NJË LUTJE PËR NJË MIK TË LARGËT

nga Arb Elo

Më të shumtët e lexuesve, që nuk ia kanë lexuar veprën autorit në fjalë, do ta asocionin emrin e Shkëlqim Çelës me atë të fituesit të edicionit të çmimit Kadare (i cili reshti ca kohë së ekzistuari, për të rifilluar pastaj sërish, për të bërë pauzë një vit, për arsye të pandemisë, ndërkohë që është dhënë sërish), mirëpo kjo do të ishte e përciptë, – për të mos e thënë: e pacipë – pasi shkrimtarit, që Sh. Çela padyshim është, jo vetëm i jepet një dekoratë e dyshimtë, por i ndodh edhe një padrejtësi, për fat të keq, aq e rëndomtë në letrat tona: atij i ngatërrohet sëra, i ulet kjo ose edhe më keq se kaq: kjo bëhet qëllimisht, sa duke e injoruar atë ku të mundet, sa duke e përmendur së bashku me një tok emrash të tjerë, duke përftuar efektin e njëjtë: dënimin e tij, si të thuash, në mungesë.

Ka ndodhur ky fenomen i shëmtuar jo vetëm mediatik edhe me të tjerë shkrimtarë seriozë, të cilët jetojnë në më të shumtën e tyre jashtë, dhe ka një proporcion të zhdrejtë mes kohës së kaluar në emigrim dhe shpërfilljes. Përmend këtu, si të parin që më vjen në mendje, një tjetër shkrimtar serioz, të cilit ende fatkeqësisht vijon “t’i bëhet biografia”, Bashkim Shehun, të cilin e pyesin vazhdimisht e paturpësisht ende për të kaluarën – jo të këtij vetë, se kjo do të ishte gjysma e së keqes, jo, por për atë të prindërve të tij?! – ndërkaq që në të vërtetë kjo shpërfillje e qëllimshme që vlen për më të shumtët e atyre që kanë emigruar me kohë nuk është vetëm e tillë, e qëllimshme, por ndodh shpesh për arsye vulgare, fjala vjen: autori i papërfillur nga media dhe kritika nuk ka mundur të marrë pjesë në ndonjë zijafet apo tavolinë, thjesht sepse nuk mund të gjendet fizikisht në Tiranë dhe në Nju Jork në të njëjtën kohë, nuk e zotëron aftësinë e bilokacionit domethënë.

Paskam shkruar para disa vitesh (2018, në mos gabohem):

“… Herën e dytë çmimi i shkoi Shkëlqim Çelës për vëllimin »Embriologji«, një autori të panjohur për jurinë, pa u ndikuar nga tarafllëqet aq të përfolura të anëve tona, pa interesa të tjera pos atyre letrare dhe me gjithë këtë një pjesëmarrës në një garë me përfundim të ndershëm nuk mund të jetë veçse në një mendje.

Pata marrë dhe vetë këtë herë në konkurrim e ndaj nuk më lejohet të flas për këtë edicion, aq më tepër që Çelën e njoh privatisht dhe e kam për parim të mos shprehem publikisht për atë çfarë shkruajnë miqtë dhe të njohurit; këtë e kam nxënë prej kritikut më të njohur të pasluftës këtu, Rajh-Ranickit, i cili nuk foli kurrë për veprën e një shkrimtari të njohur edhe te ne me “Ora e gjermanishtes”, Siegfried Lenz.

Njiheshin; kjo ishte arsyeja pse Rajh-Ranicki nuk shprehej për veprën e tij.

Te ne njihen normalisht të tërë me të tërë, ndaj duket e pamundur të funksionojë një parim i tillë.”

Dhe po, paskam patur të drejtë me rreshtin e fundit, – që qenkësh e pamundur të funksionojë te ne një parim i tillë, – duke u nisur nga fakti që jam unë shkruesi i atyre dhe i këtyre radhëve e më duhet mua të shkruaj për Shkëlqimin, ngase këtë nuk e ka bërë, nuk po e bën e nuk ka as gjasë ta bëjë kush tjetër. E meqenëse ndërkaq Çela paskësh shkruar diku diçka lëvduese për autorin Elo, që jam po unë, shumëkush do të niset e do të shpërfaqë sërish cinizmin e zakonshëm në të tilla raste: “Hë mo se njihen e i bëjnë qoka njëri-tjetrit!”, që ka në themel të njëjtën ligësi barazuese, rrafshuese e asgjësuese si injorimi: mosvlerësimi i cilësisë së punës si të tillë për qëllime të ulëta.

Pikërisht këtij mediatizimi pervers apo Lidhjeje Shkrimtarësh 2.0 unë nuk do të nisem t’u bëj nderin – në atë moshë që është Shkëlqimi, ndërkohë që vetë jam ndoca vite më i ri, por ndoshta edhe më i shkatërruar; meqë rrënimi trupor a mendor a shpirtëror nuk është doemos çështje moshe – nuk do t’u bëj pra nderin e merituar prej atij vetë, lexuesit të vet, që qenkam unë në këtë rast, e që ndoshta pritet edhe nga lexuesi i këtij shkrimi: LEXUESI në njëjës, – pasi gjithkush lexon me sytë e tij e kjo ndodh edhe me mua, që paskam bërë gabimin me dashje, meqë nuk më paska ngucur kush, të ndjek krijimtarinë e autorit Çela, që i paskësh bërë një qokë një miku të tij, mua pra, e më paskësh lexuar edhe ai mua e më paskësh lëvduar publikisht.

Më vjen keq Shkëlqim, por ti ke gabuar që më ke lexuar, por edhe kur ke shkruar për mua, pasi ti nuk ke studiuar për letërsi dhe as unë; për punën e frikshme të kritikut, siç thoshte Rajh-Ranicki i lartpërmendur, i cili i kishte xhamat e syzeve si të pasme kavanozi, i ndjeri, por edhe të ndjerët Adriatik Kallulli e ku di unë ç’kandidatë të kësaj partie verbërie, përfshirë këtu edhe të madhin dhe legjendarin Homer – për punën e frikshme të kritikës letrare duhen sakrifikuar sytë e kjo më ndërmend “Qorrfermani”-n e Kadaresë (apo “Verbëria” e Saramagos)

Por le të kthehemi te çmimi “Kadare”. Shkruaje në Facebook se është mirë që ai çmim është mirë që do të jepet përsëri, meqenëse vitin që shkoi kjo nuk ndodhi. Por unë këtë nuk ”e shoh” dot ashtu, pasi nuk merret vesh se sa para, bruto apo neto qofshin, merr fituesi në dorë. Aq më tepër që po flasim për çmim Kadare 2.0.

Çmimin “Kadare” 1.0 e ka fituar Ernesto Sabato dhe Milan Kundera. Asokohe jepeshin, thuhet, po ashtu, rreth 10.000 dollarë shpërblim, gjithnjë sipas shtypit

Dua të them që jo vetëm emri i madh i çmimit nuk mjafton, por as shuma e parave nuk merret vesh sa qenkësh saktësisht. Atëherë për çfarë po flasim?

Për fituesit e tjerë pata shkruar po në 2018-n he më vonë, po aty prej nga citova pasazhin ca më sipër:

TË REFUZOSH LEXIMIN

“Tre divorcet e zotit Viktor N.” nga R. Marku

“U ul në njërën nga tavolinat jashtë Kafe “Nero”-s dhe porositi kafenë e zakonshme. Kamerieri, një student nga Budapesti, e përshëndeti me përzemërsinë e zakonshme, i kënaqur se nuk kishte as dhe nevojë që ta pyeste se çfarë kafeje donte. E dinte, ngaqë vinte vazhdimisht në ketë kafe. Espresso, short. No, no takeaway, over here… Dita ishte në mënyrën më të pazakonshme e bukur. Një diell i butë ndriçonte Londrën, i mjaftë për të bërë banorët e këtij qyteti që të braktisnin zyrat e zymta të punës. I kishte thënë shefit të zyrës, Gary-t, se është një ditë tepër e bukur për ta shpenzuar në tavolinën e punës. Shefi i zyrës kishte qeshur kuptueshëm, duke ia kthyer: – Shpresoj që ditë të tilla të bukura të jenë sa më të rralla, Viktor!”

Ky është një pasazh thuajse i rastësishëm nga “Tre divorcet e zotit Viktor N.”, romanit të Rudolf Markut, që fitoi çmimin Kadare në edicionin e parë të tij.

Të thuash se e lexova këtë “roman” zëre se ke thënë shumë; pasi i dhashë një shans në faqet e para që të më bënte për vete, e “kalova” atë për të parë se mos kishte ndodhur ndonjë çudi mbase nga mesi, apo nga fundi, apo nga treçereku – gjë që normalisht nuk e bëj me një tekst.

Mund t’i shkosh një teksti gjer në fund me durim, edhe nëse ky nuk të pëlqen, ndërsa në këtë rast çështja e pëlqimit a jo për mua nuk shtrohet fare: në të tilla raste unë thjesht refuzoj leximin.

Refuzoj gjithashtu të flas për letërsi; po shkoj dhe ca më tutje: të isha mësues gjimnazi e të më shkruante në lëndën e letërsisë një nxënës një hartim të tillë, unë do i jepja atij maksimumi notën 7.

Të isha redaktor në një gazetë letrare (për të qenë) do të refuzoja ta botoja një tekst të tillë.

E mësuesia dhe redaktimi janë punë; këto paguhen e kjo do të kishte kuptim.

Ndërsa leximi është një akt vullnetar, për të cilin e kam fajin vetë e të tilla gjëra nuk kam pse ia bëj asaj, vetes d.m.th. E natyrisht që mund të flas vetëm për vete.

Pse juria atëbotë i jep një teksti të tillë çmimin në fjalë; unë këtë nuk e kuptoj dhe as nuk po dua.

Kam lexuar tekstet e dy autorëve që merrnin dhe ata pjesë atë vit në konkurrim, të Gazmend Krasniqit dhe Shkëlqim Çelës. Vetëm fakti që i kam lexuar mjafton – për mua gjithnjë – për të bërë dallimin mes tyre e këtij. Pasi këtë refuzoj ta lexoj.

Refuzoj gjithashtu të diskutoj arsyet e refuzimit.

Pasi nëse dikush nuk është në gjendje ta verë re vetë në pasazhin në krye që ky nuk është djathë, është e kotë të diskutosh me të në qenkësh sapun a jo.

PSE AUTORË SHQIPTARË?

“Profeti nga Praga” nga M. Ramadani

Ka disa ditë që po flirtoj me idenë për të lexuar një libër*, për të cilin kam dëgjuar të flitet e shkruhet me superlativë në median e këtushme e kjo më ka bërë kureshtar. Mund ta porositja qysh tani online, do të më vinte pasnesër e nga java tjetër do e kisha mbaruar.

Mirëpo e di edhe vetë që interesi që përpiqem t’i nguc vetes është deri diku i rremë. Në të vërtetë dëshira për të lexuar, qoftë edhe libra të shkëlqyer, ka vite që më është mpakur e vetëm rrallë, gjithnjë e më rrallë, ndodh të më ngazëllejë ndonjë autor a ndonjë libër aq, sa të më ringjallet ajo ethe e dikurshme për të përpirë çdo gjë më bie në dorë.

Edhe leximet e kanë dikur një cak; dikur gota mbushet dhe asaj mund t’i lësh përsipër tash e tutje veç ndonjë petal e më tepër nuk mban e nuk po do as të mbajë.

Aq më e çuditshme është atëherë, kur në vend që të nisesh e të lexosh një libër, vlerat e të cilit tashmë i ka konfirmuar kritika ndërkombëtare, të nisesh pra e të lexosh dorëshkrimin e një autori kosovar, që gëlon nga stërkëmbësha gjuhësorë e të dhëna biografike për Kafkën që nuk të interesojnë.

Unë mund të shkoja qysh tani në bibliotekë e të lexoja një libër më të mirë për Kafkën se ky i Musa Ramadanit e megjithatë interesohem për këtë të fundit dhe arsyeja nuk është medoemos se ky është fituesi i një çmimi lokal diku në Ballkan.

Pse të lexosh fituesin e çmimit Kadare e jo atë të Man Booker Prize? Pse autorë shqiptarë?

Sepse shqipes nuk i shpëtoj dot. Dua-s’dua. Ndaj kam vendosur të dua. Të dua të mos shpëtoj.

Por le të kthehem te libri i Ramadanit.

Përmenda më lart kritikun Rajh-Ranicki, i cili nuk foli kurrë për veprën e një shkrimtari të njohur, Siegfried Lenz-it, sepse njiheshin.

Te ne njihen normalisht të tërë me të tërë, ndaj duket e pamundur të funksionojë një parim i tillë.

Sidoqoftë, Musa Ramadanin nuk e ka njohur kush.
As unë.

Mund ta njihja tani si shkrimtar shqiptar dhe u nisa ta bëja këtë, mirëpo e lashë librin nga mesi e nuk do e lexoj më tutje.

Rajh-Ranicki i lartpërmendur thoshte shpesh: puna e kritikut letrar është e tmerrshme; lexon tërë ditën tekste që rrallë i pëlqejnë.

Mirëpo unë nuk jam kritik letrar e as nuk dua të jem. Nuk jam as juror i këtij konkursi e ky më intereson (përsa nuk marr pjesë vetë) po aq sa kompeticioni i radhës i “Big Brother”-it. Në më intereson diçka prej tij është nëse fituesi ka shkruar diçka që do të më interesonte. E këtë mund ta marr vesh vetëm duke i hedhur një sy këtij.

Pasi jam një lexues potencial i tij. Theksoj: “potencial” dhe akti i leximit është vullnetar.

Nuk më intereson në ka shkruar a nuk ka shkruar mirë Ramadani; nuk është se e refuzoj leximin si në rastin e Markut kësaj here. Jo.

Siç shkrova në krye: gota ime është e mbushur dhe asaj mund t’i lësh përsipër tash e tutje veç ndonjë petal.

Ky nuk është një nga ato petale.

Di autorë të tjerë shqiptarë që mund të lexoja në atë pak kohë me atë pak energji që më ka mbetur për të lexuar. Por edhe për ata dilema mbetet po e njëjta: “Pse njëherë?”

Sepse ashtu dua, ashtu më pëlqen, e këtë ndjesi nuk e përjetoj me këtë libër.

LETRARË DHE SHKRIMTARË

“Piramida e shpirtrave” nga V. Muçi

Në një kontekst tjetër nuk do të isha ulur për të hedhur këto radhë, pasi libri në fjalë nuk është se më pëlqeu dhe nuk është se do t’ia rekomandoja medoemos dikujt ta lexonte.

Arsyeja për të folur sidoqoftë për të është një tjetër dhe, më tepër se me tekstin vetë, ka të bëjë me sfondin ku vendoset ky, me kontekstin pra dhe ky i dyti është aq “trash”, aq i rrëmujshëm, fragmentar e i çrregullt, saqë vetiu të shkojnë sytë te çdo gjë e mirëshkruar.

Shkruaj »e mirëshkruar« dhe jo »e bukurshkruar« dhe kam parasysh këtu atë dallimin shpesh shumë të hollë mes një letrari e një shkrimtari.

E që autori është letrar, kjo duket me të shfletuar dy faqet e para të romanit: gjuha është e kthjellët, fraza i shkon deri në fund përshkrimit dhe reminishencat nga letërsia nuk mungojnë edhe ato: heroi mban, – porsi një aktor që e kujton veten në kohën e tij të lirë, ndërkohë që filmimet kanë filluar, – edhe skenarin e filmit me vete, madje edhe ia tregon atë kamerës, lexuesit, si një pasaportë policit në aeroport: unë jam ai që luaj Çiçikovin, të thotë ai dhe kjo të dhemb ty si lexues, pasi aktorin e ka urdhëruar të flasë kështu regjisori, i cili është njëkohësisht edhe autori i dramës që vijon e që nuk është aspak e tillë e ky është edhe problemi i këtij teksti e arsyeja pse nuk më pëlqeu.

Pasi të tëra figurat e ngjarjet e këtij teksti, që nuk më vjen ta quaj roman, shpalosin vetëm autorin dhe këndvështrimin e tij për situata e tema të ndryshme, por nuk çojnë jetë të mëvetshme e ndaj u mungon çka premton titulli: atyre u mungon shpirti.

Ndërsa piramida e ndërtuar me kësi materiali mbahet në këmbë vetëm nga pritshmëria e shkruesit që lexuesi të ndërtojë asociacionet e tij mbi sugjerimet që i bën ky për ta parë si të tillë atë ecejake të alter ego-s së tij nëpër atë karakatinë grotesku që qenkësh vendi i të parëve për një shqiptaro-amerikan, i cili është aktori që luan autorin dhe bën edhe kameramanin në të njëjtën kohë.

Teksti si i tillë mbahet në këmbë, si ç’shënova, vetëm ngaqë është i mirëshkruar.

Mbase para ’90-ës do të kem lexuar diçka nga Virgjil Muçi; më bëhet të kem shkuar nëpër duar një vëllim me emrin e tij. Por nuk më paska lënë asnjë mbresë. Ka shumë të ngjarë të më ndodhë e njëjta gjë edhe me këtë roman.

E megjithatë, do të lexoja me kënaqësi përkthime prej tij, kritikë, ese për letërsinë a ku di unë, pasi më ngjan të jetë nga ata pak »letrarë« që kanë mbetur nga kohë e vjetër, që sjellin me vete njëfarë përkore, kulture e qytetarie që të ngjall nostalgji e që gjendet aq rrallë sot në lëtyrën mediatike të përditshme që falet anëve tona.

Këtë pata shkruar i dashur mik dhe ti ke gabuar që ma ke bërë atë nder, – që më paske lëvduar gjëkund domethënë – ndonëse me qëllim të mirë, – por mua më dalin e më mjaftojnë kazermat dhe garazhet e vizatuara në kompjuter, dhe po, e kam patur fajin vetë, me një shkelje syri këtu, (përndryshe të përfshijnë o mik te të mbilexuarit, te mbinjerëzit a di unë ç’kampionë kërcimesh pa shkop, ndërkohë që shkopi do të na duhej në pleqëri…) – ose, të lutem tani publikisht mu aty ku ka ndodhur qederi, në faqen tënde, për të qenë fair, bëj ç’të duash, por mua mos më përmend më.

Më tregonte një herë një mik si ti, një mik virtual domethënë, meqë ne të të dy s’jemi takuar kurrë, më tregonte një shkrues si ti dhe unë me një fjalë, që e kishin marrë në telefon për t’i njoftuar se kishte fituar në një konkurs që kishte bërë gazeta “Fjala” dikur për romanin, tregimin, për poezinë, etj., për gjinitë pra me radhë.

Kishte vajtur të merrte çmimin dhe e kishte marrë mënjanë një emër i njohur i letrave tona dhe i kishte thënë: “I dashur A., Zeqirit i ka vdekur djali, si thua sikur t’ia japim çmimin atij?”

Dhe mikut tim nuk i kishte mbetur tjetër se ç’të thoshte dhe kishte rënë në një mendje që çmimi t’i jepej të vdekurit në moshë të re, se helbete, çmimin e kishte fituar në të vërtetë VDEKJA. Para disa vitesh më treguan se më kishin nominuar për një çmim, të cilin e fitoi pastaj dikush që e kishin pushkatuar nën diktaturë; nuk më erdhi as t’ia lexoj rreshtat, meqë po bëhej fjalë për dikë që e kishte fituar atë çmim me JETË.

Para ca kohësh po flisnim me një mik virtual për vëllimet e ca shkrimtarëve që u kanë vdekur fëmijët: mbetëm të dy si guhakë dhe nuk po dinim ç’të thonim: ku mbaronte letërsia dhe ku fillonte GJËMA?

Po dëgjoja para ca ditësh një emision të Top Channel-it për Rreshpjen dhe Arapin. E njëjta dilemë: u dashka vdekur që të të vlerësojë kush? PASVDEKJA për patetikë të pandreqshëm si shqiptarët është argument madhor edhe kur po flitet vetëm e vetëm për letërsi. Ndoshta mjafton të vuash nga një sëmundje fort e rëndë që të marrësh çmimin e madh që jep Ministria e Kulturës. Që i bie që urimi të jetë në të njëjtën kohë mallkim: Të rëntë Covid-i, që të fitosh çmimin e madh!

Ndaj i uroj vetes, por edhe atyre që ua dua të mirën, ku përfshihesh edhe ti, që është më mirë të mos të kesh bësh as me Covidin e as me Çmimin, pasi të dy se ç’kanë brenda diçka epidemike: u bien shumicës.