nga Kaon Serjani

Në muajin Dhjetor të vitit të kaluar ftova në një debat publik rreth ekzistencës së Zotit shkrimtarin Ben Blushi, i cili e identifikon veten si ateist.^[1] Një nga kundështimet që ai ngriti në debat (duke e spostuar diskutimin, në gjykimin tim, nga Zoti te feja) ishte ideja se feja në përgjithësi, dhe krishterimi në veçanti, ka penguar zhvillimin e shkencës. Nuk ishte aspak e papritur për mua, pasi kjo është një ndër akuzat më të zakonshme që sjellin ateistët, sidomos ata që janë njëkohësisht edhe kundërshtarë të ndikimit të fesë në shoqëri.^[2] Akuza se feja ka penguar shkencën ngrihet mbi supozimin se shkenca dhe feja janë në thelb në konflikt.

Para se të adresoj se ku e ka gjenezën teza e konfliktit mes fesë dhe shkencës, mendoj se është e rëndësishme të shpjegoj se në dy shekujt e fundit ka ndodhur një ripërkufizim kuptimor i asaj që konsiderohet sot shkencë. Fjala shkencë vjen nga fjala latine “scientia” që do të thotë dije, dhe para shekullit të 19-të ajo i referohej çdo lloj njohurie e cila mund të demonstrohej në mënyrë logjike.^[3] Dhe në këto dije përfshiheshin edhe disiplina të njohjes si filozofia dhe teologjia, madje për një periudhë të gjatë teologjia konsiderohej si “mbretëresha e shkencës” (Regina Scientiarum). Pranohet gjerësisht se në literaturën e para shekullit të 19-të fjalët filozofi dhe shkencë trajtoheshin si sinonime, siç është rasti në titullin e një libri të botuar në 1821: Elements of the Philosophy of Plants Containing the Scientific Principles of Botany (të autorëve Agustin Pyramus de Candolle dhe Kurt Spregel). Në ditët tona, sipas Cambridge Dictionary, fjala “Shkencë” do të thotë njohuri e përftuar nga “studimi i kujdesshëm i strukturës dhe sjelljes së botës fizike, veçanërisht duke parë, matur dhe bërë eksperimente, si dhe zhvillimi i teorive për të përshkruar rezultatet e këtyre aktiviteteve”.^[4]

Se çfarë ndikoi në këtë ripërkufizim të termit shkencë mbase do të kërkonte një analizë të gjatë, por këtu mbase mund të na mjaftonte të thonim se ka të bëjë me hulumtime, zbulime dhe botime që u bënë gjatë shekullit të 19-të në fushën e kimisë, biologjisë, apo gjeologjisë, me fjalë të tjera, kryesisht disiplina që fokusoheshin në njohjen e realitetit fizik. Këtu mund të përmendim, për shembull, gjetjet e gjeologut skocez Charles Lyell, i cili sfidoi dijen ekzistuese në lidhje me moshën e tokës apo zbulimet e parimeve të vaksinimit, fermentimit mikrobial dhe pasterizimit të kimistit dhe mikrobiologut francez Luis Paster. Megjithatë, ngjarja që mbase ndikoi më shumë se të gjitha ishte botimi i librit Mbi Origjinën e Llojeve (1859) të biologut britanik Çarls Darvin, i cili sfidoi dijen e pranuar deri atëherë se si kanë ardhur në ekzistencë speciet e ndryshme dhe hodhi themelet e biologjisë evolucionare.

Për shkak të këtyre veprimtarive, fjalët metodë shkencore dhe shkencë filluan të përdoreshin në literaturë të lidhura ngushtë me fushat e dijes që kishin të bënin me studimin e universit fizik permes eksperimentit dhe vëzhgimeve empirike. Ky përdorim i ri i fjalës shkencë, la të hapur mundësinë që fusha të tjera të dijes si filozofia, etika, apo teologjia të konsideroheshin në rastin më të mirë inferiore, krahasuar me shkencën empirike dhe në rastin më të keq si fantazi të paarsyeshme, dhe, për rrjedhojë, të pabesueshme. Megjithatë, ky përdorim i ri i fjalës shkencë nuk mjafton për të shpjeguar tezën e konfliktit mes shkencës dhe fesë, por, gjithsesi, mund të shërbejë si një kontekst plotësues.

Teza e Konfliktit

Pothuaj të gjithë historianët e shkencës bien dakort se literatura që portretizon një konflikt mes “shkencës” (në këtë kuptim të ri) dhe fesë ka filluar me dy vepra të famshme të gjysmës së dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë: History of the Conflict Between Religion and Science (1874) të autorit John William Draper (1811-1882) dhe A History of the Warfare of Science with Theology in Christendom (1896) të autorit Andrew Dickson White (1832-1918). John William Draper njihet për kontributet e tij në fushën e shkencës, sidomos për Ligjin Grotthuss-Draper, i cili u bë historian në pjesën e fundit të karrierës së tij.^[5] Ndërsa Andrew Dickson White e nisi karrierën e tij si diplomat dhe më pas iu përkushtua mësimdhënies dhe shkrimit të librave historikë.

Draper e shpreh në mënyrë të përmbledhur tezën e tij kur shkruan se: “Historia e shkencës nuk është një regjistrim i thjeshtë i zbulimeve të izoluara; është një rrëfim i konfliktit të dy forcave kundërshtare: forcës zgjeruese të intelektit njerëzor dhe forcës shtypëse që lind nga besimi tradicional dhe interesat njerëzore.”^[6] Në mënyrë të ngjashme, White shkruan se “Në të gjithë historinë moderne, ndërhyrja në shkencë në interes të supozuar të fesë, pavarësisht se sa e ndërgjegjshme mund të ketë qenë si ndërhyrje, ka rezultuar në të këqijat më të tmerrshme si për fenë ashtu edhe për shkencën – në çdo rast. Dhe, nga ana tjetër, i gjithë hulumtimi i pandërprerë shkencor, sado i rrezikshëm mund të jetë dukur për fenë në disa nga fazat e tij, ka rezultuar në mënyrë të pandryshueshme në të mirën më të lartë të fesë dhe të shkencës”^[7]

Siç shihet, autorët e cituar më sipër, të marrë së bashku, supozojnë së paku këto katër premisa: (1) shkenca ka qëndruar në konflikt me besimin fetar historikisht; (2) është ndërhyrë vazhdimisht në shkencë në interes të fesë; (3) shkenca gjithmonë e korrigjon dogmën fetare dhe kjo e ndihmon fenë, dhe (4) e papërmendur, por e nënkuptuar, që shkenca nuk është ndihmuar asnjëherë nga feja.

Duhet thënë se këto libra, edhe pse mjaft popullorë, kanë marrë kritika, ose sepse janë akuzuar për fabrikim të të dhënave historike, ose për prezantim të fakteve në mënyrë të njëanshme, e cila konsiderohet si një rrejshmëri logjike dhe njihet në zhargonin akademik si rrejshmëria e provave të paplota (Angl. “cherry picking” – “perzgjedhje e qershive”).^[8]

Synimi im në këtë shkrim është të vë në dukje disa veçori me qëllim ilustrimi se si popullarizimi i ideve pa saktësi historike dhe duke neglizhuar kontekstin kur kanë ndodhur, mban në këmbë, si të thuash, mitin e konfliktit mes shkencës dhe fesë.

Librin e Draper, qysh në botimin e tij të parë, e kanë konsideruar si një botim që ka pasur si qëllim kryesor të arrinte statusin e të shumëshiturit (bestseller) më tepër sesa të sillte të dhëna historike të sakta.^[9] Në numrin e 23 Majit 1875 të një gazete në San Francisko të quajtur The Daily Alta California, një recensues e shprehu kështu kritikën e tij ndaj Draper si historian: “Ai mund të jetë një rapsod, por nuk është historian. Ai nuk është as i paparagjykuar dhe as i përpiktë. Nëse ai hulumton (d) autoritetet [studiuesit], ai nuk guxon t’i citojë ato për të mbështetur [pretendimet] e tij. Libri i tij është një pretendim i jashtëzakonshëm.”^[10]

Kundër librit të Draper nuk janë të pakët as historianët bashkëkohorë të shkencës, të cilët e konsiderojnë atë një literaturë propagandistike. Këtë tezë mbron, për shembull, libri Galileo Goes to Jail and Other Myths of Science and Religion (2009), i cili është një përmbledhje esesh nga ekspertë të shquar që përfshin diskutime të disa prej miteve historikë të shpikura nga Draper.

Edhe libri i White, pavarësisht popullaritetit, nuk gëzon respekt mes studiuesve. Ai po ashtu ka hasur dhe has vazhdimsht kritika dhe rezerva për saktësinë historike. Një shembull i rrejshmërisë logjike të provave të paplota (“cherry picking”) te libri i White është ideja se Kisha ka mësuar vazhdimisht gjatë historisë se Toka është e sheshtë.^[11]

Toka e sheshtë

Përmes librit të tij A History of the Warfare of Science with Theology in Christendom, White perforcoi te lexuesit e thjeshtë ide të fabrikuara, siç ishte pretendimi se Kisha ka mësuar që Toka ishte e sheshtë, që ishin promovuar edhe më parë. Ai, duke mos dhënë burime për pretendimet e tij, me gjasë qarkulloi të njejtat legjenda që novelisti amerikan Washington Irving kishte shkruar si fryt i imagjinatës së tij dhe që i kishte bërë publike në vitin 1928 përmes librit A History of the Life and Voyages of Christopher Columbus.^[12] Një nga idetë e Irving ishte, për shembull, jo vetëm që Kisha ka mësuar se Toka është e sheshtë, por se ajo u përpoq të pengonte Kristofor Kolombin të lundronte në Azinë perëndimore nga frika se anija e tyre mund të binte në humnerë kur të arrinte në skaj të Tokës. Ky debat i supozuar ndodhi në Salamanca të Spanjës, para se Kolombi të niste lundrimin.^[13] Irving pretendonte në librin e tij se Kolombi arriti ta kapërcente polemikën fetare dhe doli se kishte të drejtë që, në fakt, Toka është e rrumbullakët. Kështu, Kolombi, me racionalitetin e tij modest, si të thuash, e edukoi Kishën.^[14]

Mirëpo, pak e dinë se e gjithë kjo histori ishte një sajesë plot fantazi e Irving. Ndonëse takimi në Salamanca ishte i vërtetë, sot është e njohur se ajo çfarë Kolombi debatoi aty me priftërinj dhe njerëz të tjerë ishte madhësia e Tokës, dhe jo forma e saj.^[15] Rëndësia e këtij diskutimi për madhësinë e Tokës kishte të bënte me faktin nëse anija e Kolombit do të kishte furnizime të mjaftueshme derisa të arrinte në Azi (kështu mendonin ata, duke mos e ditur se do të ndeshnin një kontinent tjetër). Ata që debatonin me Kolombin thoshin se perimentri i Tokës ishte shumë më i madh sesa supozonte ai. Historiani Rodney Stark raporton se Kolombi mendonte se distanca nga Ishujt Kanare deri në Japoni ishte rreth 4,506 km, por në realitet ajo “është rreth 12,2530 km. Kundërshtarët e tij klerik e dinin se sa larg ishte në të vërtetë dhe e kundërshtuan udhëtimin e tij me arsyetimin se Kolombi dhe njerëzit e tij do të vdisnin të gjithë në det.”^[16] Në fakt, klerikët kishin të drejtë. Por, për fat të Kolombit, doli se midis Evropës dhe Azisë shtrihej Amerika.

Ndonëse të dhënat historike janë ndryshe nga çfarë kanë përcjellë White apo Irving, miti se në Salamanca u diskutua për formën e Tokës vazhdon të gëzojë popullaritet edhe në ditët e sotme.  

Pavarësisht këtij episodi, a ka pasur teologë të krishterë që kanë mbrojtur mendimin se Toka eshte e sheshtë? Në të vërtetë, siç vëren Christopher Balgow, gjatë historisë, vetëm dy autorë të krishterë kishin mbrotjur mendimin se Toka është e sheshtë, “shkrimtari i hershëm i krishterë Lactantius si dhe murgu grek relativisht i panjohur i shekullit të 6-të Cosmas Indicopleustes.”^[17]

Edhe nëse White do të kishte pasur në mendje këta autorë kur përcolli në botimin e tij pretendimin se Kisha ka mësuar historikisht idenë e një Toke të sheshtë, ai po kryen rrejshmërinë logjike të përdorimit të provave të paplota, pasi po anashkalon shkrimet e disa prej mendimtarëve më të rendësishëm të krishterë. Njerëz të tillë si Agustini, Jeronimi, Ambrozi, Alberti i Madh, Akuini si dhe shumë teologë të tjerë të krishterë të lashtë dhe mesjetarë, të gjithë kanë dëshmuar për rrumbullakësinë e Tokës në shkrimet e tyre. Në fakt, Thoma Akuini, e afirmon se Toka është e rrumbullakët shumë kohë përpara udhëtimit të Kristofor Kolombit. Ai shkruan në veprën e tij Summa Theologiae se: “Shkencat diferencohen sipas mjeteve të ndryshme nëpërmjet të cilave fitohet njohuria. Astronomi dhe fizikanti, që të dy mund të dalin në të njëjtin përfundim: se Toka, për shembull, është e rrumbullakët; astronomi me anë të matematikës (d.m.th. abstragimi nga materia), dhe fizikanti me anë të vetë materies.’”^[18]

Mbase do ishte me vend këtu po të përmendnim përmbledhjen e shkencëtarit Stephen Jay Gould, i cili, ndryshe nga Draper apo White, i kontrolloi faktet para se të shkruante historinë, dhe tha se “… nuk ka pasur kurrë një periudhë të ‘errësirës së Tokës së sheshtë’ midis studiuesve (pavarësisht se si publiku në përgjithësi mund ta ketë konceptuar planetin tonë atëherë dhe tani). Njohuria greke për sfericitetin nuk u zbeh kurrë dhe të gjithë studiuesit kryesorë të mesjetës e pranuan rrumbullakësinë e Tokës si një fakt të vendosur të kozmologjisë.”^[19] Mirëpo, mesa duket, miti është i vështirë të braktiset, dhe ndaj ende në ditët e sotme vazhdojnë të botohen libra që pretendojnë se njerëzit e mesjetës besonin se Toka ishte e sheshtë.^[20]

Kalvini kundër Kopernikut

Për të mbështetur tezën e konfliktit midis fesë dhe shkencës, White ndikon edhe në popullarizimin e një miti tjetër, ideja se reformatori francez, John Kalvin, ishte kundërshtar i veprimtarisë shkencore të Nikola Kopernikut. Në librin e  tij A History of the Warfare of Science with Theology in Christendom, White i atribuon Kalvinit këtë citim:  “Kush do të guxojë të vendosë autoritetin e Kopernikut mbi atë të Frymës së Shenjtë?”^[21] Në fakt, askush deri më sot nuk ka gjetur ndonjë dorëshkrim ku Kalvini ta ketë shkruar këtë thënie. Aty ku do prisnim të gjenim një kundërshtim të drejtpërdrejt të Kopernikut nga Kalvini do të ishin komentet e tij për Psalmin 93:1 dhe librin e Zanafillës, ku ai, në fakt, mbron ide gjeocentrike. Por, as aty nuk gjendet ndonjë përmendje e Kopernikut.^[22]

Në të vërtetë, datimi i thënies që White i atribuon Kalvinit nuk gjendet në dorëshkrime më herët se 30 apo 40 vite nga botimi i librit të White; domethënë në vitet 1840’ apo 1850’, ndërkohë që Xhon Kalvini kishte jetuar mes viteve 1509-1564. Me këtë nuk nënkuptohet aspak që Kalvini pranoi lehtësisht heliocentrizmin kopernikan, por, duke e thënë me fjalët e profesorit të historisë, Keith Sewell, “Kalvini mund të kuptohet më mirë si para-kopernikan dhe jo si anti-kopernikan.”^[23]

Mirëpo, dikush mund të shprehej se, nëse Kalvini është gjeocentrik, a nuk provon kjo se feja, në këtë rast ajo e krishterë, ishte kundërshtare e shkencës së Kopernikut? Në fakt, ne mund të shpreheshim, se edhe nëse Kalvini është gjeocentrik, apo më teper se kaq, sikur ai të ishte kundërshtar i drejtpërdrejtë i shkencës së Kopernikut, nga kjo nuk rrjedh që doktrina e krishterë është në konflikt me shkencën. Kjo do të thotë vetëm se kemi të bëjmë me një klerik që kundërshton specifikisht një teori shkencore të propozuar. Megjithatë, mund të ketë shpjegime të tjera se pse nuk ka pasur një pranim me lehtësi të heliocentrizmit në rrethet fetare në shekullin e 16-të.

Po t’i referohemi teorive të Kopernikut, na rezulton se jo çdo gjë që shkruante ai ishte e saktë shkencërisht. Në fakt, shumë prej teorive të tij ishin problematike pasi nuk gjenin mbështetje empirike në atë kohë, dhe nuk kanë gjetur deri më sot. Historiani dhe sociologu amerikan, Rodney Stark, shkon deri aty sa thotë se, në të vërtetë “çdo gjë në librin e famshëm të Kopernikut Për revolucionet e sferave qiellore është e gabuar, përveç vendosjes së diellit në qendër.”^[24]

Nëse do të marrim për bazë raportimin e Stark, është e kuptueshme se pse kishte hezitim për të pranuar teoritë e reja shkencore edhe nga figura klerike në shekujt 16-të apo 17-të. Në një analizë të origjinës së konfliktit të supozuar midis shkencës dhe fesë, David Wilson komenton se, ashtu si me shumë çështje të tjera historike, e kemi të vështirë të shmangim atë që quhet gabimi i anakronizmit, që është leximi i së kaluarës përmes lenteve të së tashmes. Sipas tij, “Një mënyrë më e mirë do të ishte të pranonim se shekulli i gjashtëmbëdhjetë ka qënë krejtësisht i ndryshëm nga ai i njëzetë dhe të eksploronim shekullin e gjashtëmbëdhjetë sipas kushteve të veta, duke lejuar që çdo ngjashmëri të dilte nga kërkimet historike dhe jo nga supozimet tona.”^[25] Siç kemi parë deri më tani, Draper dhe White nuk na kanë sjellë me botimet e tyre të dhëna historike të kuptuara sipas kushteve të kohës kur kanë ndodhur.

Rasti Galileo

“Por a nuk u persekutua Galileo nga Kisha?”, do të pyeste ndokush. “Nëse po, atëherë, sigurisht që kjo tregon se ka një konflikt të thellë mes krishterimit dhe shkencës.” Mendoj se ky pretendim dështon të marrë në konsideratë disa të dhëna historike.

Së pari, ky pretendim anashkalon faktin se vet Galileo Galilei ishte një besimtar i patundur në Zotin dhe Biblën dhe mbeti i tillë gjatë gjithë jetës së tij.^[26] Në fakt, kur ai botoi librin e tij “Il Saggiatore” [“Vlerësuesi”] ia kushtoi atë mikut të tij të sapozgjodhur Papë, Maffeo Barberinit.^[27]  Jo vetëm ai, por shumica e figurave kryesore që nisën shkencën moderne – njerëz si Koperniku, Kepleri, Bojli, Njutoni – ishin të krishterë të devotshëm. Sipas studiuesit Thomas Kuhn, edhe Koperniku kur botoi librin e tij De revolutionibus orbium coelestium (1543) ia dedikoi po ashtu Papës, “dhe mes miqve të tij që e nxitën ta publikonte librin ishin një peshkop … dhe një kardinal.”^[28] Në një studim të vitit 2003 duke shfletuar dokumente biografike, Rodney Stark identifikoi pesëdhjetë e dy “yjet” kryesorë që bënë punë novatore për të nisur revolucionin shkencor, dhe zbuloi se të gjithë, përveç dy prej tyre, ishin të krishterë.^[29]

Së dyti, ideja se rasti i Galileos tregon se krishterimi është në konflikt me shkencën nuk merr në konsideratë as faktin historik që fillimisht Galileo u mbështet nga kleri për zbulimet e tij astronomike. Sipas matematicienit të Universitit të Oksfordit, John Lennox, “Astronomët e institucionit të fuqishëm arsimor jezuit, Collegio Romano, në fillim e mbështetën punën e tij astronomike dhe e lavdëruan për të.”^[30] Duket se ishin njerëz të akademisë, dhe jo të Kishës, ata që kundërshtuan fillimisht Galileon, për shkak se teoria e tij sfidonte aristotelianizmin që dominonte mendimin kozmologjik te kohës së tij. Në veprën e  tij De motu antiquiora (Shkrimet e vjetra mbi lëvizjen), shkruar kryesisht midis 1589 dhe 1592, është e dallueshme se Galileo po braktiste nocionet aristoteliane rreth lëvizjes. Dhe “sulmet e tij ndaj Aristotelit e bënë atë të papëlqyer nga kolegët e tij”.^[31]

Shumë historianë bien dakort se ai bëri kundërshtarë edhe për shkak të mosaftësisë diplomatike, për të mos thënë arrogancës së tij.^[32] Për shembull, ai botoi në italisht dhe jo latinisht, që të komunikonte me njerëzit e zakonshëm. Dhe kjo e zemëroi edhe më shumë elitën akademike italiane, dhe për këtë arsye, profesorë të akademisë i kërkuan institucionit të Kishës që të fliste kundër Galileos.

Duke marrë parasysh këtë kontekst, do të ishte me vend që edhe ne sot ta lexonim këtë kundërshtim ndaj zbulimeve të tij, jo sepse kishte kontradiktë me ndonjë doktrinë të krishterë në vetvete, por ashtu siç në fakt ishte, për shkak të përplasjes me akademinë e kohës.

Gjithsesi, në dallim nga mendimi i përhapur për të se inkuzicioni ndaj tij bëri që atë ta torturonin, në të vërtetë Galileo thjesht kaloi një pjesë të mirë të kohës së tij në atë që ne sot e quajmë arrest shtëpie.^[33] Në pjesën më të madhe të kesaj kohe ai përjetoi një mikpritje luksi në rezidenca private të miqve të tij pasanikë.^[34] Po nga vjen atëherë, mendimi se ai u torturua nga Kisha? Mesa duket, vjen nga një ritregim i historisë me synimin për të përforcuar tezën e konfliktit, dhe këtu kontribut japin popullarizuesit e historisë, të cilët nuk kujdesen t’i përcjellin faktet ashtu si janë. Në këtë drejtim, historiani i shkencës Colin Russell thotë më të drejtë se, “Sigurisht që ka raste të mirë-dokumentuara, si ato të Galileos… në të cilat shkenca dhe feja dukej se bënin luftë të hapur me njëra-tjetrën. Por studimet e fundit kanë treguar kompleksitetin e çështjeve në lojë edhe në këto raste, me politika kishtare, ndryshime shoqërore dhe rrethana personale.”^[35]

Xhordano Bruno, martiri i shkencës?

Ekziston një mendim i përhapur se edhe Xhordano Bruno (1548-1600) u persekutua dhe u vra nga Kisha sepse ishte kundër shkencës. Në fakt, edhe ky është një mit. Arsyeja e ekzekutimit të tij nuk ishte shkenca por sepse nuk iu përmbajt mësimeve biblike të pranuara tradicionalisht nga Kisha. Thomas Kuhn bie dakord se Xhordano Bruno nuk u ekzekutua për veprimtarinë e tij shkencore “por për një seri herezish teologjike që përqendroheshin në këndvështrimin e tij për Trinitetin, herezi për të cilat katolikët ishin ekzekutuar më parë. Ai nuk është, siç e kanë quajtur shpesh, martir i shkencës.”^[37] Në fakt, ishte Papa Klementi VIII i cili, më 8 shkurt 1600, urdhëroi që ai të dënohej si një heretik i papenduar. Dhe këtu, duhet të pranojmë se praktika e dënimit me vdekje të kundërshtarëve politikë apo fetarë është e gabuar dhe jo biblike. Por, në lidhje me diskutimin në këtë shkrim, vlen të vihet në dukje se, në ndryshim nga miti i përhapur, nuk ishte veprimtaria e tij shkencore arsyeja e dënimit të tij.

Është shumë larg qëllimit të këtij shkrimi për të bërë një apologjetikë të veprimtarisë së Kishës Katolike gjatë mesjetës apo Rilindjes Evropiane. Fatkeqesisht në atë periudhë janë lejuar veprimtari, si inkuzicioni, të cilat nuk marrin bekimin e Krishtit apo të etikës së krishterë, dhe për të cilat vet Kisha Katolike ka kërkuar ndjesë.^[38] Megjithatë, qëllimi im këtu është të vë në dukje elementet që ndërtojnë mitin e konfliktit mes shkencës dhe fesë së krishterë, duke nënkuptuar rrafshin doktrinar. Dhe për ta ndërtuar këtë mit, ose janë fabrikuar histori, ose ato janë treguar me të dhëna jo të plota. Në këtë kontekst, libra të tillë si ato të Draper dhe White, por edhe të tjerë, duke përcjellë faktet gabim, e popullarizojnë mitin e konfliktit dhe e mbajnë gjallë. Christopher Baglow me të drejtë shkruan se “Gabimet dhe keqinterprentimet që ata u bënë lexuesve të tyre përsëriten sot në mënyrë rutinore si fakte historike nga johistorianë dhe u është dhënë jetë e re në punën që bëjnë popullarizues të shkencës si [për shembull] Neil DeGrasse Tyson, i cili në serinë e tij televizive të vitit 2014, Cosmos, përcolli rrëfimin e Draper për ekzekutimin e Xhordano Brunos.”^[39]

Nën dritën e argumentimit të mësipërm mua më rezulton se teza e konfliktit mes shkencës dhe fesë së krishterë është një mit. Përfundimi i Russell është me vlerë kur thotë se: “Mendimi se… marrëdhëniet aktuale midis fesë dhe shkencës gjatë shekujve të fundit janë shënuar nga armiqësi e thellë dhe e qëndrueshme … nuk është vetëm historikisht i pasaktë, por në fakt një karikaturë kaq groteske sa ajo që duhet shpjeguar është se si e ka arritur këtë shkallë respekti.”^[40] Eshtë e vërtetë që ka pasur raste persekutimi të disa figurave siç është rasti i Galileos, por ashtu siç pamë, ato histori kanë ngjyrime dhe nuk kanë ardhur si pasojë e kundërshtimeve që vijnë nga doktrina e krishterë.

Nga ana tjetër, ne mund të shpreheshim se, edhe sikur kleri i krishterë, i një kohe të caktuar historike, të ishte mbështetës i teorive shkencore, nuk do të rridhte domosdoshmërisht prej kësaj se doktrinat fetare e krishterimit përputhen me zbulimet shkencore. Harmonia e fesë se krishterë me shkencën duhet dëshmuar midis asaj që shkenca zbulon dhe asaj që doktrina mëson, dhe jo se si reagon kleri fetar ndaj një zhvillimi shkencor.

Në këtë kuptim, jam i mendimit se, jo vetëm që doktrina e Krishterë nuk e ka penguar zhvillimin shkencor, por, sipas shumë prej historianëve të shkencës, mund të argumentohet se e anasjellta është e vërtetë: që premisat intelektuale që rrjedhin nga doktrinat e krishtera kanë nxitur zhvillimin e Shkencës Moderne. Kjo është arsyeja pse ajo u zhvillua vetëm në Evropën e krishterë mes shumë qytetërimeve të botës. Këtë tezë do ta argumentoj në shkrimin e radhës.

(vijon)

(c) 2024 Kaon Serjani. të gjitha të drejtat janë të autorit.

---

^[1] Debati gjendet në Youtube duke kërkuar me titullin “Debat rreth Zotit – Ben Blushi vs Kaon Serjani” https://www.youtube.com/watch?v=bMx_qy7WCc8&t=4035s

^[2] Ideja se feja e ka penguar shkencën përmendet edhe nga figura të tjera publike shqiptare. Në një postim në Facebook akademiku i njohur Artan Fuga, krahasonte sulmet që i bëhen teknologjisë dhe mediave sociale sot me sulmet që i ka bërë dikur feja shkencëtarëve modernë. Ai shkruante: “Disa sot sulmojnë teknologjinë e komunikimit siç dikur feja sulmonte Galileo Galilein dhe Xhordano Brunon”. Postim i datës 24 Shkurt 2024.

^[3] “Scientia” rrjedh nga folja latine scio (“Unë e di; kuptoj”).

^[4] Shih Cambridge Dictionary në https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/science. (E aksesuar më 12 Mars 2024).

^[5] Ligjin Grotthuss-Draper(i quajtur edhe parimi i aktivizimit fotokimik) thotë se vetëm ajo dritë që absorbohet nga një sistem mund të sjellë një ndryshim fotokimik. Materialet si ngjyrat dhe fosforet duhet të jenë në gjendje të thithin “dritën” në frekuencat optike. Ky ligj ofron një bazë për fluoreshencën dhe fosforeshencën. Ligji u propozua për herë të parë në 1817 nga Theodor Grotthuss dhe në 1842, në mënyrë të pavarur, nga John William Draper. Shih https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780198722823.001.0001/acref-9780198722823-e-1945. Për të dhëna biografike të tij shih ‘John W. Draper and the Founding of the American Chemical Society’ në www.acs.org, dhe https://www.acs.org/education/whatischemistry/landmarks/draperacs.html#john-w-draper-career. (Të aksesuar më 15 Shkurt 2024.)

^[6] John William Draper, History of the Conflict Religion, D. Appleton and Co: (New York, 1881).

^[7] Andrew Dickson White, The Warfare of Science, D. Appleton and Co: (New York, 1888) 8.  https://archive.org/details/warfareofscience00whituoft/page/n13/mode/2up. (E aksesuar më 24 Shkurt 2024).

^[8] Studiuesi Ardian Vehbiu bëri një shpjegim para pak kohësh të kësaj rrejshmërie logjike në një shkrim tek Peisazhe te Fjalës që mund të lexohet këtu: https://peizazhe.com/2024/02/20/vjelesit-e-qershive-i/. (E aksesuar më 12 Mars 2024).

^[9] Christopher Baglow, “A Catholic History of the Fake Conflict Between Science and Religion” ne Church Life Journal (4 Maj, 2020).

https://churchlifejournal.nd.edu/articles/a-catholic-history-of-the-conflict-between-religion-and-science/.  (E aksesuar më 25 Shkurt 2024).

^[10] Autori i shkrimit eshte anonim, i cituar ne librin Galileo Goes to Jail and Other Myths of Science and Religion (Cambridge: Harvard University Press, 2009), një përmbledhje esesh nga ekspertë të njohur botuar në 2009 dhe i redaktuar nga Ronald L. Numbers, i cili përfshin diskutime të disa miteve historike të shpikur nga Draper.  Siç citohet nga Christopher Baglow, “A Catholic History of the Fake Conflict Between Science and Religion” në Church Life Journal (4 Maj, 2020).

https://churchlifejournal.nd.edu/articles/a-catholic-history-of-the-conflict-between-religion-and-science/. (E aksesuar më 25 Shkurt 2024).

^[11] Për një trajtim të këtij miti te përhapur nga White shih librin e David Hutchings and James C. Ungureanu, Of Popes and Unicorns: Science, Christianity, and How the Conflict Thesis Fooled the World (New York: Oxford University Press, 2021).

^[12] Libri i Washington Irving mund të lexohet këtu: https://books.google.al/books?id=V0i3w-c9__cC&printsec=frontcover&source=gbs_ViewAPI&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false. (E aksesuar më 26 Shkurt 2024).

^[13] Shih Washington Irving, A History of the Life and Voyages of Christopher Columbus vol.I (New York, G. & C. Carville, 1828), 73-81. 

^[14] Shih trajtimin që bën Darin Hayton në artikullin me titull: “ Washington Irving’s Columbus and the Flat Earth” (2 Dhjetor, 2014).

https://dhayton.haverford.edu/blog/2014/12/02/washington-irvings-columbus-and-the-flat-earth/. (E aksesuar më 25 Shkurt 2024).

^[15] Matt J. Rossano, “How the Myth of the Flat-Earth Dogma Started the Religion-Science War” in Huffpost (16 Shtator 2010). https://www.huffpost.com/entry/starting-a-war-with-a-fla_b_707471. Aksesuar më 26 Shkurt 2024.

^[16] Rodney Stark, Bearing False Witness: Debunking centuries of anti-Catholic history (London: SPCK, 2017), 8. Versioni Kindle.

^[17] Baglow, “A Catholic History of the Fake Conflict Between Science and Religion” në Church Life Journal (4 Maj, 2020) https://churchlifejournal.nd.edu/articles/a-catholic-history-of-the-conflict-between-religion-and-science/. (E aksesuar më 25 Shkurt 2024).

^[18] Thomas Aquinas,  Summa Theologiae, Question 1, Article 1.  https://www.newadvent.org/summa/1001.htm

^[19] Stephen Jay Gould, “The late birth of a flat earth” in Dinosaur in a Haystack: Reflections in Natural History (Harmony Book, 1995) pp. 38–50.

^[20] Donald R. Prothero, The Story of Evolution in 25 Discoveries: The Evidence and the People Who Found It (New York: Columbia University Press, 2020).

^[21] Shih Wyatt Houtz, “John Calvin on Nicolaus Copernicus and Heliocentrism” ne Biologos ( 28 Tetor, 2014). https://biologos.org/articles/john-calvin-on-nicolaus-copernicus-and-heliocentrism. (E aksesuar më 26 Shkurt 2024).

^[22] Komentarët në fjalë mund të gjenden këtu: Commentary on Genesis: Vol 1, Genesis 1:5 dhe ketu Commentary on Genesis: Vol 1, Genesis 1:16. (E aksesuar më 27 Shkurt 2024).

^[23] Keith C. Sewell, “Calvin and the Stars, Kuyper and the Fossils: Some Historiographical Reflections,” Pro Rege: Vol. 32: No. 1 (September 2003), p.16. https://digitalcollections.dordt.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1592&context=pro_rege. (E aksesuar më 12 Mars 2024).

^[24] Rodney Stark, The Triumph of Christianity (Bravo Ltd, 2012), p. 280.

^[25] David B.Wilson, “The Historiography of Science and Religion” in The History of Science and Religion in the Western Tradition: An Encyclopedia, 4.

^[26] Shih “Giordano Bruno” në www.britannica.com. (E aksesuar më 15 Shkurt 2024).  https://www.britannica.com/biography/Giordano-Bruno/Final-years

^[27] Shih https://galileo.ou.edu/exhibits/assayer-early-state. (E aksesuar më 26 Shkurt 2024).

^[28] Thomas S. Kuhn, The Copernican Revolution: Planetary Astronomy in the Development of Western Thought (Cambriedge: Harvard University Press, 1977), 197.

^[29] Rodney Stark, “False conflict: Christianity is not only compatible with Science–it created it”, The American Enterprise, Tetor/Nentor 2003.  Rodney Stark është profesor i sociologjisë në Universitetin e Uashingtonit. Artikulli është përshtatur nga libri i tij For the Glory of God: How Monotheism Led to Reformations, Science, Witch-Hunts, and the End of Slavery (Princeton University Press, 2004), https://www.baylorisr.org/wp-content/uploads/2019/11/stark_falseconflict-1.pdf. (E aksesuar më 14 Shkurt 2024).

^[30] John Lennox, Can Science Explain Everything? The Good Book Company (Oxford: 2019), 13. Versioni Kindle.

^[31] “Galileo”  në Britannica (11 Shkurt 2024). https://www.britannica.com/biography/Galileo-Galilei/Galileos-Copernicanism. (E aksesuar më 4 Mars 2024).

^[32] Kështu e cilëson, për shembull, historiani Rodney Stark te libri Bearing False Witness: Debunking centuries of anti-Catholic history (London: SPCK, 2017), 167-68. Versioni Kindle.

^[33] “Galileo Galilei” në Stanford Encyclopedia of Philosophy, (4 Qershor 2021).  https://plato.stanford.edu/entries/galileo/. (E aksesuar më 4 Mars 2024). Shih edhe Rodney Stark, Bearing False Witness: Debunking centuries of anti-Catholic history (London: SPCK, 2017), 167-68. Versioni Kindle.

^[34] Shih “Galileo”  në Britannica (11 Shkurt 2024). https://www.britannica.com/biography/Galileo-Galilei/Galileos-Copernicanism. (E aksesuar më 4 Mars 2024).

^[35] Colin A.Russell, “The Relationship of Science and Religion”, në The History of Science and Religion in the Western Tradition: An Encyclopedia, 14-15.

^[36] Imazhi dhe komenti janë marrë nga libri i Rodney Stark, Bearing False Witness: Debunking centuries of anti-Catholic history (London: SPCK, 2017), faqja 165. Versioni Kindle.

^[37] Thomas S. Kuhn, The Copernican Revolution: Planetary Astronomy in the Development of Western Thought (Cambriedge: Harvard University Press, 1977), 199.

^[38] Alessandra Stanley “Pope Asks Forgiveness for Errors Of the Church Over 2,000 Years” në New York Times (13 Mars, 2000),

https://www.nytimes.com/2000/03/13/world/pope-asks-forgiveness-for-errors-of-the-church-over-2000-years.html#:~:text=Saying%20”we%20humbly%20ask%20forgiveness,over%20the%20last%202%2C000%20years. (E aksesuar më 8 Mars 2024). Shish edhe “Vatican Looks Back At Inquisition” në CBS News (15 Qershor, 2004), https://www.cbsnews.com/news/vatican-looks-back-at-inquisition/. (E aksesuar më 8 Mars 2024).

Ivan J. Kauffman,

“Facing the Inquisition: A pope seeks pardon” në America Magazine (10 Dhjetor, 2007),

https://www.americamagazine.org/issue/637/other-things/facing-inquisition. (E aksesuar më 8 Mars 2024).

^[39] Christopher Baglow, “A Catholic History of the Fake Conflict Between Science and Religion” ne Church Life Journal (4 Maj, 2020).

https://churchlifejournal.nd.edu/articles/a-catholic-history-of-the-conflict-between-religion-and-science/. (E aksesuar më 25 Shkurt 2024).

^[40] C.A. Russell, “The Conflict Metaphor and Its Social Origins”, Science and Christian Belief, 1 (1989), p 3-26.