RRËNJËT DHE VARGONJTË

Një pasazh nga Chesterton-i për Kiplingun (te Heretics, mund ta shkarkoni falas) më bëri të mendoj për rrënjët – ato që hedhim në tokën ku jemi rritur dhe ato që humbasim kur ikim që andej (dhe na quajnë rrënjëdalë) dhe ato që kushedi i rritim të reja, në tokën ku ndalemi për t’u vendosur rishtas.

Rudyard Kiplingu pat pyetur, me një epigram të mirënjohur, se si mund ta njohin Anglinë ata që njohin Anglinë vetëm. Por do të ishte më e thellë dhe më e mprehtë të pyetej kështu: “Si mund ta njohin Anglinë ata që njohin veç botën?”… Momenti kur ne e duam diçka thellë, bota – me fjalë të tjera, gjithçka tjetër që mund të na interesojë – bëhet armiku ynë… Ashtu, edhe Kiplingu e njeh pa dyshim botën; është njeri i bredhur, me gjithë mendjengushtësinë e atyre që janë të burgosur te ky planet yni. E njeh Anglinë ashtu siç e njeh, një zotni anglez inteligjent, Venecian. Ka qenë shumë herë në Angli, ka ndaluar atje për periudha të gjata. Por nuk i përket Anglisë, sikurse nuk i përket asnjë vendi tjetër, dhe provë për këtë është se ai e mendon Anglinë si vend. Momenti kur hedhim rrënjë në një vend, vendi vetë zhduket. Ne jetojmë si një pemë, që merr gjithë fuqinë e universit.

Më ka ndodhur të mendoj se Shqipërinë – si atdhe – e përjeton ndryshe ai që nuk është larguar kurrë që andej, dhe ndryshe të ikurit. Për këta, dikur thuhej se e vuanin distancën dhe shkëputjen si sëmundje, si amputim dhe ndonjëherë edhe u çahej zemra. Thaheshin, siç thahet një pemë e shkulur me rrënjë. Në mes të së parëve dhe të dytëve janë ata që udhëtojnë shumë, aq sa fillojnë ta përjetojnë zhvendosjen si hapësirën ku jetojnë. Në kohën e Kiplingut dhe ndoshta të Chestertonit, udhëtimi ishte ose një lloj profesioni (ushtarakët, administrata e kolonive, klerikët, marinarët, diplomatët) ose një zakon i atyre që kishin aq pará sa ta përballonin – si anglezët e pasur që vizitonin Europën dhe Mesdheun, ose rusët e pasur që vinin edhe ata në Europë, zakonisht për qejf, ndonjëherë për të kultivuar mendjen dhe shpirtin, dhe ndonjëherë tjetër për t’u shëruar.

Këtë përsiatje nuk e ndaj dot nga ajo tjetra, për gjuhën shqipe të folur nga dikush që nuk di gjuhë tjetër, përkatësisht nga dikush që nuk di shkrim e këndim; dhe gjuhën shqipe si gjuhë amtare të kujt e kalon ditën duke komunikuar rëndom në gjuhë të tjera. A është e njëjta eksperiencë e gjuhës? Në Shqipëri kam pasur fat të admiroj sidomos plaka që e kishin shqipen formë të identitetit dhe të vetes, pa e pasur vetëdijen “meta-”, ose idenë se ajo që thoshin mund të kishte alternativa parimisht pa fund. Njerëz që ligjërimi u dilte spontan, si fryma. E tillë ka qenë stërgjyshja ime (analfabete) dhe dy gjyshet – me fare pak shkollë. Nëna ime, që përndryshe ishte shumë e lexuar, në pleqëri filloi t’u ngjante plakave të fisit të vet dhe të përsoste, me intuitë, ligjërimin e vet të folur. Për këtë e ndihmoi një farë shkëputjeje nga shkrimi dhe indiferenca ndaj gjuhëve të huaja. Rrija ndonjëherë dhe e dëgjoja kur fliste në telefon me ndonjë shoqe dhe mahnitesha me lehtësinë e rrjedhës së të folurit; kurrë nuk ia dëgjoja një hezitim, një moment meta-linguistik, një pështjellim. E kish kthyer shqipen në përmasën e shpirtit, çfarë i jepte fjalës së saj dhe asaj vetë një lloj aure. Ishte e rrënjosur në shqipe, në një mënyrë si unë dhe të tjerë si unë nuk mund të jemi kurrë. Ky është çmimi që kemi paguar, për të dalë në botë dhe për t’u familjarizuar me gjuhë të tjera, pa lënë këtu jashtë as të shkruarit, që e kushtëzon ligjërimin e folur ndonjëherë edhe mizorisht.

Vazhdon Chesterton-i:

Globe-trotter-i jeton në një botë më të vogël se fshatari. I pari gjithnjë frymëmerr një ajër lokal. Londra është një vend, për t’u krahasuar me Chicagon; Chicagoja është një vend, për t’u krahasuar me Timbuktunë. Por Timbuktuja nuk është vend, sepse atje – të paktën – jetojnë njerëz që e shohin si universin, dhe që marrin frymë jo në ajrin e lokalitetit, por në erërat e botës. Ai që shëtit me një anije luksi i ka parë të gjitha racat e njeriut dhe mendon për gjëra që i dallojnë njerëzit mes tyre – ushqimi, veshja, sjellja, unazat në hundë si në Afrikë ose në veshë si në Europë, boja blu mes të lashtëve ose boja e kuqe mes britanikëve modernë. Njeriu në një arë me lakra nuk ka parë asgjë, por mendon për gjërat që i bashkojnë njerëzit – uria dhe bebet dhe bukuria e gruas dhe premtimi ose kërcënimi prej qiellit. Kiplingu, me gjithë meritat që ka, është globe-trotter-i që nuk ka durimin për t’u bërë pjesë e ndonjë gjëje. Një njeri kaq i madh dhe i vërtetë nuk mund të akuzohet thjesht për kozmopolitizëm cinik; por, gjithsesi, kozmopolitizmi është dobësia e tij… Kjo dobësi shprehet aq bukur në një nga poemat e tij, ku dikush thotë se mund të durojë gjithçka, qoftë kjo uri ose tmerr, por jo praninë e përhershme në të njëjtin vend… Mirëpo sa më e vdekur, dhe e thatë dhe e pluhurt të jetë një gjë, aq më shumë udhëton; ndërsa gjërat pjellore janë disi më të rënda, si pemët me fruta të rënda, në baltën e mbarsur të Nilit. Kur ende të rinj… i jepnim një kuptim tonin proverbit se guri që rrokulliset nuk zë myshk (a rolling stone gathers no moss). Sepse pyesnim: “Kush do të donte të zinte myshk, veç ndonjë plake të letuar?” Por me kohë fillojmë ta kuptojmë më mirë atë proverb: gurët që rrokullisen hallakaten me zhurmë nga një vend në tjetrin, por ata vetë janë të vdekur. Myshku është i heshtur, sepse myshku është i gjallë.

Ndryshe nga të tjerë para meje, që e kanë vuajtur mërgimin si mallkim, unë mund të kthehem në Tiranë kur të dua dhe të vazhdoj të jetoj si dhe sa të dua në shtëpinë ku kam jetuar që në fëmijëri. Të thith aromën e luleve dhe të gjetheve të mëhallës së përhershme, përzier me gjithfarë tymrash të drojtura prej zjarresh të fikura, dhe të vras mendjen nëse jam kthyer vërtet. Por sido që ta gënjej veten, në fund e pranoj se tashmë nuk mund të jem veçse vizitor – sepse rrënjët e dikurshme më janë tharë. Dhe gjithnjë kujtohem për rininë time në Tiranë, të cilën e kaloja duke e vuajtur – ndonjëherë fare seriozisht – pamundësinë për të dalë nga kafazi, ose atmosferën prej burgu ku na mbante sistemi totalitar. Në ato vite e kisha të vështirë të dalloja midis rrënjëve dhe vargonjve.

Më ka ndodhur, pastaj, që kur jam gjendur në një vend të huaj por ku jam ndier mirë, të përjetoj një déjà vu; më ka ndodhur në Romë, në Flaminio – ku më dukej sikur kisha jetuar atje njëfarësoj, në një jetë tjetër. Me siguri këtë ndjesi kaq të çuditshme ia detyroja ndonjë detaji subliminal. Njëlloj edhe mund të kem menduar se si do të kish qenë jeta ime, po të isha rritur në Flaminio, jo në Tiranë. Tek e fundit, edhe nëna ime u pat lindur në New York, në një familje imigrantësh nga Gjirokastra – duke pasur në fisin e saj sa vendës të qytetit, aq edhe të ikur nga Stambolli, nga Janina, nga fshatrat e Labërisë… Fakti që unë kam lindur në Tiranë, përtej regjistrit të gjendjes civile, nuk ka asnjë domethënie të madhe; edhe familja e tim eti u pat zhvendosur nga Gjirokastra drejt kryeqytetit në fund të viteve 1950; dhe nuk mbaj mend që im atë të ketë shprehur ndonjëherë mall për qytetin e fëmijërisë së tij, të kaluar në mes të varfërisë dhe Luftës.

Për t’u kthyer te çfarë thotë Chesterton-i, ne si fis, dhe shumë shqiptarë të tjerë si ne, nuk kemi pasur fatin që të zëmë myshk, pse jemi rrokullisur dhe na kanë rrokullisur gjithnjë. Por ndoshta edhe gurit që rrokulliset, i kris dhe i thyhet një kristal përbrenda, i krijohet një papërsosmëri, një dobësim i integritetit, një “dhimbje”, e tillë që t’ia japë njerëzillëkun e nevojshëm, edhe kur nuk ka kohë dhe mundësi të presë për myshkun. Kushedi kjo është arsyeja që për ne, rrënjëdalët, udhëtimi merr aromë tjetër, duke shërbyer si eksperiencë mistike e kthimit në hapësirën e vjetër; dhe jeta jonë, ose të qenit gjallë, përvijohet në vijat e frakturës që fshehim brenda.