikut në koncerte të ndryshme. Ishte një përvojë e pakrahasueshme, që kultivonte të bukurën dhe ndjesinë për të. Njëkohësisht në këtë hapësirë tingulli për mua kishte dhe një kumbim të papërcaktueshëm, që dilte jashtë kontrollit të zakonshëm të kujtdoqoftë, kontroll, të cilit nuk i shmangeshe dot në katet e tjera dhe në qytet aq më tepër. Nëse nuk kishte vend nëpër korridoret e mëposhtme dhe më binte radha të studioja këtu, larg syrit dhe veshit të mësuesit tim të violinës, gjë që ndodhte shumë rrallë, ngjyra e tingullit kishte shijen e njelmët dhe të panjohur të gjithëpërfshirjes, të ndryshimit të raportit të pjesëve me të tërën. Në atë kufi të epërm të qelqnajës së shkallëve të shkollës së muzikës për mua fëmijën provinca kishte marrë krisjen e parë. Kumbimi i kësaj krisjeje më tundonte dhe më frikësonte njëkohësisht.
Tjetër përmasë merrte kryqëzimi i tingujve gjatë provave me piano para saxhove apo gjatë provave të orkestrës para një koncerti. Hapi duhej bërë i përbashkët dhe kjo përvojë ishte vërtet e vyer, edhe pse shumë shpesh ti e ndieje, pa e kuptuar se çfarë ndodhte në të vërtetë, që tingulli çalonte. Pas orës 15.00 dhe deri në darkë vonë kryqëzimi i tingujve ishte ndryshe. Tanimë meloditë kishin më shumë mundësi të dilnin në sipërfaqe, qoftë edhe me shkallët, etydet apo me një pasazh që përsëritej e përsëritej pa fund. Ishte koha e studimit dhe ngjyra e këtyre tingujve ishte këmbëngulëse, me pikla lodhjeje dhe mundi. Rrugëtimi me instrumentin nuk ishte aspak i lehtë.
“Sikur ta dinit”[4] e titullon biografinë e tij të botuar para dy vitesh violinisti virtuoz Devid Geret (David Garrett). Sikur ta dinit, sa e mundimshme është të studiosh çdo ditë me orë të tëra, të heqësh dorë nga shumë gjëra që bëjnë moshatarët e tu, të përsërisësh pa fund repertorin teknik, që në një koncert gjithçka të duket sikur ndodh vetvetiu, aq lehtë, aq bukur. Sikur ta dinit, që presioni është kaq i madh, sa ka syresh që nën peshën e tij thyhen, që nganjëherë harku fluturon mbi kokë … Përplasja e harkut sipër kokës apo një shpullë, që nuk ishin aspak të rralla gjatë mësimit të një instrumenti për brezin tim, kanë gjithashtu kumbimin e tyre, tingulli thërrmohet dhe grimcat e tij mbeten përjetësisht diku brenda teje. Çështje brezi? Pjesë e një pseudopedagogjie tashmë të kapërcyer, të paktën teorikisht? Apo njëkohësisht edhe trysni e një sistemi, brenda të cilit një problem i tillë anashkalohej ose merrej më sy duke menduar të ardhmen e mirë të fëmijëve? Për fat të keq ishte një vesh i shurdhër dhe një sy i mbyllur i një shoqërie të tërë karshi një problemi, i cili akoma edhe sot anashkalohet sikur të mos ketë ekzistuar, kur është fjala për shkollën shqiptare të violinës.
Shumë vite pas shkëputjes nga violina, pasi kisha ardhur ndërkohë në Mynih për të studiuar, më ndodhi diçka e çuditshme. Isha ftuar për darkë tek gjyshja e një mikeshe gjermane, e cila mësonte shqip me mua. Apartamenti ku jetonte zonja e moshuar, i cili shtrihej në të gjithë katin e ndërtesës, i shëmbëllente një muzeumi. Pikturat e varura nëpër mure, mobiljet e rënda dhe pianoja me bisht më krijuan menjëherë ndjesinë sikur kisha hyrë në një fragment romani. Pianoja me bisht do të kishte zënë ndoshta të gjithë sipërfaqen e dhomës sime të konviktit. Kisha pasur një ditë shumë të lodhshme, sepse ndërkohë punoja dhe studioja njëkohësisht, kështu që shkova qysh në fillim me mendimin për të kaluar atje mundësisht vetëm kohën që pranonte mirësjellja. E ftuar ishte edhe një familje gjermane, burrë e grua me dy djem, lidhjen e të cilëve me të zonjën e shtëpisë nuk e kuptova mirë dhe e pranova shpjegimin që më bënë duke tundur kokën me buzëqeshje, pa më interesuar aspak të pyes më tej. Shumë e përkorë dhe e vetëpërmbajtur u dhashë përgjigje edhe pyetjeve për largimin e shqiptarëve me gomone, për gjakmarrjen, prostitucionin e organizuar dhe Enver Hoxhën. Pas këtyre pyetjeve standarde dhe për kërshërinë e zonjës së moshuar, u përpoqa të sqaroja shkurt se çfarë bëja dhe t’i përgjigjem tri herë me po pyetjes, nëse më ishte njohur matura shqiptare përpara se të regjistrohesha në një universitet gjerman. “D.m.th. keni mbaruar vërtet gjimnazin dhe keni studiuar në vendin tuaj,” përsëriti ajo edhe një herë fjalët e mia.
Pas darkës, nëna e djemve iu lut më të madhit prej tyre, i cili ishte 13-14 vjeç, të hapte violinën, që e kishin marrë enkas me vete, dhe të luante diçka për ne. Djali kundërshtoi në fillim, por pastaj u bind dhe me notat përpara luajti pa ndonjë emocion dhe muzikalitet të veçantë kohën e parë të Koncertit la minor të Vivaldit. Në fund ne duartrokitëm dhe zonja e moshuar duke u kthyer nga unë më tha: “Ndoshta ju në Shqipëri nuk keni pasur mundësi të mësoni ndonjë instrument muzikor.” Nuk e di nga më erdhi ai guxim prej të marre, ta pyes djalin, nëse mund të ma huajë shkurt violinën e tij dhe, duke shtuar se këtë koncert e kam luajtur kur isha fëmijë, të luaj një pjesë nga koha e parë, madje dhe pak nga motivi i kohës së tretë, notat e së cilës çuditërisht kishin mbetur në gishtërinjtë e mi, ndërkohë që kisha vite pa prekur një violinë me dorë.
Koncerti në fjalë i Vivaldit është ndër ato koncerte të thjeshta, që nxënësit e luajnë në fëmijërinë e hershme pas Koncertit të Ridingut apo Koncertinos së Janshinovit, për të pasur kënaqësinë, që pas notave boshe, ushtrimeve të gishtërinjve, shkallëve dhe etydeve të para të Radionovit, të shpërblehen me kënaqësinë se po bëjnë muzikë të vërtetë. Për mua ai moment, i cili ishte një veprim fare i pamenduar, sepse përndryshe nuk do të kisha pasur kurrë guximin ta bëja, qe një lloj çlirimi. Tingulli kishte ngjyrën e vuajtjes dhe të mllefit e rebelimit njëkohësisht. Vuajtje për të gjitha ato pyetje të bëra dhe të pabëra që më lëndonin, kur thoja se vija nga Shqipëria, dhe mllef, sepse shpesh lëndimi më pengonte të përgjigjesha. Vivaldi, prifti flokëkuq i muzikës baroke, i cili për 200 vjet me radhë qe harruar nga e gjithë bota, ishte rizbuluar për fatin tim në shekullin e 20-të nga disa murgj piemontezë, të cilëve unë në atë moment u qeshë pafundësisht mirënjohëse për arkat me manuskripte që kishin nxjerrë përsëri në dritë nga pluhuri i kohës. Violina ishte shfaqur sërish fare papritur në jetën time duke më befasuar me kumbimin e tingullit, ngjyra e të cilit kishte arritur të bartte pezmin dhe mllefin e shpirtit, ndërkohë që fjala më kishte lënë në baltë.
Pas asaj mbrëmjeje fillova të vizitoj herë pas here punishtet e vogla të liutajove, të cilat janë me shumicë në Mynih[5], me dëshirën për të blerë një violinë, dëshirë e cila filloi të më dukej gjithmonë e më e largët, sa më shumë njihja nga afër mjedise të tilla, të cilat shin mrekullisht të bukura dhe të shtrenjta. Aroma e lehtë e tutkallit dhe e llakut që lëshonin instrumentet e varura dhe rrëzëllima e kuqërremtë e tyre krijonin një përzierje të pashpjegueshme me fjalë. Kurse violinat e vendosura pas qelqeve të vitrinave dukeshin në çdo kuptim të paprekshme. Si fillim vendosa të marr një violinë me qira. U ktheva në konvikt me violinën në krah dhe, tani që nuk kisha asnjë shtysë për t’i dhënë rrugë ndonjë mllefi a lëndimi, e mora gati me frikë në duar instrumentin, por duart u “impostuan” fare natyrshëm. Kur e kisha dëgjuar atëherë në vogëli për herë të parë fjalën “impostim”, më qe dukur sa interesante, aq dhe e çuditshme. Fjala më tingëllonte e epshme, me elasticitetin e një çamçakëzi. Impostimi, që nuk ishte gjë tjetër veçse vendosja e duarve në instrument, nisi të marrë formë ngadalë në vogëli me mbajtjen e violinës duke ecur, pa përdorur harkun, me ushtrimet e këtij të fundit dhe me suksesin e parë: notat boshe, pra pa lëvizur gishtërinjtë nëpër tastierë. Tingujt që dalin nga violina e një fillestari nuk janë aspak melodiozë. Dorës së harkut dhe asaj të violinës u duhet të bëjnë lëvizje krejt të ndryshme dhe koordinimi i tyre është shumë i vështirë për një fëmijë gjashtë vjeçar, duke qenë se edhe pozicioni që merr për të luajtur violinë është i panatyrshëm për trupin. Kakofonia që prodhonim asokohe si fillestarë unë dhe bashkëmoshatarët e mi, të vënë rresht në korridor për të studiuar pas mësimit, veçse mund të të motivonte drejt tingullit, për të nxjerrë sadopak krye nga ajo katrahurë pa ngjyrë.
Kur mësuesi im i violinës ma kishte dhënë në dorë për herë të parë violinën, duke më shpjeguar shkurt pjesët e saj, më kishte thënë që, po të shikoja me kujdes nëpër ato f-të e bukurshkruara mbi syprinë, mund të dalloja një shtyllëz, që lidhte syprinën dhe fundin e trupit të violinës. Ai ishte shpirti i violinës. Violina kishte shpirt? Habia ime qe kaq e madhe, sa e pashë me ngulm për të kuptuar nëse po tallej me mua, por serioziteti i vështrimit të tij i detyroi sytë e mi pa fjalë të zhbirojnë aty ku më tregoi ai. Pas kësaj rrekesha shpesh në shtëpi të zbuloja me sy, duke parë nëpër ato f-të elegante të syprinës, mos ndoshta kishte edhe gjësend tjetër brenda, përveç asaj drushtëze aq të brishtë.
Shumë herët më qëlloi të dëgjoja një violinë pa shpirt. Një shoku im i klasës e kishte përdorur këllëfin e violinës me instrumentin brenda si portë për të luajtur futboll. Nga goditja violina kishte humbur shpirtin. Ajo drushtëza e vogël lëshonte një zhurmë të thatë, kur mësuesi im i violinës, duke e mbajtur këtë të fundit me të dy duart e tundte në ajër, me shpresën që drushtëza të dilte jashtë. Pasi nuk ia arriti dot këtij qëllimi, ai e vuri violinën në sup dhe lëvizi harkun nëpër tela. Tingulli u spërdrodh mbyturazi rreth harkut dhe mua më erdhi shumë keq, sepse përndryshe atij i bindej çdo violinë. Më ra ndër mend ky episod, kur fillova të lëviz harkun nëpër telat e violinës së marrë me qira, duke u munduar të kujtoj diçka nga Pjetër Gaci. Pastaj, me të njëjtën kureshtje si dikur fëmijë, zhbirova nëpër ato dy f-të e syprinës, të cilat dikur i krahasoja me mësueset e bukura të shkollës së muzikës. Drushtëza e brishtë ishte aty, gjithmonë në pritje t’i jepte jetë tingullit. Liuitajoja më kishte thënë, që violina ime ishte e vitit 1958. Natyrisht një violinë më se e zakonshme, por unë megjithatë ndjeva kureshtje të dija kush kishte luajtur në të më parë.
Me siguri violinën time nuk e kishte marrë me qira asnjë shqiptar deri tani, më feksi ndër mend padashur atëherë në konvikt. Në ato vitet e para të ardhjes në Gjermani, jo rrallë, në situata të ndryshme pas prezantimit dëgjoja komentin e urryer nga ana ime, se isha shqiptarja e parë që takonin. Shpesh kisha dëshirë t’u përgjigjesha këtyre njerëzve, se për mua ai ishte Hansi i parë apo ajo Gertruda e pestë që takoja. Ky ishte një informacion kaq bosh, sa vazhdoi të më irritojë për një kohë të gjatë, edhe kur vërejtja ishte e patëkeqe. Pasi më kaloi kureshtja e “ritakimit” me violinën, bleva disa partitura të thjeshta dhe fillova t’i bindem vetëm dëshirës sime. Më qëllonte, që për shumë kohë të mos e prekja violinën me dorë. Pastaj për disa ditë me radhë studioja një etyd ose diçka të thjeshtë. Herë të tjera e merrja violinën në dorë për të formuluar pa partiturë një melodi të njohur, një këngë apo thjesht për të improvizuar. Tingulli kishte ngjyrën e çlirët të një flladi freskues, jashtë korsetit të ngushtë të së përditshmes, jashtë njëmijë e një rregullave që duhej të merrja parasysh kudo ku lëvizja, jashtë fjalive të shumta ndaluese, tepër të qarta dhe të prera, të cilave në Gjermani nuk u shpëtoje dot askund, as edhe në tualet.
Me këtë lloj shpengimi violina më shoqëroi për shumë kohë, duke më ndërgjegjësuar ngadalë të kuptoj përmasën që më kishte dhënë ai edukim i hershëm muzikor në qasjen intelektuale dhe shpirtërore. Ishte një përmasë e pashpjegueshme me fjalë, një gjerësi në vendosjen e raporteve, një ngjyrim fluid, një ndjeshmëri karshi kumbimit të tingullit, e cila të kultivonte në ndjenjë dhe në mendim.
Informacionin e marrë në Shqipëri për historinë e muzikës dhe kompozitorët e ndryshëm e kisha kryesisht nga një histori muzike me karakter divulgativ, titulluar “Mjeshtrat e monumenteve muzikorë”, botuar për herë të parë në vitin 1965[6], dhe nga disa romane me elemente biografike për Bethovenin, Moxartin, Verdin, Listin dhe Paganinin. Gjermanishtja natyrisht që më hapi mundësi krejt të tjera në këtë drejtim. Kur fillova të lexoja më shumë, jo vetëm për jetën e njërit apo tjetrit kompozitor, por edhe për atë të virtuozëve të ndryshëm violinistë, më kuriozonte edhe fakti se çfarë violine kishte luajtur apo luante. Më tërhiqte veçanërisht të ndiqja nëpër kohë fillin e kalimit të një violine nga duart e një virtuozi tek tjetri, proveniencën e saj (lat. provenire: vjen, rrjedh nga). P.sh. Perlmani (Itzhak Perlman) luan ndër të tjera një nga violinat e Kreislerit (Fritz Kreisler), por edhe një violinë Stradivari (Stradivari “Soil”, 1714), në të cilën para tij kishte luajtur Menuhini (Yehudi Menuhin).
Shpesh emërtimet e këtyre violinave kanë një ex përpara emrit të virtuozit p.sh.: ex-Vinjafski (Wieniawski), ex-Ojstrah (Oistrach), ex-Milshtajn (Milstein). Një fill që lidh shpirtrat. Ajo drushtëza e brishtë ka fuqinë të ndezë zjarrin ku digjet Feniksi për të rilindur sërish. Violina është bukuroshja e fjetur dhe harku, përmes dorës që e mban dhe shpirtit që e mëkon, shkopi magjik që e zgjon atë “për të kënduar” përsëri me zërin e një shpirti tjetër. Më shumë se çdo instrument tjetër violina i shëmbëllen zërit njerëzor dhe zëri del nga shpirti. Qysh në manualin e tij themeltar Shkolla e violinës Leopold Moxarti vëren që një lojë e bukur në violinë, duhet t’i qaset sa më shumë që të jetë e mundur “artit të këndimit”, zërit njerëzor, të luajë “sipas motos së njohur në pikturë, me dritë dhe me hije”[7], pra në skajet e shpirtit njerëzor. Përndryshe, sado e bukur dhe e shtrenjtë, violina mbetet një kuti druri e pajetë, ashtu si violina e Mesias, një violinë aq e dëshiruar, në të cilën megjithatë pothuajse nuk luajti askush dhe tek e fundit përfundoi pas qelqnajës së Muzeumit të Universitetit të Oksfordit.[8]
Dikur nisa të dëgjoj me vetëdije interpretime të të njëjtit kompozitor nga violinistë të ndryshëm dhe të përthith në mënyrë të përkorë edhe ndryshimet fine midis tyre, të rrok identitetin muzikor të njërit apo tjetrit, atë ngjyrën vetjake të tingullit. Për shembull interpretimi i shpejtë i Koncertit la minor të Bahut nga Hilari Han (Hillary Hahn) përçonte një vrull të hareshëm, të gëzueshëm, kërcimtar. Në fëmijëri e kisha luajtur këtë koncert, po me shumë pak informacion për dijen që përcillnin notat. Bahu i Menuhinit kishte një përulësi elegante. Zot i zejes së tij, ai arrinte ta përcillte madhështinë e muzikës së pakohë të Bahut përmes një thjeshtësie plot hir. Menuhini qe i pari muzikant hebre, i cili u kthye në Gjermani pas holokaustit (1947) për të luajtur me orkestrën e Filarmonisë së Berlinit. Qoftë edhe vetëm ky fakt ishte tepër prekës dhe e bënte kaq të kapshme përmasën universale të muzikës. Kurse Bahu i violinistit polako-meksikan Henrik Shering (Henryk Szeryng) përcillte një elegancë të rëndë.
Kjo lloj ndjeshmërie, që mendoja se e kisha kultivuar paksa me kalimin e kohës, m’u lëkund thellë, kur lexova për eksperimentin me virtuozin amerikan Xhoshua Bell (Joshua Bell). Në vitin 2007, një gazetar amerikan inskenoi një eksperiment me Bellin, i cili vlerësohet njëzëri nga kritika për kantabilitetin e tij të pashoq, që e veçon nga të tjerët. Belli luajti plot 43 minuta me Stradivarin e tij në metro krejt inkognito, ndër të tjera edhe Bahun (Chaconne re minor). E megjithatë, nga rreth 1000 persona që kaluan para tij, vetëm shtatë u ndalën për ta dëgjuar dhe fitimi nga monedhat e hedhura arriti shumën 32 dollarë. Me sa duket e përditshmja ka një shpejtësi marramendëse në kohën tonë globale, sa lë pak ose aspak vend për të bukurën. Frenimi i detyrueshëm, të cilit iu nënshtruam të gjithë gjatë lockdown-it për shkak të koronës, ma solli shpesh ndër mend këtë eksperiment. Ulja e shpejtësisë mbase na bëri të gjithëve të mendohemi pakëz më shumë, sepse frenimi qe i menjëhershëm, por sapo u dha shenja për të tërhequr marrshin përsëri, për fat të keq gjithçka vijoi dhe vijon si më parë.
Vite më vonë, kur ime bijë filloi të mësonte violinë, krahasimi me vogëlinë time dhe shkollën e muzikës u bë papritmas shumë i rrokshëm, duke ngritur krye në hollësira, që unë mendoja se i kisha fshirë përgjithmonë nga kujtesa. Pasi ndërruam mësuesen e dytë brenda një viti, unë fillova të rrëmoj në internet dhe të pyes në rrethin tim miqësor për një mësues a mësuese tjetër violine. Bëmë nga një orë provë me disa syresh, por unë vazhdoja të kërkoja me këmbëngulje pa qenë e kënaqur. Çfarë doja në të vërtetë? E kisha më lehtë të formuloja se çfarë nuk doja. Nuk doja vetëm atë korrektesën e thatë, dhënien e dijes dhe shpërblimin në para për shërbimin e ofruar. Rrugëtimi im me tingullin më shtynte të kërkoja një tharm të vockël entuziazmi, i cili me kalimin e kohës të kultivonte pak ndjeshmëri, pak gjerësi, të motivonte, edhe nëse rrugëtimi me violinën nuk do të vijonte deri në profesionalizëm. Këmbëngulja ime dha fryte më në fund dhe violina filloi të bëhet pjesë e të përditshmes si dikur në vogëli, por nga një perspektivë tjetër, e cila kishte sfidat e saj. Nga kjo perspektivë e tanishme mua nuk më mbetet veçse të përgjoj ku rri fshehur dhuntia dhe ta përkrah sa mundem, sepse jam e bindur, që një tingull i mbjellë herët e bën më të bukur shpirtin dhe mendjen.
Nga njëra anë përjetimi rishtas i vendosjes së duarve në violinë dhe koordinimit të tyre drejt tingullit, pjesët e para, koncertet e thjeshta dhe ato më të vështirat në repertor apo daljet në skenë, të gjitha këto ishin dhe vazhdojnë të jenë shumë të bukura. Nga ana tjetër vëmendja, motivimi, përkrahja, por edhe kërkesa e llogarisë për të ndërmjetësuar konsekuencën janë vërtet të lodhshme dhe shpesh kërkojnë një durim, që nuk është gjithmonë i lehtë, përkrah detyrimeve të tjera që ka e përditshmja. E megjithatë, nganjëherë mjafton ndoshta të rikujtosh pak fëmijën brenda vetes.
Një ditë, pasi isha munduar shumë ta shtyja time bijë të studionte, po pa sukses, duke turfulluar me veten u ula për të punuar në kompjuter, me qëllim që të mos e acaroja situatën më tej. Omi (kështu thërritet shkurt gjyshja në gjermanisht), e cila banon në një qytet tjetër, por vjen shpesh për të kaluar dy-tri javë tek ne, duke e kuptuar përmasën e mllefit tim nga përplasja e gishtërinjve mbi tastaturë, kishte shkuar ndërkohë pa u ndjerë në dhomën e sime bije. Pas njëfarë kohe nga dhoma ku ishin gjyshe dhe mbesë u dëgjua një e qeshur me gjithë shpirt. Nuk kaloi shumë dhe ime bijë më thirri duke m’u lutur që të vija për të dëgjuar një histori nga Omi. Kur kishte qenë fëmijë, Omi kishte luajtur flaut. Këtë gjë unë e dija. Nën përgjërimet e sime bije Omi filloi të tregojë përsëri, se një herë, kur kishte shkuar për mësim me këllëfin e flautit në dorë, mësuesi e kishte pyetur, nëse kishte studiuar dhe nëse i kishte mbajtur parasysh gjatë studimit të gjitha vërejtjet e tij. “Natyrisht”, ia kishte kthyer ajo, “të gjitha një për një.” “Çudi si kishte qenë e mundur një gjë e tillë pa flaut”, qe përgjigjur mësuesi me qetësi. “Për një javë”, vazhdoi ime bijë mes kukurisjeve që gati po e linin pa frymë, “Omi as që e kishte vënë re, që e kishte harruar flautin në klasën e mësimit dhe kishte marrë me vete këllëfin bosh.” “Mendo fytyrën e Danielit”, tha ajo duke imituar fytyrën e mësuesit të saj të violinës, “po të shkoj unë tek ai me këllëfin e violinës bosh!” Edhe unë nuk e mbajta dot të qeshurën dhe i qeshë mirënjohëse Omit, që atmosfera u çlirua. Me pedagogjinë e sinqertë të gjyshes, të paktën për atë ditë, ajo ia doli që pas dhjetë minutash ime bijë të marrë violinën dhe të fillojë studimin vullnetarisht.
Nuk e di, nëse rrugëtimi i saj me këtë instrument të çuditshëm do të vijojë deri në profesionalizëm, sepse këtë gjë duhet ta vendosë ajo vetë, por sido që të ndodhë, jam e bindur që shpirti i violinës do t’i shfaqet dhe rishfaqet gjatë gjithë jetës, sepse tingulli i mbjellë herët ka aftësi çudibërëse dhe kumbimi i tij nuk ronitet kurrë, vetëm shndërrohet në përshkënditje që shpesh të mbushin përtej fjalës.
© 2024 Jonida Xhyra-Entorf. Të gjitha të drejtat janë të autores. Imazhi në kopertinë është realizuar me Midjourney.
[1] Bëhet fjalë për violinistin Ingolf Turban. Shih më gjerë: https://www.muenchner-geigentage.de/konzerte/ (09.09.2024, 09:39).
[2] Në fillim të viteve 80 shkolla e muzikës mori emrin Shkolla Artistike “Onufri”.
[3] Më pas mesorja e madhe u mbyll dhe shërbente si ekspozitë pikturash, por këtë ndryshim unë nuk e përjetova më si nxënëse.
[4] Garrett, David (2022) Wenn ihr wüsstet: Die Autobiografie. Heyne Verlag, München.
[5] Pas Kremonës, Mynihu zë vendin e tretë në botë për dendurinë e liutajove dhe ky fakt është i kuptueshëm po të kihet parasysh, që përveç orkestrave të mëdha profesioniste në qytetet e afërme gjeografikisht, në Mynih vetë veprojnë gjashtë të tilla.
[6] Shehu, Zana (1965) Mjeshtrat e monumenteve muzikorë. Naim Frashëri, Tiranë.
[7] Leopold Mozart: https://dme.mozarteum.at/digital-editions/violinschule (28.08.2024, 11:34), kapitulli i parë paragrafi i tretë, kapitulli i dymbëdhjetë, paragrafi i tetë.
[8] Violina daton e vitit 1716 dhe Stradivari sa qe gjallë nuk e shiti. Koleksionisti I shekullit të 18-të Salaby (Salabue) ia bleu atë njërit prej djemve të Stardivarit dhe prej tij ajo përfundoi në duart e koleksionistit të shekullit të 19-të Tarizios (Tarisio), i cili sa qe gjallë gjithashtu nuk e shiti. Në marrëdhënie tregtare me liutajon francez Vijom (Vuillaume), sa herë që vinte në Paris, Tarizio i fliste atij për Salabynë e tij të mrekullueshme, por pa ia treguar kurrë. Në një nga këto biseda, dhëndri i Vijomit, violinisti Alar (Alard) i thotë Tarizios, se violina e tij ishte si Mesia, i cili pritet nga të gjithë, por nuk shfaqet kurrë. Edhe Alar, i cili e trashëgoi violinën në fjalë nga i vjehrri, megjithëse violinist, luajti shumë pak në të, dhe përmes një firme angleze violina përfundoi në Muzeumin (Ashmolean) e Universitetit të Oksfordit.
