NJERIU ËSHTË MË I FRIKSHËM SE SKELETI I TIJ…

– Pështjellim pas komunikimit me një përkthyese –

nga Visar Zhiti

…u bë shkak një fjali e shkurtër e një përkthyese të huaj, që e njoh, e çmoj shumë, më ka përkthyer një roman, por nuk e kam takuar kurrë. Ajo më shkruante në gjuhën e saj se po përkthente tani romanin e një shkrimtari shqiptar, që unë e njoh dhe më gëzon.

“Thjesht po përkthej romanin e…”, kaq shkruante. Nuk po them emra, se edhe romani i atij është pa emra. Jo jo vetëm për këtë arsye. Autori për të cilin bëhet fjalë është shumë i ri në moshë, por me disa romane, të shkëlqyer për mua, e them ndër miq.

“Thjesht po përkthej romanin e…” S’e di pse pata një dyndje emocionesh dhe turbullim kujtese. Në moshën e atij shkrimtari ne ishim tejet të palirë, por edhe të varfër po aq shumë, na jepej ajo që donin sundimtarët, niste që me prindërit, shkolla ca më keq, librat, Realizmi Socialist, pengoheshim, arrinim të na ndiqte policia sekrete, kontrollonte se ç’mendonim e ç’shkruanim, nuk botonim dot dhe literatura në gjuhë të huaj ashtu si ajo e përkthyera kishin një censurë tjetër orwelliane, të tmerrshme. Dhe pas saj vinin ndëshkimet, të rënda, fatale, për jetë.

Ndoshta s’ishte për të gjithë kështu, por sistemi kështu ishte për të gjithë.

Dhimbja dhe çudia është te vetë shkrimtarët. Nën Realizmin Socialist nuk kishte dashuri të vërtetë, por urrejtje të vërtetë. Gjeneratën më të re të shkrimtarëve gjenerata e vjetër e pengonte, madje dhe e vidhte. Prapaskena, prapashpinëri, denoncime, shpifje, “letra Enverit” e ligësi plot që mbuloheshin me partishmëri, gjoja me ideologji e vigjilencë, etj, etj. Dhe kështu pothuajse u vazhdua dhe pas rënies së perandorisë komuniste dhe Realizmit Socialist, që s’ishte assesi realiteti socialist.

Shkrimtarët, jo vetëm të vjetër, por edhe të vjetruar, edhe nẽse e kuptonin ndryshimin, nuk e donin atë vërtet ose nuk donin të ndryshonte realiteti i tyre, mbrojtja si pasuri shtetërore, paternalizmi i padurueshëm dhe i dëmshëm. Dhe ata dinin të silleshin dhe të vepronin. Ashiqare. Sulmin ndaj kujtdo në potencë gjatë diktaturës, e kthyen në elozhe të përcaktuara në post-diktaturë. Se tani ishin nën indiferencën e shtetit. Militante fanatikë kishin mjaft përreth, mediokër të cytshëm që lavdëronin ndërsjellas mediokër, ndërkaq dinin kë të shmangnin dhe si, kë të rrëzonin, mundësisht për fare dhe të komplotonin, të paktën me heshtjen.

Ndërkaq, përtej mortores, më trembte vërtet një varg i gjetur së voni, kaq i pamëshirshëm kështu: Njeriu është më frikshëm se skeleti i tij… Cili njeri, të gjithë? Ku? Ai që e ka shkruar, kishte jetuar në Bashkimin Sovjetik, nën Realizmin Socialist dhe e kishin përzënë. Përzënë? Çfarë mrekullie, të të dhuronin me dhunë lirinë? Xhelatët? E pabesueshme për Shqipërinë tonë vogëlane në gjithçka, edhe në dënimet e mëdha e të rënda.

Si e shkroi atë varg ai? Po ia them emrin, se ai s’është më këtu, Joseph Brodsky. Nga ç’zemërim e nxori? Se zemërimi mbetet. Me historitë njerëzore. Nga ç’terre epokash? Nga ndonjë burg?

Si e shkroi, me duart me dhé, por a fjeti dot atë natë?

Mund të t’i ketë ardhur dhe fare papritur, duke parë nga dritarja. Ku në Rusi apo në SHBA ku dhe emigroi? Nga ndonjë zënkë a fyerje a mund të ketë lexuar ndonjë kritik të konvertuar nga ata qe të bënin gjëmën e tani të lavdërojnë, gjëmë tjetër kjo. S’dihet ç’e nxori atë varg dhe s’ka pse të hamendësojmë. Janë të mundura të gjitha.

Kam patur dhe unë një poezi të vogël për Skeletin, e kisha shkruar student, por në akt-akuzë, kur më dënuan me 10 vjet burg për poezitë e mia, e quajtën hermetike, kundër (?!), etj. Ja, SKELETI/ Njihuni me skeletin tim:/jam unë – pa ëndërrat e mia./Pastaj më jepni ç’të doni,/përsëri skelet/do të mbetem.

Në një nga librat e mi italisht, përkthyesi, po jo, s’do themi emra, e ka dhënë kështu: SCHELETRO /Fate conoscenza con il mio scheletro:/sono io – senza i miei sogni./Dopo offritemi ciò che volete,/ sempre scheletro/ resterò.

Dhe nuk kam patur frikë nga skeletet. Mund ta kem parë me dhimbje të thellë, kam ndjerë shkretimin, asgjënë. Në burg njeriu është më pranë skeletit të tij, shpesh atje je skelet i gjallë dhe kam plot vargje me skelet: Njomen skeletet e burgosura/bashkë me antenat e televizorëve.

Në anglisht, në librin tim “The Condemned Apple”, përkthyesi, ai s’është më, do ia them emrin, albanologu Robert Elsie, e ka kthyer kështu: The bones of the prisoners are drenched/As are the television antennas.

Desha të thosha se nuk kam patur frikë as nga skeletet e përkthyera e as nga peizazhet skeletike me antena e kafka bunkerësh, etj, etj. E kisha kuptuar që skeletet nuk janë vetëm ata nëntokë. Po ç’pa Brodsky që shkroi ashtu? Njeriu është më frikshëm se skeleti i tij…

Ndoshta kur ka mbaruar një betejë, diku larg shkretish, më vonë do jenë gjetur skelete të capërluara dhe më e frikshme ka qenë patjetër beteja, kundërshtari i egërsuar me shpatë në dorë a automatik, bombat që hidhte njeriu me avion nga ajri dhe vendstrehimet e përmbysura të kthyera në varrezë masive.

Po dhe shkrimtari i socrealizmit me ato vargjet kërcëlluese me luftë klasash nuk ka qenë dhe aq pak…

Dhe lufta me rusët në Ukrainë nuk po mbaron, i kaloi dy vjet, ndërkaq nisi tjetra, ajo e vjetra në Izrael me palestinezët. Dhe po na ngjan e vjetër lufta në Kosovë, por e pambyllur si të ishte tani, po kështu dhe viti i çmenduar ’97 yni, i shndërruar në skelet fushate elektorale prapë, etj, etj.

Thashë, kam provuar dhe robin, telat me gjemba në mish, tytat e armëve të ngritura kundër meje në burg, e di mundin e pabesueshëm të qëndresës në zi, përpëlitjet e lirisë dhe tragjedinë, që ma trand tokën nën këmbë dhe qiellin mbi krye, skeletin brenda vetes, kryqin e Birit, që e ngrin kohën llahtarshëm dhe e bën të mos vijë asnjë e ardhme, vetëm e shkuar pafund, ripërjetojmë trishtueshëm gëzimet që patëm, i bëjmë të tanishme dhe bëj çudi se si shpesh ka përreth nesh që harrojnë, jo vetëm që s’dinë të vënë dorën dhembshurisht mbi supet e tjetrit. Që edhe ai sup e ajo dorë skelet do të bëhen.

Po duart e mia janë plot me Ukrainë, me atë metaforë dhe dëshpërim, kurse në njërin sup ndiej Izrael dhe në tjetrin Palestinë. Dhe fletët e poezive, ato më kanë mbetur, janë si flatra shpirti që… më afrojnë apo më largojnë? …nga njeriu që është më i frikshëm se skeleti i tij, mërmëris. Mos vdekja na bën më pak të frikshëm, i dashur Brodsky, bashkëvuajtës yni?

Vdekja i barazon të gjitha, thoshim se thoshin latinët. Por dhe frikërat? Se qenka jeta që të trembka më shumë. Dhe kërkoj sëpatën e Kafkës të çaj akullin e zi, se kështu thoshte ai për librin. Emrin e Kafkës e përmenda, jo pse ai s’është, por nga që është më shumë, është fenomen. Dhe siç nxjerr druvari nga goja ato “ahet”, kur godet drurët, mua, në të kundërt, m’u futën në kokë mendime si të ardhura nga lart, kaq kuptimplote për vdekjen si vazhdim tjetër i jetës, që sjell shplodhjen tjetër dhe paqen tjetër, një qetësi të shenjtë, ku tani vetëm shpirt i tërë shpërndahesh në grimca të padukshme gjithandej në natyrë, praron në kujtesa si në biseda, që s’janë vetëm e shkuar, por dhe e ardhme, ku skeleti s’është aspak i frikshëm, përkundrazi, që të kumton në heshtje që njeriu të mos zbutet vetëm pas vdekjes…

Ah, sa të pakët janë ata që dinë të bisedojnë me skeletin e tyre si me një mik…

Të kthehemi te poezia me skelet e atij. Po më parë do të tregoj se, kur ai mori çmimin Nobel në 1987, ishte viti kur unë lirohesha nga burgu… në 28 janar… në këtë datë ai ndërroi jetë, në 1996. Unë isha në Itali. Dhe ai e donte shumë Italinë. Atë e arrestuan në moshën 26 vjeçare, edhe mua 26 vjeç më arrestuan.

– Çfarë je ti? – e pyeti gjykatësi.

– Poet, – u përgjigj ai.

– E kush ta ka regjistruar emrin në radhët e poetëve? – pyeti prapë gjykatësi.

– Askush, – u përgjigj ai. – E kush më regjistroi në radhët e racës njerëzore? – ironizoi. Dhe poezia e tij do të ishte përjetësisht ironike.

– Pseudopoet me pantallona kadife, – e shau gjykatësi.

Edhe në hetuesinë time në qeli, mbaj mend që kështu bërtiste hetuesi: “pseudopoet!”. Siç ishte shkruar në akt-ekspertizën e hartuar nga poetët e listës së Realizmit Socialist, që bënte Partia. Dhe po ata kritizerë sot po duan të ruajnë po ato lista. Nejse, është çështje tjetër kjo…

Dhe vendosa të mos i them ndonjë përkthyesi që njoh, të ma jepte atë poezi, nëse e kishte. Po edhe po të mos e kishte… Por po e përktheja vetë. Dhe ashtu bëra. Isha ende me emocionet e vizitës time në Universitetin Ann Arbor dhe pedagogu i letërsisë shqipe atje, mik yni, na çoi te zyra e Brodsky-t, e kam treguar. Doja të shikoja nga dritarja e tij.

NJË LISTË ME DISA VËZHGIME…

Një listë e disa vëzhgimeve.
Një qoshe, një ngrohtësi.
Një vështrim lë gjurmë në gjithçka,
ku ndalet.

Uji është forma më publike e qelqit.
Njeriu është më i frikshëm se skeleti i tij.
Gjithkund pa verë është mbrëmja
e dimrit. Një verandë
e errët i qëndron sulmeve të pezullta
të një shelgu.

Në një kthesë trupi madhohet
si mbeturinat e një akullnaje,
një lloj murane.
Një mijëvjeçar i gjithë kështu,
ata sigurisht do të ekspozojnë
një fosil molusku, të mbështjellë
me këtë leckë, me stampën e buzëve
nën stampën anash.

“Natën e mirë” mërmërin
mentesha e një dritareje.

Mos foli Brodsky kështu? Njeriu është më i frikshëm se skeleti i tij? Për kë e ka fjalën, për ç’listë? Dhe m’u përshfaq imazhi i valixhes së tij të rrjepur, kur e përzunë a iku nga Bashkimi Sovjetik. Dhe erdhi këtu, “mësues universitar” te kjo ngrehinë, “Modern Languages Building”. Kështu kisha shkruar, dhe po shtoj që ka dhe skelete valixhesh.

Po atë varg-mynxyrë ku e kishte shkruar, aq thjeshtë si me qenë në listën e vëzhgimeve të tij.

Po desha t’i kthej përgjigje përkthyeses, që më shkroi në gjuhën e saj aq pak: “Thjesht po përkthej romanin e…”. Nuk e përmenda emrin, është shumë më i ri se unë dhe e tregova që n:e fillim, kur ne ishim të rinj, nën Realizmin Socialist e nuk na donin të vjetrit. As sot. T’ia thosha përkthyeses? Që kur kemi fat e përkthyes të huaj, që dinë gjuhën tonë, i futen punës të na përkthejnë një poezi, të nxjerrë nga burgu, p.sh., apo dhe një roman të sotshëm, pa mbështetjen e shtetit siç përktheheshin dikur shkrimtarë të atëhershëm, pikërisht ata, pa pendim e brengë, që bëjnë çmosin të mbeten vetëm ata, duke i patur njohjet dhe lidhjet e dikurshme, ndërhyjnë, shmangin gjithkënd që u duket se u zë rrugën apo u bën hije, Thënë thatë dhe varfër, të heqin përkthimin. Ka ndodhur. Ia kanë dalë me më të rinjtë, ata e dinë se si. Dhe u drodha sërish si nga vargu “Njeriu është më i frikshëm se skeleti i tij”. Doja zbutjen. Të qenit ndryshe. Dhe i shkrova përkthyeses: Zonjë… t’i duam shkrimtarët që janë më të rinj se ne, jo për të treguar se sa të mirë jemi, por sepse ata janë të mirë vetë, madje edhe më të mirë se ne.

E kisha shkruar anglisht. Por një shkrimtare tjetër e re, bashkatdhetare, është dhe përkthyese e shkëlqyer, nuk e kam takuar ndonjëherë as atë, më sugjeroi se fjala “good” është pak problematike, se kush vendos what is good? D.m.th. është subjektive… E prisha përgjigjen time të mëparshme dhe e nisa edhe një herë kështu: Let us love younger writers, not to prove the we are great, but because they are, and even greater than us. Ajo m’u përgjigj ende më shkurt në gjuhën e saj: Kështu qoftë…!