Pjesa në vazhdim, një kapitull i librit “Si e bëri bota Perëndimin – Një histori 4000 vjeçare” (“How the world made the West – A 4000 year history”), (2024) nga Josephine Quinn, botim i BLOOMSBURY PUBLISHING, është përkthyer, komentuar dhe përgatitur nga Shkëlqim Çela. 

Kapitulli titullohet “Shpikja e Greqisë” (“The invention of Greece”).

Autorja Josephine Crawley Quinn është historiane dhe arkeologe dhe lëvron fushën e historisë greke, romake dhe fenikase. Quinn është Profesore e Historisë së Lashtë në Fakultetin e Botës Klasike, Martin Frederiksen Fellow dhe Tutore e Historisë së Lashtë në Kolegjin e Worcester-it në Universitetin e Oksfordit.

Sipas autores, ideja që shoqëria e Perëndimit të sotëm bazohet përjashtimisht në qytetërimin greko-romak është e gjymtë. Vetë këto qytetërime rrjedhin nga botë dhe shoqëri të tjera, dhe vetë koncepti i qytetërimeve si njësi ndarëse dhe përplasëse është gjithashtu jo i drejtë. Autorja mëton se “janë lidhjet (connections), dhe jo civilizimet që shkaktojnë ndryshimin historik”. Pa dashur të diskutoj këto koncepte dhe ide të autores, më duket me mjaft interes ideja se qytetërimi grek dhe romak nuk janë “të bërë vetë”, nuk dolën nga asgjëja, produkte autentike popujsh e shoqërish me dhunti të veçanta dhe ndryshe nga të tjerët. Në kontekstet nacionaliste të sotme, sidomos në mikroklimën lokale ballkanike, m’u duk me vlerë të sjell kapitullin që merret me Greqinë e lashtë. Të gjitha shënimet numerike (footnotes) janë të autores. Shënimet e mia janë brenda tekstit, në kllapa dhe gjithnjë të përmbyllura me “ – shënimi im”. Shkëlqim Çela

Shpikja e Greqisë

ERETRIA, viti 750 p.e.s.

Sot Greqia merret si fillimi i kulturës, qytetërimit, filozofisë dhe, të paktën në fushën time, edhe i historisë. Por vetë grekët e lashtë i shikonin gjërat ndryshe. Nga këndvështrimi i tyre, ata rridhnin nga tradita të huaja shumë më të hershme: një personazh i Platonit thotë se historia egjiptiane është dhjetë mijë vjeçare, dhe se qenë egjiptianët ata që shpikën matematikën, gjeometrinë, astronominë dhe letërsinë, sikurse Herodoti që besonte në origjinën egjiptiane të pjesës më të madhe të panteonit dhe kulturës fetare greke[1].

Autorët grekë shkruajnë se themeluesi legjendar i Argos-it (një vendbanim mikenas i epokës së bronzit të vonë, i viteve 1700-1100 p.e.s. që mbeti një pikë e rëndësishme gjatë gjithë periudhave greke dhe romane deri në shkatërrimin e tij prej visigotëve në vitin 395 – shënimi im) erdhi nga Egjipti nëpërmjet Libisë, dhe se themeluesi i Athinës u martua me një mbretëreshë amazonë[2]. Ata tregojnë një interes të veçantë për lidhjet me fenikasit, të cilët portretizohen vazhdimisht në tregimet dhe legjendat greke si fqinjë, mësues dhe madje edhe paraardhës: pastërtia etnike në lashtësi rrallë kishte vlerën që racistët i japin sot. Ata theksojnë vazhdimisht se fenikasit kolonizuan Egjeun, duke themeluar vendbanime në disa ishuj dhe rrëfejnë legjenda e histori interesante për fëmijët tirianë të mbretit Agenor (në mitologjinë greke dhe në histori, mbreti i Tirit ose Sidonit, qytete të Sirisë – shënimi im) princat dhe princeshat që e kurorëzojnë Egjeun me diamante legjendash me origjinë fenikase[3].

Ikja e Europës (vajzës së Agenorit) nga Tiri në Kretë (e rrëmbyer prej Zeusit) dhe pastaj zhdukja e saj, bëri që të vëllezërit të nisen (më kot) për ta gjetur. Ku(r) kërkimi i tyre për motrën përfundonte, vëllezërit vendoseshin përfundimisht: kësisoji, Thasos-i themeloi një qytet në ishullin me këtë emër në Egjeun verior, ku ai dhe pasuesit e tij ndërtuan një tempull për Melqart -in (Melqart, që fjalë për fjalë do të thotë “mbret i qytetit”, ishte zoti mbrojtës i Tirit dhe një ndër perënditë kryesore në panteonet fenikase dhe punike. Ai njihet edhe si Baal Sur (sundimtar i Tirit), dhe u njëjësua me Herakleun (Herkulin) qysh prej të paktën shekullit të gjashtë p.e.s) dhe hapën një minierë ari të cilën Herodoti thotë se e ka parë vetë. Kadmos-i ndërkohë themeloi qytetin e madh beotian të Tebës dhe një dinasti që përfshinte perëndinë greke Dionisus, mbretin fatkeq Edip dhe të bijën e tij Antigona[4]. Motra e Europës, Astypalaia, u rrëmbye ndërkohë nga një perëndi tjetër, Poseidoni – në formën e një leopardi me krahë – dhe më vonë u braktis me fëmijët e saj në ishullin Samos[5]. Arkeologët nuk kanë mundur të gjejnë ndonjë minierë ari në Thasos apo ndonjë tempull të Melqart-it, dhe po ashtu, bëmat e Kadmos-it që përfshijnë edhe vrasjen e një dragoi dhe rritjen nga dhëmbët e tij të ushtarëve të egër duhen parë me dyshim[6]. Në fakt, asnjë themelim levantin i mirëfilltë, për të cilin mund të kemi siguri apo gjasë të madhe të ekzistencës, nuk është zbuluar ndonjëherë në Egje. Njëjtë si me rrëfimet biblike të mbretit Hiram (mbret fenikas i Tirit që sundoi ne vitet 969–936 p.e.s., i cili në Bibël shfaqet si aleat i mbretërve izraelitë David dhe Solomon – shënimi im) dhe mbretëreshës së Shebës (gjithashtu e njohur si Bilqis në traditën jemenase dhe islame, apo Makeda në traditën etiopiane, është një figure e përmendur në biblën hebreje ku ajo sjell një karvan me dhurata të cmuara për mbretin Solomon – shënimi im), autorët grekë i përdorën tregimet e fenikasve për të endur historinë e tyre sipas asaj të fqinjëve më të shquar, gjë që i ndihmoi ata (grekët) të zënë vendin e spikatur në një botë që zgjerohej vazhdimisht. Sidoqoftë, nga shekulli i nëntë p.e.s. ka shumë të dhëna për udhëtarët levantinë (nga Levanti, një term i përafërt historiko-gjeografik që i referohet një zone të gjerë në Mesdheun lindor të Azisë perëndimore dhe bërthama e territorit të termit politik Lindje e Mesme – shënimi im), të paktën në Egje, përmes mbishkrimeve që ata lanë në gjuhën semite në Rhodes dhe Euboea (ishuj të Egjeut – shënimi im), ku rreth vitit 800 p.e.s. Eretria (qytet në Euboea – shënimi im) u zgjerua disa kilometra në veriperëndim në Lefkand (fshat bregdetar i Euboeas – shënimi im), si qendra tregtare kryesore e ishullit.[7] Ndërkohë qeramika eubeane po vinte gjithnjë e më shumë në Tir dhe portet fqinje.[8] Greqishtfolësit filluan të merreshin vetë sërish me tregëti lundrimesh të gjata drejt brigjeve të Italisë, Anadollit dhe Levantit verior.[9] Kjo i vuri ata në kontakt me udhëtarët levantinë edhe në perëndim, mbi të gjitha në një pikë tregëtimi dhe përpunimi të metaleve vendore në ishullin Iskia në Gjirin e Napolit që ata e quajtën Pithekoussai, ose ishulli i majmunëve. Ky ishte sivëllai i Huelvës në Mesdheun qendror, ku tregëtimi i metaleve të Etrurias (rajon i Italisë qendrore- shënimi im) dhe Elbës (ishull mesdhetar i Toskanës – shënimi im) tërhoqën kolonë nga i gjithë Mesdheu, duke përfshirë Levantin dhe, çprej mesit të shekullit të tetë p.e.s., edhe Egjeun.[10]

Sot ato lidhje, si të vërtetat dhe imagjinaret, në pjesën më të madhe janë harruar: ato janë një pengesë e pavolitshme për idenë moderne se qenë vetë grekët që shpikën kulturën perëndimore në gjithë përbërësit e saj. Dëshmitë nga Egjeu i shekullit të nëntë dhe të tetë p.e.s. sugjerojnë megjithatë se legjendat e fëmijëve të Agenorit kishin diçka të rëndësishme që funksiononte siç duhej: kontaktet dhe huazimet me përtejdetin ishin përbërësit themelorë të asaj që mund të duket ndryshe një mrekulli greke. Në veçanti, lidhjet që greqishtfolësit kishin në këtë kohë me njerëzit që ata i quanin fenikas, transformuan shoqëritë e tyre si brenda edhe jashtë vendit. Këto lidhje jo vetëm që i dhanë vrull tregtisë në Egje, por frymëzuan edhe ndryshime në art, fe dhe politikë, pra në përbërësit thelbësorë të mitit modern të Greqisë klasike.[11]

Sipas Herodotit, kryesorja ndër arritjet që Kadmosi dhe shokët e tij sollën në Greqi, ishte shkrimi. Kolonët ua mësuan alfabetin fqinjëve të rinj, të cilët i përshtatën shkronjat për të shkruar gjuhën e tyre dhe i quajtën ato ‘fenikase’ (phoinikeia).[12] Kjo thuhet se ka ndodhur në epokën e bronzit, kur siç e dimë, greqishtja në të vërtetë shkruhej në Linear B (shkrim silabik i përdorur nga mikenasit, forma më e hershme e shkrimit të greqishtes – shënimi im); por sidoqftë, të paktën kaq është e vërtetë: shkrim kishte edhe para Herodotit, në shekullin e pestë p.e.s, dhe mbishkrimet greke i referohen shkrimit në të cilin ato shkruheshin si ‘shkronja fenikase’.[13]

Ndonjëherë edhe vetë akti i të shkruarit konsiderohej ‘fenikas’: rreth viteve 500 p.e.s., banorët e qytetit të Datalës në Kretë në një dokument përshkruajnë emërimin e dikujt që quhej Spensithios si poinikastas, dikush që ‘bën fenikasen’, edhe pse gjuha që ai shkruante ishte greqisht. Spensithios-it i jepej një pagë dhe racione (ushqimore) si dhe të drejta të veçanta ligjore dhe ulje taksash për punën/shërbimet e tij, ‘të shkruajturit [poinikizen] dhe të mbajturit mend për çështjet publike të qytetit, si fetare ashtu edhe laike”.[14]

Kjo perspektivë greke, si vetë etiketimi ‘fenikas’, është gjithëpërfshirëse. Rreth vitit 800 p.e.s. një eunuk i quajtur Yariri, i cili ishte regjent i mbretërisë neo-hitite të Karkemishit, mëtonte me krenari se dinte dymbëdhjetë gjuhë dhe katër shkrime, duke përfshirë shkrimin “tirian”.[15] Ai kishte të drejtë lidhur me këtë të fundit: alfabeti linear levantin i përdorur në Byblos-in (qytet i lashtë në Liban – shënimi im) e shekullit të dhjetë p.e.s ishte standardizuar më në fund në Tirin e shekullit të nëntë pes.

Format dhe rreshtat e shkronjave tani ishin fiksuar, numri i tyre u vendos në njëzet e dy dhe drejtimi i shkrimit nga e djathta në të majtë.[16] Ato u përdorën në radhë të parë për të shkruar dialektin tirian të gjuhës fenikase, e cila po bëhej me shpejtësi një gjuhë standarde në kontekstet levantine si brenda edhe jashtë vendit: ashtu si italishtja moderne bazohet në dialektin mesjetar të Toskanës, gjuha e lashtë që ne e quajmë fenikase bazohet në të folurën e Tirit në fund të shekullit të nëntë p.e.s.[17] Fuqia dhe prestigji i Tirit në këtë epokë do të thotë se shkronjat tiriane u huazuan edhe për të shkruar gjuhë të tjera mesdhetare lindore, që nga aramaishtja e hebraishtja deri në frigisht.[18] Dhe kur grekët filluan të shkruanin përsëri gjuhën e tyre për herë të parë pas më shumë se 400 vjetësh, ata zgjodhën gjithashtu alfabetin tirian.

Grekët përvetësuan jo vetëm idenë e alfabetit, por të gjithë sistemin tirian. Format e shkronjave më të hershme greke rrjedhin drejtpërdrejt nga shkronjat e përdorura në Tirin bashkëkohës dhe ato përfaqësojnë në shumicën e rasteve të njëjtit tinguj, me të njëjtët emra, të shkruar në të njëjtin rend tradicional: aleph–bet–gimel u bë alfa–beta–gama. Në mbishkrimet e hershme greke ato zakonisht shkruhen gjithashtu nga e djathta në të majtë, por drejtimi nuk ka shumë rëndësi; vetëm në shekullin e pestë p.e.s. shkruesit grekë vendosën përfundimisht të shkruanin nga e majta në të djathtë.

Në të njëjtën kohë, alfabeti grek nuk ishte thjesht një kopje e shkrimit të përdorur në Tir, i cili teknikisht ishte një abjad. Zanoret janë rrallë thelbësore për të kuptuarit në gjuhët semite. Në hebraishten moderne, për shembull, ato zakonisht shënohen vetëm në tekste fetare dhe libra për fëmijë. Në kontrast, greqishtja i ka zanoret shumë të zakonshme, ato shpesh janë shkronja e parë e një fjale dhe shtohen e ndryshohen shpesh për të treguar numra, gjini, veta dhe kohë të ndryshme. Do të ishte e vështirë të kuptohej greqishtja e shkruar pa to dhe në këtë drejtim shkronjat fenikase përbënin një problem.

Zgjidhja ishte riciklimi i shkronjave për tingujt që nuk ekzistonin në greqisht – ndalesa glotale, për shembull, ose bashkëtingëlloret grykore si tingulli “ch” në “Loch”-un skocez. Kjo zgjidhje mund të funksiononte vetëm nëse të gjithë do të përdornin të njëjtat shkronja fenikase për të njëjtat zanore greke, çka nuk mund të vijë vetiu e nga rutina.[19] Alfabeti duhet të jetë shpikur nga dikush, ose nga një grup i vogël njerëzish, dhe kjo duhet të ketë ndodhur rreth fundit të shekullit të nëntë p.e.s., kur format e shkronjave në mbishkrimet tiriane janë më të afërta me ato që janë huazuar për greqishten.[20]

Kjo ishte ndoshta vepër e tregtarëve ose udhëtarëve të tjerë të biznesit, njerëz që tashmë ishin mësuar të lexonin dhe shkruanin germa fenikase, dhe kuptuan se mund të ishte e dobishme, ose ndoshta edhe thjesht argëtuese, të shkruanin gjuhën popullore të tyre në mënyrë të ngjashme. Ka shumë shembuj në qytete porte si Eretria, ku në tempullin e Apollonit ekzsitojnë mbishkrime me alfabet semit dhe grek: kështu, dikush ka gërvishtur katër shkronja të një alfabeti levantin nga e djathta në të majtë në një kupë të bërë në vend rreth vitit 800 p.e.s., dhe nga i njëjti tempull kemi më shumë se gjashtëdhjetë copë qeramike të mëvonshme me shkrime greke, shumica e të cilave datojnë nga gjysma e dytë e shekullit të tetë p.e.s. Disa nga këto tekste janë shtuar në poçe nga vetë poçarët para pjekjes, në raste të tjera ato janë gdhendur në mënyrë të trashë (të pa rafinuar) mbi pjesë të thyera poçesh.

Teknologjia e re nuk kufizohej në ndonjë klasë elitare shkruesish (skribësh) dhe disa nga këto mbishkrime janë thjesht ‘abecedaria’ ose lista praktikuese të alfabetit.[21] Shembuj të tjerë të shkrimit të hershëm grek gjenden në pika tregtare jashtë vendit, si në Al-Mina në Siri dhe Pithekoussai në brigjet e Italisë, ku pesë deri në dhjetë mijë banorë përdornin qeramikë nga Levanti, Kartagjena, Iberia, Euboea dhe Korinti. Ata shkarravitën mbishkrime në këto enë në gjuhën fenikase, aramaishte dhe më vonë, nga shekulli i tetë p.e.s., greqishte – dhe alfabetet ishin të gjithë ende aq të ngjashëm saqë është e vështirë t’i dallosh prej njëri-tjetrit.[22]

Alfabeti grek lulëzoi pra në kontekste tregtare, por ai nuk ishte një shkrim llogaritarësh që do të kishte pak nevojë për zanore.[23] Atë nuk e gjejmë as në “shkrimin publik” që ishte i zakonshëm ndërkaq në Levant: mbishkrimet greqisht në gur fillojnë të shfaqen vetëm në shekullin e shtatë p.e.s.[24] Sigurisht, na mungon çdo gjë e shkruar me maja shkruese në lëkurë, papiruse dhe tableta dylli, të gjitha mjete dhe teknologji Levantine këto të importuara në Egje së bashku me vetë alfabetin: një pllakë shkrimi ishte një deltos në greqisht, nga daltu fenikas.[25] Por ato pak tekste që kanë mbijetuar nga kjo epokë të gërvishtura në poçe dhe sipërfaqe të tjera, na tregojnë diçka për atë që greqishtfolësit donin t’i thoshin e kumtonin njëri-tjetrit. Një emër i thjeshtë zakonisht do të thotë “Kjo është e imja”, ose “Unë jam [varrosur] këtu”; një fjalë shtesë ose dy mund të tregojnë se “Unë e bëra këtë”, ose “Ia kushtova këtë perëndisë X”. Listat e alfabetit dhe vargjet pa kuptim të shkronjave kumtojnë se “Unë mund të shkruaj”. Dhe mbishkrimet më të gjata shpesh duan të thonë se “Unë mund të këndoj”. Një numër befasues mbishkrimesh të hershme greke janë shkruar pak a shumë me sukses në heksametër, metri poetik i Iliadës dhe Odisesë.[26] Megjithatë, ato nuk ishin për tema epike: prodhimet e para letrare të mbijetuara në alfabetin grek janë odat për të pirët, të kërcyerit dhe seksin.

Një nga mbishkrimet më të hershme greke gjendet në Athinë, një kështjellë  e vjetër e epokës së bronzit që i mbijetoi “Epokës së Errët greke” (1200 – 800 p.e.s. – shënimi im) për t’u bërë një qendër tregtare në shekullin e nëntë p.e.s., dhe ku artizanët bënin bizhuteri delikate duke përdorur teknika të Azisë perëndimore, vargje rruazash të vogla prej ari (granulimi) dhe punime ari me tela (filigran).[27] Një varg heksametrik i gërvishtur rreth vitit 740 p.e.s. nga e djathta në të majtë rreth grykës së një kane vere elegante qeramike thotë: “Ai që nga të gjithë kërcimtarët, performon më bukur…”.[28] Kana mund të ketë qenë ndonjë çmim në ndonjë konkurs, ose teksti mund të jetë një shaka për efektet e verës.

Një shembull tjetër i rreth viteve 725 p.e.s. është shkruar në një gotë pijeje në Pithekoussai, përsëri nga e djathta në të majtë, dhe thotë ‘Unë jam Kupa e Nestorit, e mirë për të pirë. Cilindo që pi nga kjo gotë, do ta kapë menjëherë dëshira për Afërditën e kurorëzuar bukur’.[29] Rreshti i parë është një shaka në prozë, që bazohet në kontrastin ironik mes enës të lirë të pikturuar dhe kupës së bukur legjendare prej ari të Nestorit, mbretit të Pylos-it (qytet në Messenia të Peloponezit) i përshkruar gjerësisht në Iliadë. Rreshti i dytë, një heksametër më i përpunuar, bën lidhjen e qartë me mes pijes dhe dëshirës për “Afërditë”, pra seks.[30]

Më pak aluzive janë mbishkrimet e gërvishtura në shkëmbinj në ishullin e Therës (Santorini, ishull në Egjeun jugor – shënimi im), shpesh përsëri në hekzametër.[31] Ato janë më të vështira për t’u datuar – fillimi i shekullit të shtatë p.e.s. është hamendja më e besueshme – por të lehta për t’u lexuar, burra që lavdërojnë pamjen dhe kërcimin e burrave të tjerë, dhe duke festuar qejfet e tyre të përbashkëta: “Këtu Krimoni qiu Amotionin”.[32]

Nuk është vetëm alfabeti që është i ri: “objekte që flasin” si Kupa e Nestorit nuk kanë precedent në kulturat e mëparshme alfabetike.[33] Kjo nxjerr në pah një aspekt kyç të mënyrës se si huazimet kulturore sjellin ndryshime dhe risi të tjera. Kultura e lashtë e Egjeut do të kishte qenë shumë ndryshe pa alfabetin tirian, por adoptuesit e rinj e përdorën shkrimin alfabetik në mënyra që kishin më shumë kuptim për ta, për të krijuar lidhje por edhe për të nënvizuar dallimet: versione të ndryshme të alfabetit grek zhvilloheshin me shpejtësi edhe në qytete fqinje. Ajo që ka rëndësi si gjithnjë nuk është “ndikimi” por zgjedhja.

Në këtë epokë në Greqi nuk erdhën vetëm germat, por edhe fjalë fenikase.  Rreth njëqind terma grekë kanë rrënjë semite, nga kafshët dhe bimët tek ushqimet dhe terminologjia fetare.[34] Po mbi të gjitha, ato lidhen me tregtinë.[35] Mallrat që mbërrinin në një gaulos ose anije mbaheshin në sakkos (thes) për në makellon (treg). Për transaksionet e zakonshme tregtarët e Egjeut adoptuan mina-n, njësi semite e peshës, e përdorur tradicionalisht për argjendin, të cilin ata e numëronin në njësi gjashtëdhjetore, si babilonasit, për një “talent”, një masë vendore tashmë e vërtetuar në Greqinë e epokës së bronzit. Ndërkaq sipërmarrës levantinë i njohën greqishtfolësit me teknologjitë financiare të Azisë Perëndimore, si p.sh. depozitat bankare, sigurimet detare dhe të mbytjes së anijeve (bottomry), një sistem me risk të lartë i financimit të tregtisë detare që vazhdoi deri në shekullin e nëntëmbëdhjetë të erës sonë në të cilën vetë anija përdoret si garanci për kredinë e marrë për të.[36]

Po kështu mbërritën edhe anijet: galerat e reja që shihen së pari në vulat në bregdetin Levantin në shekullin e njëmbëdhjetë p.e.s, janë pikturuar në poçe të gjendura në varre në Lefkandi në shekullin e nëntë p.e.s.[37] Këto ishin anije të gjata, të ulëta, të shpejta që shtyheshin kryesisht me rrema, dhe ato u zhvilluan në dyremshe dhe pastaj në triremshet që luftuan betejat e mëdha detare të epokës klasike. Dizajni i ri paraqiste gjithashtu një projeksion harku – ndoshta fillimisht si çarës ujërash – që do të bëhej pajisja e përplasjes karakteristike e anijeve luftarake të mëvonshme greke dhe romake. Megjithatë, në këtë epokë këto anije mund të kenë shërbyer gjithashtu për transport ngarkesash, veçanërisht kur shpejtësia kishte një vlerë më të madhe sesa kostoja ose disponueshmëria e punës së njeriut, ose për të mbrojtur flotat tregtare të lundrimit.

Gjatë shekullit të tetë p.e.s., lidhjet tregtare midis Levantit dhe Greqisë u zgjeruan, dhe krahas mallrave levantine me shumicë – verë, vaj dhe tekstile – në portet anembanë Egjeut, vinte edhe arti nga punishtet e Azisë Perëndimore.[38] Nuk është rastësi që tasat e bukura prej bronzi dhe vulat prej fildishi të gdhendura me dizajne të ndërlikuara gjenden në varret athinase në të njëjtën kohë me qeramikën athinase në Huelva.

Kjo ishte një epokë rimëkëmbjeje dhe zhvillimi në Egje. Nga mesi i shekullit të tetë p.e.s. numri i vendbanimeve u shumëfishua dhe në disa raste vendbanimet u zmadhuan shumë, veçanërisht kur fshatra fqinjë bashkohshin për të formuar një komunitet të vetëm, si në Spartë në Peloponezin qendror. Popullsia u rrit në mënyrë dramatike, bashkë me standardet e jetesës.[39]

Lidhjet e reja sollën shije të reja kulturore nga mesdheu lindor. Kësisoj boritë, kastanetat dhe cembalet shfaqen në Egje, si dhe auloi-t ose fyejt me dy gryka, që do të kishin nevojë për trajnime të gjata me mësues të durueshëm në teknikën e frymëmarrjes rrethore që kërkohet për të prodhuar tinguj të pandërprerë. Tonet e pasura vibruese të këtij instrumenti do të përftonin muzikën bazë për Greqinë klasike, argëtimin e bujtësve, shoqërimin e korit dhe dërgimin e ushtrive në luftë.[40]

Idetë fetare u përshtatën gjithashtu. Politeizmi universal i bënte më të shqueshme përkimet – ose të paktën asociacionet e ngushta – midis hyjnive të veta dhe ato të të tjerëve. Shumë kohë përpara se romakët të projektonin Zeusin grek dhe Herën në Jupiterin dhe Junon e tyre, grekët bënë të njëjtën gjë me perënditë levantine: kështu greqishtfolësit e quajtën perëndinë tiriane Melqart me emrin e heroit të tyre Herakles, ndërsa perëndesha greke e dashurisë “qiellore”, Afërdita, korrespondonte me Ashtart-ën semite, “mbretëreshën e Qiellit”, dhe madje, nga disa autorë grekë, mendohet se ajo ka mbërritur në Greqi nga Levanti ose Asiria.[41]

Në disa raste, perënditë levantine duket se u përshtatën drejtpërdrejt në Egje: Adonisi sirian, për shembull, dhe Kabeiroi misterioz ose “Zotat e Mëdha” të dëshmuara në Emar (qendër arkeologjike në Tell Meskene të gubernës së Aleppos në Sirinë veriore – shënimi im) në Eufrat në shekullin e trembëdhjetë p.e.s. të cilët u shfaqen më pas në ishujt Lemnos dhe Samothrace (ishuj në Egjeun verior – shënimi im), që kishin një vendndodhje të favorshme për tregtimin e metaleve në kontinent.[42]

Në këtë kohë erdhi gjithashtu edhe profecia ekstatike, më e famshmja në Delfi, një tempull ndanë rrugës tregtare në perëndim të Korintit.[43] Aty profecitë e Apollonit shpalleshin nga një priftëreshë e tejçuar në sfera shpirtërore. Priftëreshat profetizuese kishin qenë prej kohësh një tipar i jetës fetare në Mesopotami, sikurse edhe rituali që i paraprinte një audience të pritshme me priftëreshën në Delfi, në të cilën një dhi spërkatej me ujë të ftohtë, dhe seanca mund të vazhdonte vetëm nëse dhia do të dridhej.[44] Një risi tjetër e kësaj periudhe që i detyrohej sa mundësive të reja tregtare aq edhe ideve fetare ishte praktika e blatimeve për perënditë e temjanit dhe të mirrës, të përgatitura me aparate djegëse dhe të derdhura nga enë mbajtëse levantine.[45]

Organizimet e ritualeve fetare ndryshuan. Kontaktet me perënditë në fillim epokës së hekurit egjeasit i organizonin në vende të shenjta me zjarre të vogla, por nga mesi i shekullit të tetë p.e.s., komunitetet filluan të rrethonin me mure vendet e kultit, të ngrinin altarë dhe të ndërtojnë banesa për hyjnitë në formën e shtatoreve të kultit me altarë përjashta në traditën e kahershme aziatike perëndimore.[46] Duke lënë mënjanë tempullin e famshëm të Solomonit në Jerusalem, një tempull qe ndërtuar në Sidon në shekullin e dymbëdhjetë p.e.s., të tjerë në Tir në shekullin e dhjetë p.e.s., dhe më shumë syresh shfaqen në Sarepta (qytet fenikas në bregun e Mesdheut midis Tirit dhe Sidonit – shënimi im) dhe Tell Arqa (fshat në Liban, 22 km në verilindje të Tripolit – shënimi im) në shekullin e tetë p.e.s.[47] Ashtu si në Egje, ata u ofronin azil të arratisurve.[48]

Tempujt e parë të perëndive në Egje u shfaqën në qendrat tregtare, në Eretria rreth vitit 750 p.e.s. dhe në Samos (ishull në Egjeun lindor – shënimi im) rreth vitit 725 p.e.s.[49] Ato ende nuk ngjanin si tempujt klasikë grekë: “njëqindkëmbëshi” në Samos ishte një ndërtim i lartë e i ngushtë, me tulla. Këto vende të shenjta ende tërhiqnin vizitorë nga i gjithë Mesdheu dhe qendrat tregëtare, që bënin nderimet e tyre në faltoret lokale.[50]

Feja është bërë një kufi ndarës në botën moderne, por në antikitet vendet, ritualet dhe institucionet fetare i afronin njerëzit. Perënditë e lashta rrallë ishin xheloze: ato kishin vërtet fushat e tyre të veçanta të kompetencës dhe ndikimit, por ndërkaq mirëprisnin dhurata nga kushdo, dhe ishin të lumtur të bënin favore, profeci dhe mbrojtje si shpërblim. Vetëm në tempullin e Zeusit në Olimp janë gjetur më shumë punime bronzi lindore se në të gjithë Azinë perëndimore, dhe po kështu në tempullin e Herës në ishullin Samos, ku hyjnesha merrte dhurata nga Egjipti, Siria, Frigia dhe Asiria, si dhe Qiproja dhe Levanti, objektet e huaja janë më të shumta në numër se greket.[51] Disa ishin dhurata diplomatike nga mbretër të huaj – Herodoti rrëfen se mbreti Midas i Frigisë së Anadollit i dhuroi një fron prej druri tempullit të Delfit. Punimet frigiane prej bronzi kanë mbijetuar në tempujt grekë.[52] Të tjera objekte ishin dhurata të sjella nga tregtarë mirënjohës prej udhëtimeve të tyre, ndërsa mallrat luksoze në stilet e Azisë Perëndimore duhet të kenë qenë prodhuar dhe dhuruar nga vendasit[53].

Arti levantin frymëzoi artizanët e Egjeut, si për shembull skulptorët të cilët përshtatën kapitelet e lakuara në mënyrë elegante që kurorëzonin kolonat levantine në formën më të ngarkuar jonike të Greqisë klasike.[54] Në një nivel më të ulët shoqëror, qeramika e pikturuar ishte një mënyrë e lirë dhe e lehtë që më shumë njerëz të përvetonin stilet lindore që mbërritën në punime prej fildishi dhe bronzi të importuara nga Azia perëndimore. Poçarët grekë pikturonin sfinksa, grifinë, dema, lule zambakësh uji, dhe i vendosnin ato, si në punimet metalike levantine, në breza koncentrikë. Ata gjithashtu huazuan një teknikë nga punimet lindore të metaleve, duke i krijuar pikturimin e vazos me “figurë të zezë” që karakterizoi qeramikën greke për gati dy shekuj, në të cilat figurat jepen në sfond me bojë të zezë përpara se detajet të gdhenden me një majë të mprehtë.[55]

Vazot e para të pikturuara në këtë mënyrë të re u bënë në fund të shekullit të tetë p.e.s. në Korint, duke vazhduar punën e bërë në Euboea si kryeqyteti tregtar i Egjeut, dhe ku motivet “orientale” në vazo mund të kenë qenë për reklamë: poçet përmbanin vajra të parfumuar, një produkt tjetër i rrjetit furnizues levantin.[56] Në një epokë të trafikut në rritje lindje-perëndim, Korinti përfitoi nga kontrolli i porteve në të dy skajet e istmit, “nga të cilët njëri çonte drejt e në Azi dhe tjetri në Itali”, siç thotë gjeografi Straboni më vonë.[57] Më shumë se tre të katërtat e blatimeve të gjetura në portin e shenjtë të Herës, Akraia, janë prej metali levantin, dhe madje një muaj në kalendarin korintik quhej ‘Phoinikaios’.[58]

Në vitet 730 p.e.s., emigrantët nga Egjeu më në fund filluan të themelonin komunitetet e tyre jashtë vendit. Ata u vendosën së pari në Siçilinë lindore dhe në Italinë jugore, pastaj përgjatë brigjeve të Detit të Zi dhe asaj që sot është Libia lindore.[59] Nga viti 700 p.e.s. kishin emigruar nga Egjeu ndoshta dhjetë mijë greqishtfolës.[60] Megjithatë, të ardhurit e rinj mbanin distancën e tyre nga migrantët e mëparshëm levantinë dhe për shekuj me radhë ata nuk shkuan më në perëndim se Italia. Ashtu si paraardhësit e tyre ata zgjodhën zgjatime toke në det, gadishuj, ishuj dhe grykëderdhjet e lumenjve të mëdhenj për vendbanimet e tyre të reja.[61] Disa zgjodhën gjithashtu pika të përshtatshme për plaçkitje: bregun e Epirit rrëzë Adriatikut, hyrjen e dyfishtë në Detin e Zi dhe Ngushticën e Mesinës, e cila deri atëherë mund të ketë qenë rruga më e sigurt për metalet italiane që shmangte kartagjenasit dhe aleatët e tyre rreth Ngushticës së Siçilisë.

Duket se greqishtfolësit mësonin nga modelet levantine teksa ndërtonin qytetet e tyre të vogla jashtë vendit me tempuj të shenjtë dhe shtëpi katrore, disa prej të cilave të shtrira në rrjeta të gjata urbane, para se këto të ndërtoheshin në vetë Egjeun[62]. Të njëjtat modele mund të kenë frymëzuar formën gjithnjë e më urbane të vetë vendbanimeve kontinentale greke në këtë epokë, ku tani shfaqen hapësirat publike, shtëpitë katrore zëvendësojnë kasollet ovale dhe varrimet bëhen jashtë pjesëve të banuara për të përcaktuar kështu një zonë të rezervuar për të gjallët.[63] Nga fillimi i shekullit të shtatë p.e.s., autorët grekë i konsideronin muret rrethuese një standard të çdo komuniteti politik që respekton veten, siç illustrohet në mënyrë paradoksale nga vëzhgimi i poetit Alcaeus që thotë se njerëzit dhe jo muret bëjnë një qytet (polis).[64] E gjitha rezonon me peizazhet më të vjetra urbane dhe ndërtesat ortogonale të porteve Levantine. Bejruti dhe qytete të tjera kishin mure fortifikuese nga të paktën shekulli i dhjetë p.e.s. dhe Bejruti, Tiri dhe Sidoni të gjitha kishin varreza të vendosura jashtë qendrës.[65]

E njëjta gjë mund të thuhet edhe për vetë “qytet shtetin”, i parë shpesh si një karakteristikë përcaktuese e Greqisë klasike, dhe më pas e Evropës para krijimit të shteteve kombe moderne.[66] Në të vërtetë termi modern qytet shtet është disi zmadhues kur përdoret për Egjeun, ku shumica e poliseve ose “qytetet” ishin më afër përmasave të fshatrave të sotëm. Madhësia e tyre nuk ishte mbresëlënëse: Athina ishte një nga qytetet më të mëdha të Greqisë kontinentale në këtë epokë me një popullsi prej të paktën 5,000 banorësh në vitin 700 p.e.s., por kjo është shumë më pak se 30,000 apo më shumë banorët e ishullit të Tirit në të njëjtën kohë, apo se një qind mijët që jetonin në Ninevehun asirian.[67]

Jo çdo polis grek ishte një shtet, në kuptimin e pasjes së autonomisë politike: disa ishin në varësi të fqinjëve më të mëdhenj si Sparta.[68] Dhe jo të gjitha shtetet greke ishin qytete vetmore: në rajonet prej Thesalisë në Peloponez, qytetet ndanin përgjegjësinë për çështje si lufta dhe marrëdhëniet e jashtme në grupimin federal.[69] Dhe natyrisht, nuk ishin qytete-shtete greke në mënyrë të veçantë dhe të përcaktuar: komunitetet autonome politike urbane i shohim në gjithë botën dhe në shumë epoka, jo vetëm në Levantin e kohës.[70]

Më interesante është mundësia që vendbanimet levantine të kenë ofruar jo vetëm modele për qytetet dhe qytet-shtetet, por edhe për shtetin e qytetarëve, tashmë i lidhur me demokracinë greke, atë që Aristoteli e quante “partneritet i qytetarëve në një kushtetutë”.[71]

Qytetet e Egjeut në pjesën më të madhe në shekullin e tetë p.e.s. sundoheshin ende nga monarkët.[72] Megjithatë, ceremonialet madhështore të varrimit të luftëtarëve që kishin qenë prijës të komunitetit po shuheshin, shumica e njerzve po varroseshin me rite të thjeshta, dhe paratë po shpenzoheshin gjithnjë e më shumë për institucionet komunale në vend të varreve dhe shtëpive private.[73]

Dëshmi të sigurta për pjesëmarrjen popullore në qeveri i shohim së pari në Spartë, një komunitet i vogël dhe i çuditshëm i përbërë nga pesë fshatra fqinjë në një luginë të gjelbër të Peloponezit qendror. Në shekujt e mëvonshëm, të paktën në Spartë, vajzat shkolloheshin, gratë mund të zotëronin prona dhe nocioni i qytetarisë u përforcua nga mënyra në të cilën të gjithë qytetarët burra ose “bashkëqytetarët” (homoioi), duke përfshirë mbretin, hanin në tryeza të përbashkëta dhe jo me familjet, duke konsumuar dietën e njohur të kursyer spartane.[74] Nuk dihet se kur zunë fill këto zakone, por përveç dy mbretërve të saj, Sparta e shekullit të shtatë p.e.s. kishte ndërkaq një këshill pleqësie dhe një asamble publike që mbante mbledhje të rregullta.[75]  Megjithatë, ndërsa anëtarët e asamblesë mund t’i shprehnin mendimet e tyre, sovraniteti mbretëror sundonte megjithatë mbi ta.[76]

Kjo ngjan me monarkitë e vjetra levantine. Edhe në bronzin e vonë ka mjaft dëshmi për këshillat, kuvendet dhe organet kolektive të tjera qytetare në Tir, Byblos, Arwad (Aradusi klasik, një qytet në Siri në një ishull të Mesdheut me të njëjtin emër – shënimi im) dhe gjetkë.[77] Letrat drejtuar Amarnës (qytet i lashtë në Egjipt, kryeqytet në Dinastinë e 18-të – shënimi im) tregojnë se ata mund të përfaqësojnë edhe qytetarët – ‘bijtë’ e qytetit – gjithashtu edhe vetë qytetin si person juridik, mund të kundërshtonin mbretërit e tyre dhe mund të vepronin edhe në mënyrë të pavarur prej tyre.[78] Ata gjithashtu mund të përfaqësonin qytetin jashtë vendit: p.sh., kur mbreti lokal nuk ishte aty, si pleqtë e qytetit ashtu edhe një organ më i madh qytetar i dërgonin letra mbretit egjiptian.[79]

Marrëveshje të ngjashme duket se ishin ende në fuqi kur u arrit një traktat rreth vitit 675 p.e.s. midis mbretit asirian Esarhaddon nga njëra anë dhe Baali I i Tirit dhe “të gjithë tirianëve, të rinj e të vjetër” nga ana tjetër. Profeti hebre Ezekiel përmend pleqësinë e Byblos-it në shekullin e gjashtë p.e.s. dhe në shekullin e katërt p.e.s. bëhemi me dije përsëri për këshilla dhe kuvende.[80]

Migrantët levantinë kishin shkuar tashmë më tej në perëndim: sipas një komenti të mëvonshëm grek, Kartagjena qeverisej “më së pari” nga kryemagjistratët e njohur si basileis, si dhe një këshill pleqsh dhe një kuvend e jo nga mbretërit.[81] Sa pushtet real kishin qytetarët e thjeshtë si individë apo si institucione është një tjetër gjë, por forma e mësipërme qeverisëse është e njëjtë në Egje edhe për të paktën dy shekuj të tjerë.

Lidhjet levantine nuk ishin të vetmet që kishin rëndësi për greqishtfolësit në fillim të mijëvjeçarit të parë para Krishtit. Ata duhet të kenë pasur një shkëmbim të konsiderueshëm kulturor edhe me anadollasit, produkt i bashkëjetesës shekullore duke nisur nga epoka e bronzit kur qeramika kontinentale greke u bë e njohur në portet e Anadollit dhe Millawanda (Mileti, qytet i lashtë grek në bregun perëndimor të Anadolit) ishte aleate e Ahhiyawas (mbretëri që shtrihej në perëndim të perandorisë hitite). Nga fillimi i mijëvjeçarit të parë p.e.s. ekzistonin komunitete greqishtfolëse në vetë Anadollin perëndimor si dhe në ishujt përreth. Origjina e tyre e vërtetë nuk dihet dhe rrëfimet e autorëve të mëvonshëm grekë për një migrim nëpër Egje rreth fundit të epokës së bronzit nuk mund të verifikohen, por të paktën nga shekulli i gjashtë p.e.s. ata e shihnin veten të ndryshëm nga banorët autoktonë të të njëjtave troje.[82]

Detajet e marrëdhënieve në epokat e mëparshme nuk dihen, pikërisht sepse njerëzit jetonin pranë e pranë, e megjithatë herë-herë gjejmë jehona të rastësishme të konvergjencave kulturore në shkrimet e mëvonshme greke nga rajoni: poeti Alcaeus, për shembull, duke shkruar në Lesbos (ishull në Egjeun verilindor – shënimi im) rreth vitit 600 p.e.s., përmend një sundimtar të lashtë të ishullit të quajtur “Myrsilos”, një fjalë kjo që do të thotë “mbret” në gjuhën luwiane të Anadollit jugor. Kjo na sugjeron që termi ishte huazuar nga folësit lokalë luwianë shumë kohë më parë, aq sa origjina e tij të harrohej.[83]

Lidhjet e Egjeut me Levantin dhe ngulimet e migruesve të tyre që strukturuan dhe formësuan institucionet që dallojnë e shquajnë Greqinë klasike të perceptuar sot, nga alfabeti te kolonia e te shteti qytetar janë shumë të qarta. Këto janë pjesë e një historie më të madhe dhe një boshti lindje-perëndim shumë më të hershëm përgjatë Mesdheut në hijen e fuqive më të mëdha.

 

© From How the World Made the West by Josephine Quinn. Copyright © Josephine Quinn, 2024. Translated by Shkëlqim Çela. This translation has been made by arrangement with the author and Andrew Nurnberg Associates.

Ndalohet marrja dhe riprodhimi i këtij materiali, edhe i pjesshëm, nga media të tjera, në print dhe elektronike, përfshi edhe rrjetet sociale.

Kopertina: Interior (tondo) of a red figure kylix, depicting Heracles and Athena, by Phoinix (potter) and Douris (painter), c. 480-470 BC, Antikensammlungen Munich.

---

[1] Plato: Laws 2.656; Phaedrus 274c5–d2; Philebus 18b6–d2; shih gjithashtu Isocrates, Busiris 28, ku Pythagoras sjell ‘të gjithë filozofinë’ nga Egjipti në Greqi, Aristotle, Metaphysics I.1, 981b23–5 dhe On the Heavens, II.12, 292a7–9, dhe Lea Cantor, ‘Thales – the “first philosopher”? A troubled chapter in the historiography of philosophy’, British Journal for the History of Philosophy 30, no. 5 (2022). Herodotus: 2.4, 43–64, 145–6.

[2] Apollodorus 2.1.4.

[3] Phoenician settlement of the Aegean as a whole: Thucydides 1.8. Specific islands: Herodotus 1.105.3; Pausanias 1.14.7; Ergias of Rhodes BNJ 513 F 1; Nikos Stampolidis, ‘The Aegean’, in Carolina López-Ruiz and Brian R. Doak, eds, The Oxford Handbook of the Phoenician and Punic Mediterranean, Oxford: Oxford University Press, 2019, 494. On the stories of Europa and her siblings see Sarah P. Morris, Daidalos and the Origins of Greek Art, Princeton: Princeton University Press, 1992, 101–49. Bashkëshoqërimi i parë i qartë i Agenor-it dhe fëmijëve të tij me fenikasit shfaqet për herë të parë në shek. e gjashtë dhe të pestë p.e.s., pra më vonë se vetë personazhet përkatëse në letersinë greke: Lynette G. Mitchell, Panhellenism and the Barbarian in Archaic and Classical Greece, Swansea: Classical Press of Wales, 2007, 182–4.

[4] Thasos mines: Herodotus 6.47. Sanctuary: Herodotus 2.44, with Pausanias 5.25.12. (Në disa versione të legjendës, Thasos është nipi i Kadmosit, ose shok i tij, dhe jo i vëllai) Kadmos and Thebes: Herodotus 2.145, 5.58. Për pasardhësit tij, shih Herodotus 5.59–60.

[5] Pausanias 7.4.1; Apollodorus 2.7.1; Apollonius of Rhodes 2.865–7. Leopardi me krahë shfaqet ne mozaikët e epokës romane.

[6] Ka një sugjerim intrigues për kontaktin me kulturën levantine në ishullin e Thasos në ndalimin e flijimit (dhe prandaj edhe konsumimit) të derrit: IG XII 8,358 with Morris, Daidalos and the Origins of Greek Art, 145–6, and Irad Malkin, A Small Greek World: Networks in the Ancient Mediterranean, New York: Oxford University Press, 2011, 132–3.

[7] Inscriptions: Giorgos Bourogiannis, ‘Instances of Semitic writing from Geometric and Archaic Greek contexts: an unintelligible way to literacy?’, in Giuseppe Garbati and Tatiana Pedrazzi, eds, Transformations and Crisis in the Mediterranean: ‘Identity’ and Interculturality in the Levant and Phoenician West During the i12th–8th Centuries BCE, Pisa: Fabrizio Serra, 2015. Further evidence for Levantines in the Aegean: Morris, Daidalos and the Origins of Greek Art, 130–8; John K. Papadopoulos, ‘Phantom Euboians’, Journal of Mediterranean Archaeology 10, 2 (1997), 193; John K. Papadopoulos, ‘Phantom Euboians: a decade on’, in David W. Rupp and Jonathan E. Tomlinson, eds, Euboea and Athens: Proceedings of a Colloquium in Memory of Malcolm B. Wallace, Athens: Canadian Institute in Greece, 2011, 115–20; Carolina López-Ruiz, Phoenicians and the Making of the Mediterranean, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2021, 173–225.

[8] Euboean imports to the Levant: Tzveta Manolova, ‘The Levant’, in I. S. Lemos and Antonis Kotsonas, eds, A Companion to the Archaeology of Early Greece and the Mediterranean, Chichester: Wiley Blackwell, 2019, 1206.

[9] Italy: Catherine Morgan, ‘Euboians and Corinthians in the area of the Corinthian Gulf?’, in Bruno d’Agostino and Michel Bats, eds, Euboica: l’Eubea e la presenza euboica in Calcidica e in occidente, Naples: Centre Jean Bérard, 1998; Francesco D’Andria, ‘Il Salento nella prima età del ferro (IX–VII sec. a.C.): insediamenti e contesti’, in Alle origini della Magna grecia mobilità migrazioni fondazioni: atti del cinquantesimo Convegno di studi sulla Magna grecia, Taranto 1–4 ottobre 2010, Taranto: Istituto per la Storia e l’Archeologia della Magna Grecia, 2012. Phrygia: John K. Papadopoulos, ‘The early history of the Greek alphabet: new evidence from Eretria and Methone’, Antiquity 90, no. 353 (2016), 1251. Al Mina: Joanna Luke, Ports of Trade, Al Mina, and Geometric Greek Pottery in the Levant, Oxford: Archaeopress, 2003.

[10] Lieve Donnellan, ‘ “Greek colonisation” and Mediterranean networks: patterns of mobility and interaction at Pithekoussai’, Journal of Greek Archaeology 1 (2016); Lieve Donnellan, ‘A networked view on “Euboean” colonisation’, in Lieve Donnellan, Valentina Nizzo and Gert-Jan Burgers, eds, Conceptualising Early Colonisation, Brussels: Institut Historique Belge de Rome, 2016. Mixed population: Jonathan M. Hall, Hellenicity: Between Ethnicity and Culture, Chicago: University of Chicago Press, 2002, 94 (on the evidence from names); Olivia Kelley, ‘Beyond intermarriage: the role of the indigenous Italic population at Pithekoussai’, Oxford Journal of Archaeology 31, no. 3 (2012); Jeremy Mark Hayne, ‘The Italian peninsula’, in Carolina López-Ruiz and Brian R. Doak, eds, The Oxford Handbook of the Phoenician and Punic Mediterranean, Oxford: Oxford University Press, 2019, 510.

[11] Unë mund të paraqes këtu vetëm pjesë nga tema shume e gjerë e diskutuar nga studiues të tjerë: vepra klasike për huazimet nga Azia Perëndimore prej kulturës greke përfshijnë  Walter Burkert, The Orientalizing Revolution: Near Eastern Influence on Greek Culture in the Early Archaic Age, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1992; Walter Burkert, Babylon, Memphis, Persepolis: Eastern Contexts of Greek Culture, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2004; M. L. West, The East Face of Helicon: West Asiatic Elements in Early Poetry and Myth, Oxford: Clarendon Press, 1997; and now Carolina López-Ruiz, Phoenicians and the Making of the Mediterranean.

[12] Herodotus 5.58; Për Kadmos-in shih gjithashtu Herodotus 2.49 (introduction of Dionysian rites to Greece) dhe 145 (gjyshi i Dionisit; te 5.60 ai është stërgjysh i Edipit).

[13] Michael Gagarin and Paula Jean Perlman, The Laws of Ancient Crete c.650–400 BCE, Oxford: Oxford University Press, 2016, Eltynia 1, l.2 (c. 600–525); M. Adak and Peter Thonemann, Teos and Abdera: Two Cities in Peace and War, Oxford: Oxford University Press, 2022, no. 2, ll. 37–8 and no. 3, ll. D19–21 (both Teos, c. 470); IG XII.2, 96, l.II.10 and 97, l.2, from Mytilene. Disa grekë besonin se germat erdhën nga Egjipti, ose se ishin një zhvillim i brendshëm (indigjen): Barry B. Powell, Homer and the Origin of the Greek Alphabet, Cambridge: Cambridge University Press, 1991, 5–6.

[14] Trans. Gagarin and Perlman, The Laws of Ancient Crete, Datala 1 (c. 500), me një shembull tjetër shumë të mundshëm tek Eleutherna 11, 5 (6th–5th century).

[15] Karkemiš A15b §§19-20: John David Hawkins, Corpus of Hieroglyphic Luwian Inscriptions, vol. 1: Inscriptions of the Iron Age, Berlin: De Gruyter, 2012, no. II.24, trans. pp. 130–1.

[16] Madadh Richey, ‘The alphabet and its legacy’, in López-Ruiz and Doak, eds, The Oxford Handbook of the Phoenician and Punic Mediterranean, 243.

[17] Maria Giulia Amadasi Guzzo, ‘The language,’ in López-Ruiz and Doak, eds, The Oxford Handbook of the Phoenician and Punic Mediterranean, 203.

[18] Papadopoulos, ‘The early history of the Greek alphabet’; Richey, ‘The alphabet and its legacy’, 243; Christopher Rollston, ‘The emergence of alphabetic scripts’, in Rebecca Hasselbach-Andee, ed., A Companion to Ancient Near Eastern Languages, Chichester: Wiley Blackwell, 2020, 77.

[19] Alfabeti më i hershëm grek kishte pesë zanore – a, I, i and o, që ripërdornin germat fenikase, dhe u,një shtesë e hershme. Format më të gjata të a dhe o u shtuan nga fundi I shek. Të shtatë p.e.s.: Richey, ‘The alphabet and its legacy’, 245. Germat e vogla greke shfaqen vetëm në perandorinë romake te lindjes më vonë.

[20] Richey, ‘The alphabet and its legacy’, 249. Kalimi mund të mos ketë qenë i drejtpërdrejtë: shkrimet më të hershme të njohura alfabetike nuk janë greqisht, por në frigjisht, dhe datojnë rreth viteve 800 p.e.s. dhe ato riciklojnë të njëjtat shkonja tiriane për të njëjtat zanore si në shkrimin greqisht. Ose njëri alfabet rrjedh nga tjetri, ose ata janë shpikur nga njerëz që punonin së bashku: Papadopoulos, ‘The early history of the Greek alphabet’; Giorgos Bourogiannis, ‘The transmission of the alphabet to the Aegean’, in Łukasz Niesiołowski-Spanò and Marek Węcowski, eds, Change, Continuity and Connectivity: North-eastern Mediterranean at the Turn of the Bronze Age and in the Early Iron Age, Wiesbaden: Harrassowitz, 2018, 251–2. Shih Willemijn J. I. Waal, ‘On the “Phoenician letters”: the case for an early transmission of the Greek alphabet from an archaeological, epigraphic, and linguistic perspective’, Aegean Studies 1 (2018), making the case for transmission as early as the eleventh century, which is hard to reconcile with the evidence from letter forms.

[21] Anne Kenzelmann Pfyffer, Thierry Theurillat and Samuel Verdan, ‘Graffiti d’époque géométrique provenant du sanctuaire d’Apollon Daphnéphoros à Erétri’, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 151 (2005); Papadopoulos, ‘The early history of the Greek alphabet’, gjithashtu përshkruan mbi njëzet mbishkrime greke të tri dekadave të fundit të shek. Tetë p.e.s. të zbuluara së fundi në një dhomë nëntokësore në Methone, pak km në perëndim të Selanikut të sotëm. Ato ishin shkruar mbi gota dhe poce transportuese nga Eretria, Atika, ishuj të Egjeut lindor, Tirit and Sareptas.

[22] Al Mina: Janko, ‘From Gabii and Gordion to Eretria and Methone’, 13. Pithekoussai: Bourogiannis, ‘Instances of Semitic writing from Geometric and Archaic Greek contexts’; Carolina López-Ruiz, ‘Greek literature and the lost legacy of Canaan’, in Joan Aruz and Michael Seymour, eds, Assyria to Iberia: Art and Culture in the Iron Age, New York: Metropolitan Museum of Art, 2016, 317.

Cfarë duket të jetë shkrimi më i hershëm alfabetik në Mesdhe është gërvishtur mbi një poçe të vënë në një varr në Gabii në Italinë kontinentale rreth vitit 775 p.e.s. por ky mund edhe të jetë ‘një shkrim pa kuptim’ nga dikush që  po lunate me germa tiriane (Papadopoulos, ‘The early history of the Greek alphabet’, 1250; cf. Richard Janko, ‘From Gabii and Gordion to Eretria and Methone: the rise of the Greek alphabet’, Bulletin of the Institute of Classical Studies 58, no. 1 (2015), 15–16).

[23] Ian Morris, Archaeology as Cultural History: Words and Things in Iron Age Greece, Oxford: Blackwell, 2000, 264.

[24] López-Ruiz, Phoenicians and the Making of the Mediterranean, 232–3.

[25] Burkert, The Orientalizing Revolution, 30–1.

[26] Janko, ‘From Gabii and Gordion to Eretria and Methone’, 3.

[27] Robin Osborne, Greece in the Making, 1200–479 B.C., 2nd edn, London: Routledge, 2009, 62; López-Ruiz, Phoenicians and the Making of the Mediterranean, 187.

[28] Bourogiannis, ‘The transmission of the alphabet to the Aegean’, 245–6. Disa letra të tjera vijojnë të shkruara nga një tjetër person, por kuptimi i tyre është i paqartë.

[29] Ibid., 246–7. The latest study of the remains suggests that at least three individuals were buried in the grave: Melania Gigante et al., ‘Who was buried with Nestor’s Cup? Macroscopic and microscopic analyses of the cremated remains from Tomb 168 (second half of the 8th century BCE, Pithekoussai, Ischia Island, Italy)’, PLOS ONE 16, no. 10 (2021).

[30] Iliad 11.632–7, with Powell, Homer and the Origin of the Greek Alphabet, 165–6. Kjo nuk do të thotë se kopje të Iliadës vetë qarkullonin në Gjirin e Napolit në këtë kohë, por sugjeron se disa nga historitë e saj ishin të njohura atje. Pë një mbishkrim mbi një gotë vere nga një periudhë e afërt e gjetur në Methone shih Janko, ‘From Gabii and Gordion to Eretria and Methone’, 3; Papadopoulos, ‘The early history of the Greek alphabet’, 1243–4.

[31] Powell, Homer and the Origin of the Greek Alphabet, 170–80.

[32] IG XII.3, 536-540; discussion at Barry B. Powell, ‘Why was the Greek alphabet invented? The epigraphical evidence, Classical Antiquity 8, no. 2 (1989), 342–5.

[33] I owe this point to Seth Sanders.

[34] West, The East Face of Helicon, 14.

[35] Burkert, The Orientalizing Revolution, 37.

[36] West, The East Face of Helicon, 23–4.

[37] Tzveta Manolova and Joachim Bretschneider, ‘An unprecedented depiction of a Syro-Canaanite oared galley on a jar sealing from Tell Tweini’, in Joachim Bretschneider and Greta Jans, eds, About Tell Tweini (Syria): Artefacts, Ecofacts and Landscape, Leuven: Peeters, 2019. Pamje të anijeve të ngjashme janë gjetur ndërkaq ne kontekst të shek. të dhjetë p.e.s. në Kretë dhe Halicarnassus.

[38] Hall, Hellenicity, 95; Richard N. Fletcher, ‘Opening the Mediterranean: Assyria, the Levant and the transformation of Early Iron Age trade’, Antiquity 86, no. 331 (2012), 215; and Papadopoulos, ‘The early history of the Greek alphabet’, 1251, on new evidence for Levantine writing and ceramics from the North Aegean.

[39] Ian Morris, ‘The eighth-century revolution’, in Kurt Raaflaub and Hans van Wees, eds, A Companion to Archaic Greece, Chichester: Wiley Blackwell, 2009, 67–9.

[40] West, The East Face of Helicon, 31–2. Autorët grekë disa herë ua atribuonin risitë në muzikën vendore rrënjëve Aziatike perëndimore, edhe kur kjo nuk ish e vërtetë: Yulia Ustinova, ‘Imaginary Phrygians: cognitive consonance and the assumed Phrygian origin of Greek ecstatic cults and music’, Journal of Hellenic Studies 141 (2021).

[41] Melqart-as-Herakles: Herodotus 2.44; Diodorus Siculus 20.14.1; Silius Italicus 3.32–44; Josephine Crawley Quinn, In Search of the Phoenicians, Princeton: Princeton University Press, 2018, 120–7; dëshmia më e hershme e sigurt është nga shek. i pestë p.e.s.  Aphrodite ‘Ourania’: Herodotus 1.105 (Levantine Ashkelon, via Cyprus); Pausanias 1.14.7 (Assyria), with Stephanie Budin, ‘A reconsideration of the Aphrodite–Ashtart syncretism’, Numen 51, no. 2 (2004), duke vënë në dukje se bashkëshoqërimi tradicional i Ashtart-it with Afërditën nuk është ekskluziv. Shih gjithashtu Morris, Daidalos and the Origins of Greek Art, 79–100, për Kothar-in, Hefest-in and Dedalus-in.

[42] Burkert, The Orientalizing Revolution, 153 n. 3.

[43] Michael Scott, Delphi: A History of the Center of the Ancient World, Princeton: Princeton University Press, 2014.

[44] Burkert, The Orientalizing Revolution, 79–82.

[45] Ibid., 20; López-Ruiz, Phoenicians and the Making of the Mediterranean, 209.

[46] Burkert, The Orientalizing Revolution, 20; Morris, Archaeology as Cultural History, 236, 273–5; Charlotte R. Potts, Religious Architecture in Latium and Etruria, c. 900–500 BC, Oxford: Oxford University Press, 2015, 106; López-Ruiz, Phoenicians and the Making of the Mediterranean, 207–8.

[47] Hélène Sader, ‘The archaeology of Phoenician cities’, in López-Ruiz and Doak, eds, The Oxford Handbook of the Phoenician and Punic Mediterranean, 132–3.

[48] West, The East Face of Helicon, 37.

[49] Morris, Archaeology as Cultural History, 274.

[50] Carolina López-Ruiz, When the Gods Were Born: Greek Cosmogonies and the Near East, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2010, 35–6; Potts, Religious Architecture in Latium and Etruria, 115.

[51] Burkert, The Orientalizing Revolution, 4; Morris, Dedalus and the Origins of Greek Art, 133; Scott, Delphi, 46.

[52] Herodotus 1.14, with Papadopoulos, ‘The early history of the Greek alphabet’, 1251.

[53] Morris, Archaeology as Cultural History, 276.

[54] Burkert, The Orientalizing Revolution, 19–2; López-Ruiz, Phoenicians and the Making of the Mediterranean, 218–22, dhe 178–203 për një anketim të fundit të dukurisë së ‘orientalizimit’ në artin grek.

[55] Sarah P. Morris and John K. Papadopoulos, ‘Phoenicians and the Corinthian pottery industry’, in Renate Rolle, Karin Schmidt and Roald Docter, eds, Archäologische Studien in Kontaktzonen der antiken Welt, Hamburg: Vandenhoeck & Ruprecht, 1998, 253.

[56] López-Ruiz, Phoenicians and the Making of the Mediterranean, 199–201. Morris and Papadopoulos, ‘Phoenicians and the Corinthian pottery industry’, 253, bën një argumentim tërheqës për përfshirjen e sipërmarrësve levantinë si në prodhim dhe në shpërndarje.

[57] Strabo 8.6.20.

[58] Dedications: Jonathan M. Hall, A History of the Archaic Greek World, ca. 1200–479 BCE, 2nd edn, Chichester: Wiley Blackwell, 2014, 297. Month: López-Ruiz, Phoenicians and the Making of the Mediterranean, 199–201, 141.

[59] Thucydides 6.2.6, 6.3.3; Robin Osborne, ‘Early Greek colonisation? The nature of Greek settlement in the West’, in Nick Fisher and Hans van Wees, eds, Archaic Greece: New Approaches and New Evidence, Swansea: Classical Press of Wales, 1998; Jonathan M. Hall, ‘Early Greek settlement in the West: the limits of colonialism’, in Kathryn Bosher, ed., Theater Outside Athens: Drama in Greek Sicily and South Italy, Cambridge: Cambridge University Press, 2012.

[60] Morris, Archaeology as Cultural History, 257.

[61] Mbi ngjashmëritë mes migrimeve egjease dhe levantine: Malkin, A Small Greek World, 149, 153.

[62] Datimi i sigurt i planit urban në vende si Megara Hyblaea, Naksos dhe Sirakuza është i paqartë në vetvete (shih për shembull Hall, A History of the Archaic Greek World, 112–14), por format drejtkëndore të gjetura në këto qytete duhet të jenë më të vonshme se ngulimet levantine në Mesdheun perëndimor.

[63] The emergence of Greek cities: Hall, A History of the Archaic Greek World, 68–95; Osborne, Greece in the Making, 66–130.

[64] Hall, A History of the Archaic Greek World, 73–4, on the archaeological evidence, with Alcaeus 426.

[65] María Eugenia Aubet, ‘Phoenicia during the Iron Age II period’, in Margreet L. Steiner and Ann Killebrew, eds, The Oxford Handbook of the Archaeology of the Levant c. 8000–332 BCE, Oxford: Oxford University Press, 2014; Sader, ‘The archaeology of Phoenician cities’.

[66] Oswyn Murray, ‘What is Greek about the polis?’, in Pernille Flensted-Jensen et al., eds, Polis and Politics: Studies in Ancient Greek History, Copenhagen: Museum Tusculanum Press, 2000, mbi shpikjen modern të qytet-shtetit grek, dhe Kostas Vlassopoulos, Unthinking the Greek Polis: Ancient Greek History Beyond Eurocentrism, Cambridge: Cambridge University Press, 2007. Sugjerimi se qyteti grek u frymëzua nga Levanti ështe i hershëm, i shprehur qysh nga Jacob Burkhardt’s Griechische Kulturgeschichte, Berlin: Spemann, 1898, I.61–2. Për burime të mëvonshme shih Anthony M. Snodgrass, Archaic GreeIThe Age of Experiment, London: Dent, 1980, 32; Robert Drews, ‘Phoenicians, Carthage and the Spartan Eunomia’, American Journal of Philology 100, no. 1 (1979); Martin Bernal, ‘Phoenician politics and Egyptian justice in ancient Greece’, in David Chioni Moore, ed., Black Athena Writes Back, Durham: Duke University Press, 1993; dhe, duke bërë paralele të vecanta midis monarkive levantine dhe tiranive, Mait Kõiv, ‘Monarchy in the Iron Age Levant and Archaic Greece: the rulers of Corinth in a comparative context’, Studia Antiqua et Archaeologica 28, no. 1 (2022). Kontra, në një fare mase: Kurt Raaflaub, ‘Zwischen Ost und West: Phönizische Einflüsse auf die griechische Polisbildung?’, te Robert Rollinger and Christof Ulf, eds, Griechische Archaik: Interne Entwicklungen – Externe Impulse, Berlin: Akademie Verlag, 2004, që thekson rolin e shquar të tregtarëve aristokratikë në qytetet levantine. Për ndikimet e përvojës së vetë migrimit në ngritjen e qytet-shtetit grek, Irad Malkin, ‘Inside and outside: colonisation and the formation of the mothercity’, in Bruno d’Agostino and David Ridgway, eds, Apoikia. Scritti in onore di Giorgio Buchner, Naples: Istituto Universitario Orientale, 1994.

[67] Population of Athens: Morris, ‘The eighth-century revolution’, 66.

[68] Graham Shipley, ‘ “The other Lakedaimonians”: the dependent Perioikic poleis of Laconia and Messenia’, in Mogens Herman Hansen, ed., The Polis as an Urban Centre and as a Political Community, Copenhagen: Royal Danish Academy of Science and Letters, 1997, with John K. Davies, ‘The “origin of the Greek polis”: where should we be looking?’, in Lynette G. Mitchell and Peter J. Rhodes, eds, The Development of the Polis in Archaic Greece, London: Routledge, 1997.

[69] Catherine Morgan, Early Greek States Beyond the Polis, London: Routledge, 2003; Emily Mackil, Creating a Common Polity: Religion, Economy, and Politics in the Making of the Greek Koinon, Berkeley: University of California Press, 2013; Hans Beck and Peter Funke, Federalism in Greek Antiquity, Cambridge: Cambridge University Press, 2015.

[70] Deborah L. Nichols and Thomas H. Charlton, The Archaeology of City-states: Cross-cultural Approaches, Washington, DC: Smithsonian Institution Press, 1998; Mogens Herman Hansen, A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: An Investigation Conducted by the Copenhagen Polis Centre, Copenhagen: Kongelige Dansk Videnskabernes Selskab, 2000. Në Mesopotami këto I hasim qysh në mijëvjeçarin e katërt p.e.s., shpesh në përmasa më të mëdha dhe me pushtete dhe funksione shumë më të afërta me shtetin modern se ato të qytezave greke: Marc Van de Mieroop, The Ancient Mesopotamian City, Oxford: Clarendon Press, 1997; Vlassopoulos, Unthinking the Greek Polis, 110–15, që diskuton gjithashtu për dëshmi të asambleve popullore në Mesopotaminë bashkëkohëse.

[71] Aristotle, Politics 1276b: koinonia politon politeias.

[72] Greek kings: Snodgrass, Archaic Greece, 90.

[73] Greek burials: Osborne, Greece in the Making, 76–82. Communal institutions: Morris, Archaeology as Cultural History, 287–8.

[74] Xenophon, Constitutions of the Spartans 5; Plutarch, Life of Lykourgos 10, 12; Ellen G. Millender, ‘Spartan literacy revisited’, Classical Antiquity 20, no. 1 (2001). “Homoioi”-t përbënin jo më shumë se një të pestën e meshkujve të lirë (jo skllevër) dhe i gjithë sistemi varej nga skllavërimi i shumë banorëve të  Lakonias dhe Messenias fqinje si ‘helots’ (Snodgrass, Archaic Greece, 88).

[75] Tyrtaeus fr. 4, dhe Plutarch, Life of Lykourgos 6.Si këshillet dhe asambletë më të mëdha të traditës së Azisë perëndimore i gjemë edhe tek epika homerike e kësaj kohe.

[76] Osborne, Greece in the Making, 174–5, për shembuj.’ Rhetra e Madhe’ e shek. të shtatë p.e.s. që u jepte pushtet qytetarëve spartanë mund të jetë një përjashtim nga rregulli në qoftë se marrim parasysh dhenien e të drejtës së vetos si një amendament i mëvonshëm; për arsyet e supozimit se të dyja janë në fakt bashkëkohëse shih Hall, A History of the Archaic Greek World, 205–11.

[77] Eva von Dassow, ‘The public and the state in the ancient Near East’, in Gernot Wilhelm, ed., Organization, Representation, and Symbols of Power in the Ancient Near East, Winona Lake: Eisenbrauns, 2012, 184. Emari mbeti për një kohë pa mbret (Guy Bunnens, ‘Emar on the Euphrates in the 13th century B.C.’, Ancient Near Eastern Studies 27 (1989), 29–31), derisa sundimtarët hititë e rregulluan situatën: Regine Pruzsinszky, ‘Emar, a town situated along the middle Euphrates and the transition from the Hurrian to Hittite power’, in Marlies Heinz and Marian H. Feldman, eds, Representations of Political Power in Times of Change and Dissolving Order, Winona Lake: Eisenbrauns, 2007.

[78] Opposition: EA [El Amarna] 138. Independence: EA 59, 100, 139–40. EA 136–40 tregon si vendimet në Bilbos merreshin nga “qyteti” pas një revolte kundër mbretit.

[79] EA 100 u shkrua në mënyrë të përbashkët nga “qyteti” dhe “pleqësia” e Irqatas. Shih gjithashtu EA 59, ku bijtë e Tunip-it sundojnë qytetin e tyre dhe janë në mosmarrëveshje me njëri-tjetrin për cështje politike, dhe EA 254, ku një visitor I drejtohet një forumi qytetës (civic) në mungesë të mbretit. Burime që pasqyrojnë rolin e pleqësisë dhe qytetarëve në fundin e mijëvjecarit të dytë p.e.s.: H. Reviv, ‘On urban representative institutions and selfgovernment in Syria–Palestine in the second half of the second millennium B.C.’, Journal of the Economic and Social History of the Orient 12, no. 3 (1969).

[80] Të gjithë tirianëve: SAA II, no. 5, I.3; teksti këtu është një restaurim i besueshëm. Elders: Ezekiel 27:9. Councils and assemblies: Arrian 2.15.6–7; Curtius 4.1.16.

[81] Polybius 6.51; shih gjithashtu Aristotle, Politics 1272b–3b për njëkrahasim midis Kartagjenës, Kretës dhe Spartës. Përkthimi në greqisht i shofet-it fenikas (‘gjykatës’ si në tekstet biblike të Izraelit të hershëm) si ‘basileus’ ka bërë disa studiues të sugjerojnë se kartagjena e hershme ishte një monarki, por një basileus mund të jetë gjyqtar në greqisht (si në Athinën klasike) dhe fjala është përdorur për Kartagjenën në periudha kur ajo nuk mund të ketë qenë e sunduar nga mbretër (p.sh. Polybius 3.33.3): shih më tej Drews, ‘Phoenicians, Carthage and the Spartan Eunomia’, 54.

[82] Osborne, Greece in the Making, 49–51; Naoíse Mac Sweeney, ‘Separating fact from fiction in the Ionian migration’, Hesperia 86, no. 3 (2017); Naoíse Mac Sweeney, ‘Regional identities in the Greek world: myth and koinon in Ionia’, Historia 70, no. 3 (2021), 279–81. S’është cudi që greqishtfolësit të kenë eksploruar dhe të jenë nguluar në brigje të reja, apo që luwik-folësit të shtojnë greqihten në repertorin e tyre. Prania e një komuniteti të madh gerqisht-folës në Anadollin perëndimor mbaroi vetëm ne 1923 me shkëmbimin e popullsisë.

[83] Alexander Dale, ‘Alcaeus on the career of Myrsilos: Greeks, Lydians and Luwians at the east Aegean–west Anatolian interface’, Journal of Hellenic Studies 131 (2011).