RRËNJË QË IKIN

Kush zgjedh të shkojë për plazh në bregdetin e Jugut, këtë sezon, do të kalojë ca kohë duke soditur vargun blu të ishujve grekë që mbyllin horizontin në det: nga kllapa e madhe e Korfuzit te më të vegjlit Trachia, Erikousa, Othonoi e ndonjë tjetër i fshehur mes të mëdhenjve.

Por ata që e kanë jetuar – dhe ende e mbajnë mend – izolimin totalitar, do të kujtojnë me këtë rast magjinë misterioze që rrezatonin, para 1990-ës, ato imazhe e mirazhe, si pamje të një bote përtej, të paarritshme e të ndalueme, dhe, mbase për këtë arsye, të lakmuar. Ishin shenja trishtuese të një gjeografie tjetër.

Kam pasur fat të shkoj dhe të kaloj kohë në Himarë, në ato vite tani të largëta; dhe i risjell në mendje me mall netët që kalonim ulur në gurë, buzë ujit, duke vështruar dritat përtej – vezulluese, të gëzueshme, përjashtuese. Ndonjëherë horizontin përtej e përshkonte një avion i vogël, pulsues, që fluturonte ulët (sakaq i interceptuar nga bateritë tona kundërajrore); ndonjëherë tjetër shfaqej një traget i mbuluar në xixëllonja. Notat e ëndrrës për arratisje na rrethonin e na rrëmbushnin si të ndonjë balade sa kitsch, aq edhe mallëngjyese deri në pikëllim.

Botë sa e gjallë, aq edhe e largët; film i projektuar edhe në ekranin e qiellit tonë aq të vobegtë; të betonuar, në anën tjetër, nga malet.

Aq shumë kanë ndryshuar gjërat, nga ajo kohë, sa i duket njeriut çudi që ishujt i gjen ende aty; si ndonjë mbishkrim në një gjuhë tashmë të vjetruar, e të harruar deri në pamundësi deshifrimi. Dëshirën mbytëse që ndieja atëherë, për ta kapërcyer njëfarësoj por me çdo kusht hendekun metafizik, midis këndej dhe andej, tani ma ka zëvendësuar një boshllëk edhe më i pakëndshëm. Edhe pse ishujt grekë nuk i kam vizituar, më duket sikur i kam parë tashmë dhe nuk ia vlen më “të kthehem”.

Shumë nga ne, qytetarët e Shqipërisë, shtypjen totalitare e përjetonim si pamundësi për të udhëtuar; regjimi nuk na lejonte të shkonim kund, përveçse të “çapiteshim” brenda territorit të vet (logjika e burgut). Ky ndalim elementar na bënte që hapësirën përtej, botën “jashtë shtetit”, ta përjetonim dashur pa dashur edhe si vendin ku realizoheshin të gjitha të drejtat dhe liritë e tjera që na i kishin refuzuar.

Unë që atëherë isha orientuar në fushën e dijes, të kulturës dhe të letrave; kur m’u dha shansi të shkoj në Perëndim dhe të shijoj lirinë deri atëherë të mohuar për të udhëtuar “jashtë”, e shfrytëzova këtë mundësi për të ushtruar ca liri të tjera për mua të çmuara – duke lexuar dhe blerë librat që doja dhe kisha ëndërruar, përfshi edhe libra që regjimi i gjykonte si “subversivë”; duke gjetur dhe dëgjuar muzikën që doja dhe kisha ëndërruar; duke kursyer para për të blerë biletën për ato koncerte që doja dhe kisha ëndërruar. M’u dha mundësia dhe ashtu e përjetova lirinë time, sado të përkohshme.

Revolta e “ambasadave” në korrik të vitit 1990 dhe pastaj ekzodet e mëdha të vitit 1991, së bashku me hemorragjinë njerëzore që vazhdoi për gjithë dekadën, më treguan – megjithatë – se liria për të dalë jashtë Shqipërisë paskësh qenë liria më e lakmuar prej masës së bashkatdhetarëve të mi; jo aq ngaqë këta e dëshironin Europën si vend pasurimi shpirtëror, njerëzor dhe artistik, sa ngaqë e shihnin botën përtej kufirit si mundësi për të shpëtuar nga varfëria dhe për t’u pasuruar (në krye, pasurimi shfaqej si mundësi “për të bërë plaçkë”).

Të gjitha këto janë të drejta dhe liri elementare, që shqiptarit tashmë ia kishin njohur, brenda dhe jashtë; krahas me të drejtën e pronës dhe të biznesit privat; dhe të drejtën tjetër po aq ngashënjyese, për emigrim të brendshëm dhe të jashtëm. Aq rreptë e rregullonte emigrimin e brendshëm regjimi i Hoxhës, sa një familje jashtë Tiranës, dhe aq më tepër në fshat, e kishte praktikisht të pamundur të zhvendosej drejt kryeqytetit; ndonjërit do t’i kujtohet e tmerrshmja fjalëkyçe pasaportizim; ishte gati-gati si thoje se dikujt i duhej vizë, për lëvizur.

Tridhjetë e kusur vjet më pas, shoh se, nga të drejtat e rifituara në 1990, ishte ajo për të udhëtuar brenda dhe jashtë Shqipërisë dhe për të emigruar, që u shfrytëzua më fort prej shqiptarëve; çfarë edhe më provon se lidhja jonë me truallin është shumë më e dobët se ç’kujtojmë (lojërat kriminale të regjimit Hoxha me pronën dhe pronësinë, sidomos sa i përket trojeve, luajtën rol fatal në këtë dobësim të lidhjes sonë me tokën). Madje ndonjëherë më duket se sot rrënjët e shqiptarisë në territorin gjeografik janë aq të dobëta, sa ç’janë të dobëta pengesat që na dalin për t’u zhvendosur lirisht nga një territor në tjetrin. Trualli (dhe pronësia përkatëse) e ka humbur përmasën shpirtërore, për t’u shndërruar në instrument fitimprurës.

Përkundrazi, iluzionet e dikurshme se, me shembjen e diktaturës, do të vinte për ne edhe zgjerimi aq i dëshiruar i horizontit, eksperiencës dhe territorit shpirtëror, rezultuan se nuk kishin qenë veçse… iluzione, të ushqyera nga një kompleks yni i superioritetit, si “intelektualë”. Nëse shqiptarët – si individë, si familje, si breza, si bashkësi, si komunitete – u pasuruan materialisht gjatë këtyre tridhjetë viteve, ata njëherazi iu nënshtruan edhe varfërimit shpirtëror: relativ, në lidhje me ç’mund të kish qenë, por edhe absolut. Etja, dëshira, lakmimi për ide, eksperienca sublime, horizonte të reja të mendimit dhe të qenies njëherazi janë dobësuar dhe e kanë humbur relevancën. Arsimi dhe libri po konsiderohen vetëm si shkallare drejt suksesit profesional; dhe marrëdhëniet sociale po vijnë duke u riprodhuar, gjithnjë e më shpesh, në tryezat e mbushura me mish të pjekur, birrë dhe banalitet.

Sa herë që kaloj kohë, duke kundruar horizontin në bregdetin e Jugut, i përhumbur në siluetat e kaltra të ishujve përballë, mendoj se ne, si shoqëri dhe si individë, ende nuk e kemi shlyer dot dëshirën e atëhershme, për të dalë nga burgu ku na kish mbyllur regjimi i Hoxhës. Edhe pse këto tridhjetë e kusur vjet kemi dalë, kemi lëvizur, kemi shëtitur, kemi udhëtuar, kemi mërguar; sërish dëshira ka mbetur, në thellësitë e qenies, e pashlyer. Mallkimi ynë është që të ngrihemi nga tavolinat e gostitë, edhe ato më të pasurat e të pashterrshmet, ende të uritur. Dhe si çdo dëshirë primordiale, edhe kjo e ka një anë të kobshme: ne nuk e perceptojmë dot qenien, pa një derë burgu, sado të largët, sado të kaltër, sado konceptuale, që na pengon e na e bllokon daljen.