Parulla “Në njërën dorë kazmën, në tjetrën pushkën” u hodh në Kongresin II të PPSH-së (1952), në kontekstin e miratimit të direktivave të planit të parë pesëvjeçar, të cilat synonin “shpejtimin e ritmeve për ndërtimin e bazës ekonomike të socializmit dhe për zhvillimin e forcave prodhuese me qëllim që në fund të pesëvjeçarit Shqipëria të shndërrohej nga një vend i prapambetur bujqësor në një vend bujqësor industrial; forcimin e aleancës së klasës punëtore me fshatarësinë punonjëse dhe rritjen e nivelit material dhe kulturor të masave punonjëse”[1].

Me kohë, kjo parullë do të përçonte idenë se ndërtimi i socializmit në Shqipëri (kazma) ishte i pandarë nga vigjilenca për mbrojtjen e vendit dhe të regjimit nga armiqtë e jashtëm dhe të brendshëm (pushka). E tillë edhe do të përcillej në media të tjera, veçanërisht në pllakate, piktura dhe skulptura, duke u shndërruar kështu kazma[2] dhe pushka në barasvlerat shqiptare të draprit dhe çekanit.

Në vitet 1960, parullën “Në njërën dorë kazmën, në tjetrën pushkën” e shihje kudo në dekorin urban dhe në përgjithësi publik, në formë të shkurtër por edhe në formë më të gjatë: “Ndërtojmë socializmin duke mbajtur në njërën dorë kazmën, në tjetrën pushkën”. Po në ato vite, u popullarizua fort kënga korale me të njëjtin titull, e kompozuar me gjasë nga Prenk Jakova me tekst të Paulin Sekujt[3]:

Ndër ara fabrika, kantjere,
Vlon puna dhe kënga ushton,
Atdheu si lule pranvere,
Çdo ditë më bukur lulëzon.

Të etshëm armiqt’ kobëtarë
Kërcëllojn’ ato dhëmbët me mëni,
Por s’preket, jo, trolli shqiptarë,
Të kemi shqiponjë, Parti!

Në njërën dorë kazmën atdheun ndërtojmë,
Në tjetrën dorë pushkën fitoret i mbrojmë.
Na ecim përpara, përpara gjithmonë
Se prin fitimtare Partia e jonë!

Në kopshte fëmijët si bilbila,
Sa këngë për paqen këndojnë,
Dhe rriten të qeshur si lila,
Se prindja frut djerse dhurojnë.

Në qoftëse ndonjëherë armiku
Don gzimin ta shuajë gjithnji,
Do binte në predha çeliku,
Partia me popull janë nji!

Në njërën dorë kazmën atdheun ndërtojmë,
Në tjetrën dorë pushkën fitoret i mbrojmë.
Na ecim përpara, përpara gjithmonë
Se prin fitimtare Partia e jonë![4]

Këngën e dëgjoje kudo: në marshime dhe parakalime, në kremtime dhe në koncerte solemne, të aranzhuar për kor operistik dhe të orkestruar për bandë frymore dhe të kënduar nga grupe ushtarësh e pionierësh të shoqëruar me fizarmonikë. Ashtu edhe u përfshi në programet shkollore të muzikës dhe u mësua e praktikua nga fëmijët anembanë Shqipërisë. Të tillë do ta ndeshje edhe në dokumentarët e Kinostudios dhe më pas, në vitet 1970, në programet televizive – aq sa do të perceptohej, nga dëgjuesit, si kolona zanore e ndërtimit të socializmit në Shqipëri. Një version i stilizuar i saj u përdor si sigla e emisioneve të Radio Tiranës me valë të shkurtra (edhe si sinjal i intervalit), të cilat në ato vite gëzonin popullaritet në botë.

Vëzhgime gjuhësore

Kënga është e vitit 1961, çfarë edhe mund të deduktohet nga disa elemente të tekstit. Autori i vargjeve, Paulin Sekuj, përdorte gegizma në ligjërimin e vet poetik, që nga forma të tilla si mëni (për mëri), trolli (për trualli), prindja (për prindërit), pronori e jonë për jonë (Partia e jonë), don (për do), gzimin (për gëzimin, çfarë mund të jetë edhe licencë poetike), përemri femëror ato për emrin mashkullor armiqtë, gjithnji dhe nji (për gjithnjë dhe një), dhe disa leksema si kërcëllojnë, na ecim (për ne ecim), lila, prij, kob(ë)tar, të etshëm, parafjala ndër (ndër ara) në vend të në e ndonjë tjetër. Këto gegizma pajtohen me prirjen e rregullt të atyre viteve, që vazhdoi edhe pas Kongresit të Drejtshkrimit në 1972, për t’i lënë më shumë vend gegnishtes letrare në tekstet e këngës së kultivuar, për shkak të traditës së të kënduarit të kultivuar shqip por edhe të disa karakteristikave fonetike të gegnishtes (është më lehtë të thuash kangë se këngë, kur këndon).

Simbolika

Nga tekste të tilla nuk mund të presësh shumë – tek e fundit, kënga rreket të shtjellojë, me mjetet vetvetiu të kufizuara që ka në dispozicion, idenë e parullës në titull – ndërtimin e socializmit në Shqipëri, gjithë duke mbajtur lart vigjilencën ndaj armikut. Shqiptarët punojnë në ara, fabrika dhe kantiere, dhe punën e shoqërojnë me këngë; atdheu lulëzon; armiqtë kërcëllojnë dhëmbët por trualli shqiptar nuk preket, sepse kemi Partinë shqiponjë.

Pjesa e dytë e këngës e zhvendos “kamerën” te fëmijët në kopshte, që këndojnë “këngë për paqen” dhe “rriten të qeshur si lila”, teksa prindërit u dhurojnë frutet e djersës. Niveli bie edhe më tej, me strofën që flet për armikun që “do binte në predha çeliku”, nëse do të donte ndonjëherë që “të na e shuante gëzimin”, vargjet tingëllojnë si të ngjitur me pështymë, aq sa nuk kuptohet se çfarë funksioni logjik ka vargu “partia me popull janë nji”.

Mirëpo pjesa e dytë e këngës pothuajse nuk këndohej live; të paktën unë nuk e mbaj mend as edhe ta kem mësuar ndonjë herë. Kjo e fëmijëve që këndojnë “këngë për paqen” nuk tingëllon e vërtetë për Shqipërinë e viteve 1960 – ideja e këngëve për paqen duket sikur i përket pathosit sovjetik të një dekade më parë, ku edhe do ta ketë origjinën. Edhe metafora e “predhave të çelikut” ka lindur e vdekur.

Klishetë

Siç mund të merrej me mend, teksti i këngës është i mbytur me klishetë karakteristike të poezisë shqipe të viteve 1950. Që nga vlon puna dhe kënga ushton (ndërtimi i socializmit si operetë), te krahasimi i atdheut me lule pranvere, që lulëzon çdo ditë më bukur. Armiqtë janë të etshëm dhe kobëtarë, kërcëllojnë dhëmbët me mëni, epiteti shqiponjë për Partinë (që e tokëzon PPSH-në në kombëtarizëm), na ecim përpara, Partia prin fitimtare, fëmijët këndojnë si bilbila dhe rriten të qeshur, e të tjera të ngjashme. Më shumë edhe se pikturë e realitetit socialist, teksti i këngës është koleksion i shqipes së drunjtë të gazetave dhe të poezisë skematike të viteve 1950, të klisheve që janë zbrazur nga kuptimi dhe që përftohen nga pranëvënia e shpeshtë e fjalëve; duke shërbyer edhe si manual praktik i mënyrës si i duhet kënduar realitetit socialist (didaktizmi).

Aq i dobët është teksti, sa mund të përligjet vetëm në funksionin e vet, që të mbushë me fjalë performativin e korit që interpreton. Sepse “Në njërën dorë kazmën…” është kompozuar që në krye si këngë korale, që ekzekutohet në skena solemne ose shërben si kolonë zanore shoqëruese ngjarjesh të mëdha, pa folur pastaj për përshtatjet për bandë frymore (marsh) dhe forma të tjera thjesht orkestrale. Për këgë të tilla, mund të përfytyrohet edhe ajo rrethanë kur teksti ta humbë kuptimin dhe të artikulohet thjesht për hir të performativit – për çfarë edhe klisheja ndërmjetëson shkëlqyeshëm.

Ndoshta kjo mund të shpjegojë edhe pse disa prej nesh e kemi keqkuptuar tekstin duke ia shtrembëruar disa vargje: në vend të armiqt’ kobëtarë kemi kënduar armiqt’ kombëtarë; dhe në vend të Të kemi shqiponjë, Parti kemi kënduar Se kemi shqiponjën Parti.

Leksikisht, tekstin e përshkon një izotopi e haresë dhe këngës: në ara fabrika kantjere kënga ushton, teksa atdheu lulëzon; flitet për fitore dhe për Partinë që prin fitimtare; edhe në kopshte fëmijët këndojnë si bilbila dhe rriten të qeshur; teksa armiku rreket ta shuajë gzimin. Duket sikur poeti përshkruan jo realitetin, sa një dokumentar filmik entuziast për realitetin socialist, ku punohet së bashku dhe këndohet së bashku, të mëdhenj e të vegjël, si në skenën e një operete a një baleti proletar. Sërish, referenca të çon te imagologjia staliniste sovjetike e konsoliduar në vitet 1950.

E megjithatë, Partia në këngë tingëllon si element i shtuar artificialisht, pse është i vetmi entitet abstrakt, të cilit nuk i kuptohet mirë roli, përveçse që “prin fitimtare” dhe që e mban “trollin shqiptar” të paprekur – por si? Sa kohë që pushkën e mbajmë në dorë na? Më e materializuar rezulton pamja e armikut, që i etshëm dhe kobtar, kërcllon dhëmbët, si ujku në ilustrimet e një përralle për kalamaj – për t’u habitur, që atëherë mund të kalonin imazhe dhe metafora të tilla puerile; e vetmja arsye mund të ketë qenë neutralizimi që u vjen nga shndërrimi në klishe; lexuesi (dëgjuesi) në kontakt me to nuk përfytyron armikun kobtar që kërcllon dhëmbët por vetëm e njeh vargun e këngës si “poetik”. Klisheja është shndërruar tashmë në uniformë të zhanrit.

Marshi në tekst dhe në muzikë

E kompozuar si e zhanrit “këngë masash”, kënga filloi të dëgjohej rëndom në parakalime dhe parada, e luajtur me orkestër frymore, si marsh; këtë me gjasë e ndihmoi edhe struktura e frazës muzikore origjinale.

Marshimi ose parakalimi (parada) ishin, në ato vite, inskenime koreografike simbolike të ndërtimit të socializmit dhe të progresit. Prandaj natyra muzikore e këngës paralelizohet nga elementet simbolike dhe metaforike në tekst – që nga “na ecim përpara, përpara gjithmonë” te “Se prin fitimtare Partia e jonë!”, për të mos përmendur “pushkën”, si aksesor dhe prop të individit marshues. Kjo simbolikë abstrakte e progresit e bën më të pranueshme përplasjen logjike mes punës, mbrojtjes së atdheut dhe ecjes (marshimit) përpara.

Në vitet totalitare, parakalimi ishte edhe forma dinamike e masës njerëzore në publik – duke u artikuluar si versioni ritual dhe i stilizuar i marshimit ushtarak. Marshimi ushtarak, nga ana e vet, e referonte parakalimin dhe muzikën shoqëruese te kolonat dhe këngët partizane. Këto të fundit, nga pikëpamja mirëfilli muzikore, sollën elemente heteroklite dhe gjithsesi absolutisht të reja në muzikën publike shqiptare – të cilat pastaj i hapën rrugën edhe përpunimit të një stili muzikor specifik për muzikën e kultivuar “socialiste”, e tillë që të dallonte qartë nga muzika popullore e përpunuar dhe muzika klasike.

Por totalitarizmi në Shqipëri ishte dashuruar fort pas ushtrisë dhe jetës ushtarake – që nga masat e të rinjve që jetonin së bashku në baraka dhe kapanone, tek uniformat dhe uniformiteti dhe bindja e pakushtëzuar ndaj komandës, disiplina e hekurt, minimizimi i individualitetit dhe gatishmëria për t’u sakrifikuar. Disa forma të aktiviteteve rinore, që nga kampet e pionierëve te aksionet e rinisë dhe veprimtaritë sportive të organizuara (spartakiadat, edhe ato një import sovjetik), pa folur për stërvitjen ushtarake të civilëve, u modeluan sipas organizimit ushtarak – duke e ndjekur këtë edhe në format simbolike, si paraqitja e forcës, sinjali i borizanit, uniforma dhe emrat e njësive dhe funksioneve organizative, si brigadat sulmuese, komandantët, etj. Parulla “I gjithë populli ushtar” i qasej këtij realiteti nga një drejtim tjetër.

Ky modelim i jepte edhe këngës korale një funksion të ri; duke e riformuluar si metronomin e një mase revolucionare në lëvizje, me hapin marcial të këngës. Te “Na ecim përpara, përpara gjithmonë” le të vërehet edhe veta e parë shumës e foljes dhe përemri “na”, si shenjues të kolektivitetit, i cili sa e mundëson marshimin e grupit, aq edhe përftohet prej tij.

Konsiderata të fundit

Sa më lart, kërkon të ndriçojë funksionin e këngës korale, marshit dhe të muzikës “revolucionare” për të ruajtur dhe forcuar kohezionin kulturor dhe social të masave, gjatë periudhës së totalitarizmit në Shqipëri, nëpërmjet analizës së një kënge nga më të njohurat e kohës. “Në njërën dorë kazmën, në tjetrën pushkën” e Prenk Jakovës dhe Paulin Sekujt i përket zhanrit që aso kohe njihej si “këngë masash”, një lloj transpozimi muzikor i pllakatit, i cili nuk synon të argëtojë dëgjuesit dhe as të shërbejë si muzikë vallëzimi, por – duke angazhuar emocionalisht – i shërben drejtpërdrejt koreografisë fizike dhe mendore të shtetasve në skenën publike. Vetë kori, si këngë e sinkronizuar e një kolektivi dhe një nga format e rralla me të cilat një grup njerëzish mund të artikulohet dhe komunikojë gjuhësisht (përtej parullave, ovacioneve dhe zhurmave të ndryshme), përfaqëson masën në rolin e interpretuesit të këngës; ndërsa ritmi marcial dhe konotacionet ushtarake i shërbejnë disiplinës së grupit, mobilizimit dhe entuziazmit revolucionar. Me popullarizimin e organizuar të këngës që analizuam, interpretuesit erdhën duke e humbur ndjeshmërinë linguistike dhe poetike ndaj tekstit dhe filluan ta artikulojnë këtë në mënyrë performative, si pjesë e një rituali kompleks të pjesëmarrjes në jetën publike socialiste. Këngë të tilla, të cilat shpesh shoqëronin veprimtaritë festive, parakalimet dhe raportet e arritjeve, shërbyen si kolonë zanore e ndërtimit të socializmit në Shqipëri, duke shënjuar edhe mishërimin muzikor të parullave dhe të sloganeve me të cilat regjimi riprodhonte praninë e vet në jetën e përditshme të qytetarëve.

© 2022 Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

Falënderoj Mikaela Mingën dhe Elidor Mëhillin, që më ndihmuan me informacion dhe materiale, gjatë hartimit të këtij shkrimi.

---

[1] Historia e Partisë së Punës të Shqipërisë, botimi i dytë, Instituti i Studimeve Marksiste-Leniniste pranë KQ të PPSH, Shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë 1981, f. 269.

[2] Zgjedhja e kazmës si veglën simbol të ndërtimit nuk duket nga më të lumturat: njëlloj si pushka, edhe kazma shkatërron nuk ndërton, dhe e shumta mund të përdoret për të “shkatërruar të vjetrën” (“botën e vjetër ne do ta shkatërrojmë”, Internacionalja) dhe për të shkallmuar gërmadhat.

[3] Këto të dhëna janë nxjerrë nga monografia e Spiro Kalemit, Prenk Jakova, Gjergj Fishta, 2006, f. 196.

[4] Tekstin e kam marrë nga Interneti, por e kam krahasuar me versionin e këngës në YouTube, me gjasë të interpretuar nga Ansambli Amator Artistik i qytetit të Tiranës dhe të regjistruar në pllakë gramafoni në vitin 1968.