NGA HISTORISHKRIMI NË LETËRSI (I)

Para ca kohësh, më pat tërhequr vëmendjen një artikull i Mike Duncan në The New Republic, “In the Ruins of Edward Gibbon’s Masterpiece”, ku autori argumentonte se vepra e Gibbon-it, të cilën ai vetë e quan “më e famshmja vepër historiografike e shkruar ndonjëherë në anglishte”, nuk i ka qëndruar kohës si e tillë, si historiografi. Decline and Fall of the Roman Empire, e botuar në 1776, dhe që mund edhe të mbahet si vepra që ka përftuar – si asnjë tjetër – imazhin që kemi sot për Perandorinë Romake, e ka humbur tashmë autoritetin. Ose të paktën kështu mendon autori.

Dhe kjo për disa arsye. Së pari, ngaqë asnjë vepër e shkruar në fund të shekullit XVIII, në pothuajse çdo disiplinë akademike, nuk e përballon dot analizën dhe kritikën që mund t’i bëhet sot – ne sot kemi më shumë informacion, burime më të mira dhe instrumente analitike më të efektshme, thotë Duncan. Së dyti, vetë metafora madhore e veprës së Gibbon-it, ajo e “rënies së Romës”, si një kolaps i papritur dhe i dukshëm i qytetërimit, nuk mbështetet nga dëshmitë historike. Ideja e mbrojtur dhe e përhapur nga Gibbon-i, se pas rënies së Romës “njerëzimi” hyri në një epokë të errët – tipike për Iluminizmin – nuk i përgjigjet realitetit; sikurse nuk i përgjigjet realitetit paragjykimi i tij për Krishterimin. Së treti, burimet që përdori Gibbon-i nuk janë dhe aq të besueshme. Edhe vizioni i tij kulturor-antropologjik sot është tërësisht i kapërcyer – aq sa shumë lexuesve sot do t’u dukej i papranueshëm: racist, mendjengushtë, mizogjin. E kështu me radhë.

Të gjitha këto e bëjnë veprën e Gibbon-it, shkruan Duncan, një pasqyrë të vyer jo të historisë së Romës, por të mënyrës si mendonte Iluminizmi europian. Dëshmi vërtet, por e kohës së vet. Çfarë ka mbetur dhe shkëlqen edhe sot nga ajo vepër, është vlera e saj letrare: “edhe sikur as edhe një fjalë e vetme atje të mos ishte e vërtetë, proza e Gibbon-it ende do t’i vlente fort lexuesit, thjesht për kënaqësinë që jep leximi i saj.” Dhe, pavarësisht nga si mund ta gjykojmë këtë apo atë vepër diturore që kemi trashëguar nga kohë të tjera, është vështirë të mos pajtohemi me idenë që këto vepra të traditës sot zënë vend, gjithnjë e më mirë, në raftin e letërsisë.

Lexoja këtë ese, dhe më shkonte mendja te vepra të ngjashme me atë të Gibbon-it, që vazhdojmë t’i trajtojmë si “historiografike” madje edhe brenda diskursit akademik – t’i citojmë, t’i adhurojmë dhe t’i marrim për monumente të së vërtetës historike; duke filluar nga “Historia e Skënderbeut” e Barletit, për të vazhduar me vepra të ngjashme, si Historia (e parë) e Fan Nolit dhe të tjera produkte, që shtrihen në hapësirën nga njëra Rilindje (ajo europiane), tek tjetra (ajo shqiptare, që ende nuk e ka thënë fjalën e fundit). Vepra e Barletit – HISTORIA DE VITA ET GESTIS SCANDERBEGI EPIROTARVM PRINCIPIS – mbetet ende madhështore në vetvete, por jo më lirisht e përdorshme për historianin, përveçse si shembull i distiluar i mënyrës si shkruhej historia në shekujt XV-XVI; çfarë historianët e kanë të qartë, por që nuk i pengon shumë prej nesh që të vazhdojnë t’i përdorin sajimet, hiperbolat, artificet narrative dhe tekstuale dhe retorikën e Barletit si argumente historike edhe sot.

Nëpërmjet autorëve të Rilindjes sonë, që u mbështetën gjerësisht te Barleti (nuk po flas fare për Biemmi-n), vizioni historiografik i një dijetari të shekujve XV-XVI depërtoi në mënyrë kapilare në narrativat tona historike, të cilat mbeten edhe sot të integruara organikisht me identitetin tonë kombëtar; dhe rrëfime që ai autor i pat marrë gati verbatim nga historianët klasikë të antikitetit, për t’ia mveshur retorikisht heroit të vet, vazhdojnë të qarkullojnë lirisht, si pjesë e ungjillit tonë patriotik. Nga ana tjetër, çdo kritikë serioze, që i bëhet qasjes së Barletit dhe trashëgimisë së saj, rrezikon të perceptohet si atentat ndaj shqiptarisë dhe identitetit kombëtar. Historianët e dinë këtë mirë, por nuk më duket se kanë arritur që ta përcjellin dhe popullarizojnë idenë që “Historia e Skënderbeut” e Barletit sot do vlerësuar më shumë, edhe ajo, si vepër letrare, dëshmi e kohës kur u shkrua dhe e mënyrës si shkruhej historia në ato vite.

Shembulli që sjell është vetëm maja e ajsbergut – sepse ilustron një pengim që kemi në raport me të kaluarën: nuk arrijmë ta perceptojmë si të distancuar prej nesh në kohë. Si çdo historian humanist tjetër i atyre viteve, Barleti ndiqte konvencione të caktuara në historishkrim dhe në raportin që vendoste me të vërtetën (atë që e gjykonte ai si të vërtetë për t’ia përcjellë lexuesit); të cilat dija sot duhet t’i mbajë parasysh, nëse pretendon edhe thjesht t’i japë atij autori vendin që i takon dhe që e meriton. Kjo do të thotë që fjala e Barletit nuk mund as të receptohet si e shenjtë, dhe as të shpërfillet si “përrallë” – të dy gabimet janë njëlloj foshnjore. Dija ka përparuar aq sa të na lejojë që veprat e shekujve më parë t’i shohim, para së gjithash, si produkte të kohës së tyre. Gabime të ngjashme bëjmë edhe kur i përdorim – pa analizë kritike – dëshmitë e historianëve antikë për ilirët, trakët, pellazgët dhe popuj të tjerë të ngjashëm; duke i nxjerrë nga konteksti dhe duke i vënë brutalisht në punë, si prova për fantazitë tona të momentit.

Historiografia bashkëkohore i ka rafinuar e përsosur jo vetëm metodat me të cilat i qaset së vërtetës historike, por edhe metodat e vlerësimit dhe të shfrytëzimit të burimeve. E megjithatë, ndoshta shekuj më pas edhe veprat e sotme, që konsiderohen si fjala e fundit e dijes historike, do të shqyrtohen me po aq skepticizëm sa edhe Gibbon-i në artikullin e Duncan-it; këtë do ta pranojmë si efekt anësor të pashmangshëm të shndërrimit të historiografisë nga përrallë në dije; dhe pikërisht, mundësinë që çfarë është dije sot, mund të shndërrohet në fiction nesër; duke humbur vlerën që ka sot, por duke fituar vlerë të re.

Të vjetrit nuk ishin as më budallenj, as më të pagdhendur se ne; por njëherazi nuk ishin as në zotërim të vërtetash madhore a hyjnore, që ne tani nuk i rrokim dot më. Të dyja ato ekstreme i detyrohen më shumë qasjes sonë mitike ndaj rrjedhës së kohës, së kaluarës dhe rrëfimit të saj. Për shembull, dhe për t’u kthyer te Skënderbeu, ne e kemi shpesh të vështirë që ta kuptojmë se, gjatë viteve kur ky organizonte qëndresën ndaj pushtimit osman të Ballkanit perëndimor, me mbështetjen edhe të disa fuqive europiane, nga Venediku te Papati, asnjë nga aktorët madhorë në skenën europiane nuk mund ta dinte dhe as të parashikonte se çfarë do të ndodhte me Ballkanin, pasi ky të përfshihej në Perandorinë Osmane. Ne sot jemi mësuar me të ashtuquajturin mit “antemural”, ose të Arbrit si mur mbrojtës i Krishterimit ndaj osmanëve; Papa Piu II e pat quajtur Shqipërinë e Skënderbeut Antemurale Christianitatis Italiaeque; një titull që më pas do t’i njihej edhe Kroacisë, Bosnjës, Vllahisë dhe Moldavisë, por edhe Serbisë dhe Hungarisë; dhe në rrethana të tjera Armenisë ose Polonisë. Kjo narrativë në thelb katolike dhe e ushqyer nga krerët feudalë lokalë, që sillte me vete edhe një interpretim tërësor të përpjekjeve për ta ndalur avancimin osman, me kohë erdhi dhe u shndërrua në narrativën tjetër, më naive, se “ne e shpëtuam Evropën prej osmanëve”. Por të dyja këto mite nuk janë veçse interpretime të mëvonshme, të një rrëfimi që kish ardhur nga e shkuara, me format që ia kish dhënë ajo e shkuar; synimet që u atribuojnë protagonistëve nuk mund t’i marrim vetvetiu si autentike.

Sa i përket Skënderbeut, miti antemural nuk është se dallon shumë nga miti tjetër, qartazi me origjinë nga Rilindja shqiptare por edhe i nxitur gjatë periudhës së totalitarizmit, se Skënderbeu “luftonte për liri/për të mbrojtur atdheun.” Në të dy herët, një ngjarje historike e përmasave të pazakonshme është vënë në shërbim të kësaj apo të asaj ideologjie drejtpërdrejt të lidhur me pushtetin – politik, kulturor, fetar, duke u fortifikuar me lexime dhe interpretime narrativash tashmë të kapërcyera – në kuptimin që shqiptarët sot nuk kanë nevojë që ta interpretojnë ndërmarrjen e Skënderbeut as si përpjekje për të mbrojtur Krishterimin, as si përpjekje për “liri”, që t’i japin vendin e duhur në historinë dhe në kujtesën kombëtare; dhe kjo qëndron jo vetëm për diskursin historiografik (akademik), por edhe për çfarë u thuhet fëmijëve në shkollë. Më e vlefshme për të gjithë do të kish qenë historia e mënyrës si u (ri)rrëfye dhe u shfrytëzua skënderbejada nga aktorët e ndryshëm të skenës historike shqiptare në shekujt më pas; ose zgjidhja inteligjente e sfidës për ta mbajtur veç historiografinë nga përdorimet e ndryshme të historisë.

Ka një farë paralelizmi, mbase ironik, mes kritikës bashkëkohore që po i bëhet Gibbon-it, pse ky ekzagjeroi rolin negativ të Krishterimit në rënien a “shembjen” e Romës; dhe supozimit, ndoshta tejet të diskutueshëm, se vepra e Barletit dhe, në përgjithësi, amplifikimi i mitit të Skënderbeut për arsye në thelb ideologjike, ndihmuan për ta zhbalancuar historinë e shqiptarëve gjatë këtyre pesë shekujve të fundit, në thelb duke e rishpërndarë dendësinë e ngjarjeve në kalendar. Arsyeja pse vazhdojmë ta shohim shqiptarinë moderne si produkt të çerekshekullit rezistencë anti-osmane të Skënderbeut vetëkuptohet dhe nuk është vendi këtu për ta analizuar, por sot jemi aq të distancuar nga Perandoria Osmane, sa të fillojmë të njohim dhe të reflektojmë, kulturalisht, se çfarë ndodhi gjatë shekujve XVI-XVIII (përtej “islamizimit”) dhe si ndikoi kjo në formësimin e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve më pas, në shekullin XIX e këtej; në kundërvënie edhe me narrativën naive që u pat standardizuar gjatë Rilindjes Kombëtare.

“Historia” e Barletit shërbeu si pikënisje për praktikisht krejt narrativën rreth Skënderbeut në Europë dhe gjetiu në botë – dhe sot më shumë duhet kujtuar dhe studiuar për këtë efekt intertekstual që pati, se për të vërtetat që rrëfen lidhur me protagonistin dhe heroin e saj. Edhe mes shqiptarëve të shekullit XIX dhe të zgjimit kombëtar, Skënderbeun e solli, me ndërmjetësim, Barleti dhe rrëfimi i tij herë i përkthyer herë i përshtatur, që u mishërua më parë në vetëdijen arbëreshe për “motin e madh”, dhe më pas edhe në vetëdijen kombëtare të shqiptarëve, falë veprave si “Historia e Skënderbeut” e Naim Frashërit. Si në shembullin e Gibbon-it, që u bë shkas për këto shënime, edhe në këtë rast kultura kombëtare do të duhej ta linte mënjanë qasjen foshnjore dhe të pranonte se Barleti nuk mund të studiohet seriozisht, përveçse si një lloj arti; ose me interpretim kritik; edhe kur nuk na intereson veçanërisht që ta studiojmë si dokument të mënyrës si shkruhej historia në shekujt XV-XVI.

(vijon)

© 2024 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Imazhi në kopertinë është krijuar me Midjourney.