NDJENJA E KOHËS – Peizazhe të fjalës

nga Aida Baro

Mbi sjelljen në shqip të vëllimit “Ndjenja e kohës”

Në ka ndonjë ndjesi të përhershme që ndjek punën e përkthyesit, ai është dyshimi, e sidomos kur vjen çështja te një poet si Giuseppe Ungaretti, themeluesi i rrymës së hermetizmit, i dhënë pas zbulimit dhe përdorimit të fjalës si një entitet me valencë të mëvetësishme, ky dyshim të gërryen jo vetëm gjatë procesit të përkthimit, por edhe shumë më pas. Ky shkrim mëton të japë një panoramë të shkurtër të jetës dhe poetikës së tij e, doemos, edhe të sprovës së madhe në të cilën u gjenda e përfshirë.

I lindur më 8 shkurt 1888, në Aleksandri të Egjiptit, nga prindër italianë të shpërngulur atje sepse i ati punonte në ndërtimin e kanalit të Suezit, Ungaretti do të frekuentojë École Suisse Jacot, ku do të njihet me poezinë franceze, do të mbajë lidhje të ngushta me shkrimtarin anarkist Enrico Pea, madje dhe me poetin grek Kavafis. Shkretëtira, me ngjyrat, dritën dhe muzikalitetin e saj do të lërë gjurmë tek djaloshi i ri, i cili fillon të shkruajë poezitë e para.

Njohja me vendin e të parëve, Italinë, do të ndodhë vetëm kur ai të jetë 24 vjeç, ndjesi që do ta përshkruajë me nota përmallimi në poezinë “1914-1915”:

Më rizgjoje në gjak çdo epokë tënden,
E fortë, njerëzore, e lirë, m’u shfaqe
Mbi dhé, më të bukur jetë s’kam gjetur.

Por formimin e plotë do ta marrë në universitetin e Sorbonës, ku do të ndjekë me shumë pasion leksionet e filozofit Henri Bergson. Njohja dhe miqësia që do të lidhë me poetët e mëdhenj simbolistë francezë, si Paul Valery, Guillaume Apollinaire, Stéphane Mallarmé, do të ndikojnë thellësisht në krijimtarinë e tij.

Në vëllimin e parë me poezi, Allegria (botuar për herë të parë më 1919), na shfaqet një poet që thyen të gjitha rregullat e metrikës për t’u shkuar në thelb ndjenjave të mbijetesës që provon në transhetë

e Luftës së Parë Botërore. Siç edhe ka shkruar: “Befas, lufta më zbuloi gjuhën. Pra, unë duhej të flisja shpejt, sepse ndoshta koha do të më mungonte, dhe në mënyrën më tragjike… ta thosha me ngut atë që ndieja, prandaj nëse duhej ta thosha me ngut, duhej ta thosha me pak fjalë, dhe nëse duhej ta thosha me pak fjalë, duhej ta thosha me fjalë që të kishin një intensitet të jashtëzakonshëm domethënieje”.

“Ndjenja e kohës”, vëllimi i dytë me poezi i Giuseppe Ungaretti-t, botuar për herë të parë në vitin 1933 dhe më pas i pasuruar e ribotuar më 1936 dhe 1942, është një ndër arritjet më të larta të tij, ku pjekuria intelektuale dhe poetike do ta shpjerë të ndryshojë kryekëput nga Allegria, jo vetëm në temat e trajtuara, por edhe në metrikën e përdorur. Tashmë, i dashuruar pas Canto-s italiane, i pasionuar në zbulimin e poezisë së Giacomo Leopardi-t dhe Francesco Petrarca-s, ai i kthehet metrikës tradicionale, vargut njëmbëdhjetërrokësh, nëntërrokësh dhe shtatërrokësh, por duke mos humbur në asnjë çast esencialitetin, valencën, domethënien dhe përmbajtjen e thellë që duhet të ketë fjala në vetvete. Në këtë vëllim, Ungaretti i rikthehet neoklasicizmit dhe barokut, të cilin e ka zbuluar udhëve dhe peizazheve të Romës e përmes veprës së mahnitshme të Michelangelo-s. Siç shkruan edhe vetë në esenë “Arsyet e një poezie”: “Shqetësimet e mia në ato vite të para pas luftës […] ishin përqendruar të gjitha në gjetjen e një rendi […] rilexoja përulësisht poetët, poetët që këndojnë […] kërkoja këngën e tyre. […] ishte kënga e gjuhës që kërkoja në vazhdimësinë e saj përmes shekujve […] ishte rrahja e zemrës sime që doja ta ndieja në harmoni me rrahjen e zemrës së më të mëdhenjve të një toke përgjithnjë fort të shtrenjtë.”

Temat që rrok në këtë përmbledhje nisen nga njeriu, nga jeta si mister. Njeriu është pre e kohës, ndjenja e përkohësisë, marrëdhënia me të tashmen, të shkuarën, të përjetshmen, me atë çka është

fluturake dhe e parrokshme, krijimi dhe shkatërrimi, jeta dhe vdekja, feja dhe transhendentalja, marrëdhëniet që vendos njeriu me përjetësinë, kërkimi i Zotit, rrjedha e kohës, ndryshimi i saj, koha që na mbetet për të jetuar, janë disa prej gurëve të kurorës së “Ndjenjës së kohës”. Në esenë “Ungaretti komenton Ungaretti-n”, ai shkruan: “Te ‘Ndjenja e kohës’, janë tri momente mbi mënyrën se si e ndiej unë kohën. Në të parin, përpiqesha të ndieja kohën në peizazh si thellësi historike; në të dytin, një qytetërim i kërcënuar me vdekje më shtynte të meditoja mbi fatin e njeriut dhe për ta ndier kohën, efemeren, në marrëdhënie me të përjetshmen; pjesa e fundit e ‘Ndjenjës së kohës’ ka si titull ‘Dashurinë’ dhe në të zë e kuptoj plakjen dhe shuarjen e vetë mishit tim.”

Duke pasur parasysh këtë kompleksitet temash, metrikash, ritmesh, analogjish, alegorish etj., për mua, nuk ka qenë një rrugëtim i lehtë njohja nga afër me poetin, sepse gjuha e tij e lartë, simbolika dhe zbulimi i saj, e shndritshmja që del në pah duke rrëmuar në të errëtën e tij, është si puna që duhet bërë për të pastruar e gdhendur faqet e diamantit.

Sa herë pandehja se i isha afruar, gati në të rrokur, aq herë ai më shtynte tej, më bëhej i errët, ndonëse shfletoja pa fund libra, ese, shkrime nga kritikët e tij më të mirë si Carlo Ossola dhe Leone Piccioni. Udhëtimi në Itali dhe qëndrimi në Shtëpinë e Përkthimeve të Romës më ndihmoi të shikoja edhe njëherë Romën, tashmë me sytë e Ungaretti-t, por ndonëse ai e percepton qytetin e përjetshëm si një ndjenjë boshllëku, unë e ndiej të mbushur me poezinë e tij teksa “e hirta lodron kudo mbi katedrale”.

Problemet e hasura në përkthim janë të shumta: vargjet hermetike, lakonizmi dhe mendimi i koncentruar në shumë pak fjalë, vargje të rregullta për nga metrika, vargje të errëta, vargje polisemantike, vargje të shkëputura nga njëri-tjetri nga hapësira të mëdha dhe boshe mes strofave, përdorimi origjinal i analogjisë, aliteracioni i hasur në shumë poezi. Dhe në gjithë këto dilema, ajo që mbetet më kryesorja është humbja. Përkthyesit i duhet të bëjë një zgjedhje të vështirë mes humbjes në kuptim dhe humbjes në muzikalitet. Ndonëse poezia e Ungaretti-t nuk ka rima dhe në këtë kuptim është më e thjeshtë, në pamje të parë, po t’i heqim muzikalitetin, ritmin e brendshëm, melodinë, të cilën Ungaretti e përpunonte me vesh, kushedi se sa herë, në gjithë ripunimet që u ka bërë poezive, do të thotë t’u heqësh shpirtin vargjeve.

Por për mua, kusht i pakthyeshëm është besnikëria ndaj kuptimit, ndaj duke mos hequr dorë nga ky qëllim i parë, jam përpjekur që, atje ku ka qenë e mundur, të sjell dhe të riprodhoj muzikalitetin e vargut të tij, sigurisht jo me të njëjtat nota, sepse transpozimi i gjuhëve e bën të pamundur këtë gjë.

Një prej figurave retorike më të përdorura nga Ungaretti është aliteracioni. Këto janë disa raste fatlume, kur mendoj se, pas shumë e shumë variantesh, kam arritur të ruaj muzikalitetin e vargut, qoftë edhe pjesërisht.

“O natë”

Dall’ampia ansia dell’alba/ Svelata alberatura
N’angështinë e paanë të agut / Larohen tej kurorat;

“Stinët”

O leggiadri e giulivi coloriti / che la strugenta calma alleva,
O të hijshmet, të hareshmet ngjyrime / që qetia lënguese mëkon,

“Lindja e aurorës”

Dal cielo all’orlo, il gorgo livida apre.
Në t’qiellit zgrip, e irnosur vorbullën gris.

“Junona”

Tonda quel tanto che mi dà tormento
E rrumbullt tërë ç’më turbullon

“Ëndërr”

Rotto l’indugio sotto l’onda
Ngurrimin gris ndër vrunguj

Por jo gjithnjë ka qenë e mundur ruajtja e kësaj figure kaq melodioze, pasi synimi ka qenë ruajtja e një ekuilibri, herë-herë shumë të brishtë, të të gjitha elementeve të lirikave.

Në një tjetër poezi, problemi ka qenë zgjedhja semantike e fjalës. Kështu, në poezinë “Dashuria e parë”, ku përshkruhet një akt dashurie mishtore me një fund aspak të lumtur, Ungaretti shkruan:

Era una notte afosa
Quando improvvise vidi zanne viola
In un’ascella che fingeva pace.

Natë mbytëse ish
Kur befas çataj bojëmanushaqe pashë
Në një sqetull kinse të paqtë.

Vetë fjala e zgjedhur prej tij ascella/sqetull është një hapax (fjalë ose shprehje, që gjendet vetëm një herë) në poezinë ungaretiane dhe përdorimi i kësaj fjale krejt atipike në ligjëratën e tij, duhet të na ngrejë qimet e kokës përpjetë. Si në gjuhën shqipe, ashtu dhe në atë italiane, “sqetulla” nuk ka vetëm kuptimin e parë, atë të pjesës së thelluar rrëzë krahut, por edhe “vend si gropë rrëzë një mali”,“vend i thelluar, aty ku nis të ndahet gjethja nga dega ose një degë nga trupi i pemës”, ndaj dilema që lind është e tillë: sqetulla në këtë rast tregon trupin femëror, apo është një metaforë që fsheh domethënien më të guximshme për “vulvën”? Mirëpo Ungaretti, duke qenë jo vetëm hermetik dhe simbolist, por edhe njeri etik, na jep të kuptojmë që më shumë gjasa ka të jetë kjo e dyta, sidomos duke parë dhe çatajt bojëmanushaqe, pra kanosjen që ndien ai para këtij akti jo të lumtur. Ndaj, pavarësisht shumë sinonimeve që blova gjatë, si “gropë”, “gavër”, “zgavër” etj., që mund t’i përshtateshin imagjinatës së vulvës, vendosa të jem besnike e Ungaretti-t dhe të zgjedh për përkthim po “sqetull”, që edhe në shqip është fjalë aspak poetike dhe po aq e rrallë ta gjesh në poezi, në mos po, fare.

Shembuj të tjerë problemorë janë të shumtë, sa nuk do të mjaftonin net të gjata dimri për t’i treguar dhe për t’i ballafaquar me tekstin, por pikërisht për këtë, menduam që të vendosnim edhe tekstin origjinal përkrah atij të përkthyer. Ndoshta, një vendim i tillë mund ta nxjerrë zbuluar përkthyesen në zgjedhjet që ka bërë, si para syve të ekspertëve të përkthimit dhe poezisë, ashtu dhe para lexuesit të thjeshtë, por po e ndërmarrim në sy rrezikun.

Më shumë se një herë, kam ndier druajtjen e natyrshme në do të mundem ta shpie deri në fund këtë projekt të madh dhe me peshë të jashtëzakonshme, por tashmë më duhet ta mbyll këtë dorë të parë, do ta quaja, me shpresën për t’iu rikthyer, ashtu si dhe Ungaretti rishkrimit të poezive, në një moment më të pjekur profesionalisht.

STINËT

1920

O të hijshmet, të hareshmet ngjyrime
Që qetia lënguese mëkon,
E do të përshenjë,
Nga yll’ i etshëm stolisur,
Skalitur harmonishëm,
O gjinj të porsabuluar,
Plot ahte qysh tani,
Të plotë e drithërues ndaj sysh tinëzakë,
Fshehtas
Ju kundrova.

Ylberë të çlirë
Udhës sate flatrashpalosur
Dialogë të mistershëm rrokjezonin.

Lojcake është era,
O rini ëndërrimtare.

Ja tek je zbutur, e trazuar.

M’i errët e m’i thellë
Ai ças’ vere tek jep shpirt.

Drejt një tjetër varri të lartë
E plot shkëlqim, lundron.

Nga mesdit’ e muzgët,
Fare fillikat, tek kalamenden të lodhura,

Mbamendjet thërrasin:

Tuat trishtime nuk do thur,
E në bregoren e kraterit hënor
Hija do të rizgjohet.

Dhe në vyshkjen e aurorës
Furi’ e epërme e zjarrmisë,
M’e shtruar, e paharruar, e dashur,
Krifën e butë e kumbuese
do të kurorëzojë
Dhe tokën e torturuar
Me freski do ta prarojë.

Dhe ja tek shkon mbi ballin e vitit
Një i fundit kuqëlim.

E diku larg, një kor riosh
U ndi’:

Në ujërat gurgulluese
Pasqyruar një trumbë turtujsh pashë
Njësh bërë me përhitjen e yjëzuar.

Ai ish m’i marri çast.

Tashmë dhe ëndrra hesht.

Pa një gjeth mbet lisi,
Por fort rrënjosur në të vetin shkrep.

MËRZISË
1922

Prehje, kur si lak sërish u zgjua
Kurm’ i paarrirë drejt të cilit shkoj.

Rrëzëllinte dora e saj tek më zgjatej,
E sado t’afrohem, prapë më largohet.

Ja tek përhumbem në këto rendje boshe.

Kur grafulloi agu ajo u ndeh,
Qeshi, dhe nga sytë më flatroi.

Robinjë e marrëzisë, mërzi,
Kurrë mjaft e dehur dh e ëmbël më ishe.

Pse nuk të erdh’ pas kujtesa?

Mos është mjegulli jotja mblatë?

Murmurimë është, e me t’moçmet
Këngë mizëron kurorat.

Kujtesë, hije levarashe,
Shpoti brengosëse,
Verbëri gjaku…

Si krua rrjedhëpakë nën hijen
E lashtë të ullinjve,
Kthehesh të më platitësh…

Mëngjesesh ende të palindura,
Ende për buzët e tua paça mall…

Kurrë më mos i provofsha!