Në esenë “Fati i skandinavëve” (1953), Borges-i ndalet në sagat e hershme islandeze dhe, për të provuar se këto shembëllzojnë përsosur realizmin, përmend një pasazh kurioz nga Saga e Grettir-it (Kapitulli 45):
Atli, njëri nga heronjtë e sagës, ishte në shtëpi, bashkë me disa pak nga të vetët – të tjerët kishin shkuar për peshk. Armiku i tij, Thorbjörn iu afrua shtëpisë, i armatosur me një heshtë që kish majën shumë të gjerë. Trokiti, pastaj u fsheh që të mos e shihnin, kur të hapej dera. Një shërbëtore doli përjashta, por nuk pa njeri. Thorbjörni trokiti sërish, këtë herë me të madhe. Atëherë Atli tha: “Do të jetë ndonjë që ka ndonjë lajm urgjent për mua.” E hapi derën dhe ndenji te pragu, sepse përjashta binte shumë shi. Në këtë moment, Thorbjörni iu hodh sipër dhe me të dy duart ia nguli heshtën në bark dhe ia përshkoi trupin tejpërtej. I goditur rëndë, Atli tha: “Tani përdorkan heshta si kjo, me majë shumë të gjerë” dhe pastaj ra përmbys te pragu, i vdekur. Thorbjörni u lajmërua me emër, si vrasësi, dhe u largua.
Se çfarë ka të jashtëzakonshme te kjo skenë, Borges-i e shkoqit në një nga bisedat me Osvaldo Ferrarin: qava, thotë, kur e lexova për herë të parë. Episode të tilla sjellin me vete aromën e epikës. Çdo shkrimtar tjetër, edhe sikur të kish qenë një Euripid a një Shekspir, do t’i kish vënë të plagosurit në gojë diçka që të nënvizonte solemnitetin e momentit; por Atli është trim, harron se është duke vdekur dhe zgjedh të flasë për llojin e heshtës që e ka goditur për vdekje.
Dhe ka vërtet diçka tejet të çuditshme te kjo vdekje: Atli nuk lë asnjë amanet, nuk i drejtohet asnjë zoti, nuk mallkon – por vetëm zgjedh të bisedojë me vrasësin e vet, si të jetë i ulur me të në sofër, duke bërë muhabet të rastit, “burrash”, për llojet e armëve; dhe duke shprehur një farë habie që heshtat “e tanishme” e kanë majën të gjerë. Në fakt, sagat janë të pasura me pasazhe ku heronjtë diskutojnë për armët që përdorin – një tjetër provë realizmi, nëse do të na duhej; madje edhe u vënë emra shpatave dhe heshtave të tyre, mbase në shenjë respekti, ose për t’i mikluar.
Por Atli tradhton, gati padukshëm, edhe një lloj shqetësimi se i ka kaluar mosha; dhe pikërisht me atë “tani”, dhe ngaqë zgjedh të hapë muhabetin duke vënë në dukje një ndryshim në tipologjinë e armëve. Madje Borges-i, në bisedë me Osvaldo Ferrarin, përmend që përkthyesi gjerman i sagave e ka dhënë fjalën e Atlit si “Këto maja heshtash janë në modë tani”, dhe qorton përdorimin e fjalës modë, e cila i duket sikur e prish tonin e pasazhit; e quan gafë të përkthyesit. Atli nuk është se shqetësohet për modën, nuk është vanitoz dhe aq më pak në momentin e vdekjes, por vetëm kërkon të gjejë diçka të përbashkët me vrasësin e vet, dhe pikërisht duke krahasuar vjetrimin e vet në sagë, me moshën e këtij lloji arme, që i duket i ri.
Pasazhi që rrëfen Borges-i më kujtoi sakaq një nga historitë më të përmendura të Ciklit të Kreshnikëve – incidentin e Halilit me pushkën; që rrëfehet jo në një këngë, por një përrallë në prozë. Unë e kam ndeshur në versionin e mbledhur nga Lambertz-i (“Kur dul pushka s’parit”[1]), por do të ketë edhe variante të tjera. Na tregohet si Halili kish dalë në qytet – me sa duket në Shkodër – dhe atje takon njërin që shëtiste me pushkë; e pyet se ç’është ajo gjëja, tjetri i thotë se është “Pushk, mor, qi t’myt!” dhe pastaj i kërkon që ta provojë, duke i shtënë te pëllëmba e dorës. Ky qëllon, ia shpon dorën tej për tej. “Halili e shikjon dorën dhe habitet.” I kërkon t’i qëllojë edhe një herë. Habitet Halili, “sa mir e shpon doren” pushka. Pasi e provojnë tre herë, Halili kthehet në shtëpi tek i vëllai, Muja. Dhe i thotë: “Kish dal pushka, vlla! Tash nuk kena shka me ba jasht, por duhet me u nry mren n’dhe!”[2]
Kjo skenë është komentuar fort dhe gjatë – e kanë interpretuar si kremtim simbolik të “muzgut” të heronjve, për shkak të teknologjisë së re të armëve të zjarrit, që nuk kërkojnë më trimëri, për të funksionuar mirë. Pushka – në fakt çdo armë zjarri – ua heq heronjve privilegjin për të vrarë dhe për t’u vrarë; duke shërbyer si barazues i madh në fushëbetejë. Po aq simbolikisht, Halili i thotë Mujit se tani s’u mbetet veç të shkojnë dhe të futen nën dhé, për t’u harruar: roli i tyre tashmë ka marrë fund.
Shumë detaje e bashkojnë skenën më lart me historinë e vrasjes së Atlit, nga saga e Grettir-it, që përmenda më lart: një teknologji e re, habia e heroit përballë saj, vetëdija e vjetrimit ose të mbeturit pas, admirimi ndaj një arme që funksionon mirë, shpërfillja e dhimbjes. Atli gjen fuqi për small talk, me vrasësin e vet; Halili i kërkon atij tjetrit që ta demonstrojë disa herë si punon pushka. Kjo indiferencë ndaj dhimbjes nuk është se shënjon thjesht burrninë – mund të jetë edhe provë e pandjeshmërisë; ose, të themi, e asaj që heronjtë epikë janë të një brumi të ndryshëm nga ne vdekatarët.
Filologu W.P. Ker, studiues i sagave islandeze, duke iu referuar skenës së vrasjes së Atlit[3], vë në dukje se kjo është një nga më të spikaturat, mes atyre pasazheve të eposit ku një hero plagoset për vdekje dhe pastaj thotë diçka të çuditshme (quaint) para se të japë shpirt. Por ka aq shumë skena të tilla në sagat, shkruan ai, aq sa të na lejojnë dyshimin se është fjala për një përftesë (narrative) konvencionale – në thelb, për një artific a klishe narrative.[4] Tek e fundit, vrasja është edhe dalje nga skena dhe mund të kërkojë një formulë përmbyllëse qoftë edhe thjesht për hir të ekonomisë skenike.
Përralla e Halilit dhe e pushkës ka edhe elemente të tjera narrative që e plotësojnë efektin simbolik. Në vazhdim të incidentit me pëllëmbën e shpuar, Halili pasi kalon ca kohë i ndrymë në shtëpi me Mujin, del një ditë në pazar tek Ura e Bahçallëkut dhe takon një njeri që “ishte aq i vogl, sikurse jena na sot.” I kërkon një mexhite të bardhë, dhe ky ia jep. Kthehet Halili në shtëpi dhe ia tregon mexhiten Mujit: “Qyr, vlla, parja kish nru! Edhe xhinja s’kish met as maja e thonit e jona.” Muji kërkon ta shohë njeriun e vogël, dhe Halili ia çon. Zbaviten një copë herë, me sa pak ha dhe pi mysafiri. Pastaj shfaqet “nji shkja” që rrinte te një odë tjetër në shtëpi – të thuash se bëhet fjalë për një muze të Eposit – dhe ky shkjau që ishte i verbër, i pyet nëse kanë mysafirë: “A keni miq?” dhe këta i thonë: “Po, kena nji prej dynjas tjetër.” Si pa e kuptuar, kemi hyrë në nivelin metanarrativ, ku bota e përditshme (realja) i mbivendoset botës së Eposit; edhe shkjau i verbër i referohet njëfarësoj besimit (klishesë) se rapsodët janë zakonisht të verbër – duke qenë verbimi kusht për virtuozitetin e kujtesës.[5] Për këtë arsye – ndoshta – shkjau nuk e sheh dot mysafirin nga bota tjetër dhe kërkon ta prekë me dorë. Etj.
Kjo përrallë, aq modeste sa ç’është, dëshmon për vetëdijen – nga ana e rrëfyesve dhe spektatorëve të eposit – për botën e rrëfyer si thellësisht tjetër nga ajo ku ndodh rrëfimi; çfarë të bën të mendosh se heronjtë – kreshnikë, trima, luftëtarë, të mbinatyrshëm – në fakt janë të zbrazët nga materiali njerëzor, prandaj edhe nuk ndiejnë dhimbje; njëlloj si personazhet jo të teatrit (tek e fundit, një aktor mund të ndiejë dhimbje, kur personazhin që luan e qëllojnë me grusht), por të filmit ose të ndonjë narrative rituale çfarëdo. Një formë e estrangement, edhe kjo.
© 2020, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat e rezervuara.
[1] Te Folklori Shqiptar II, Epika Legjendare, Vëllimi i parë, Tiranë 1966, f. 365.
[2] Kjo rrëfenjë nuk është e integruar mirë në cikël; sepse pushka si armë përmendet rëndom në këngë të tjera, e përdorin të gjithë, madje në një këngë Halili e vret Mujin me pushkë; pa folur për pushkën habertare që është edhe ajo një lloj përftese narrative, meqë lajmëron se ka ndodhur diçka.
[3] Te Epic and Romance, Essays on Medieval Literature, first edition 1896.
[4] Shih për këtë edhe Literaturas Germanicas Medievales, nga J.L. Borges.
[5] Në bisedë me Osvaldo Ferrarin (te “Reencuentros”), edhe Borges-i e pranon se verbëria progresive e ka ndihmuar me kujtesën. Atje edhe m’u kujtua pse njëfarësoj na “pëlqen” që Homeri – babai i epikës – të ketë qenë i verbër; pamundësia për ta parë botën e amplifikon shqisën orale, e pasuron përmasën e të dëgjuarit. Rapsodi i verbër mund të jetë klishe, por që i ka rrënjët edhe në mistikën e gjuhës: vetëm i verbri mund të mbajë mend mijëra vargje. Borges-i atje përmend edhe një poezi që ka shkruar, “Poezia e dhuntive”, ku sugjeron se verbëria mund të jetë dhuntí, dhe përmend që tre drejtorë të Bibliotekës Kombëtare të Argjentinës kanë qenë të verbër: José Mármol, Paul Groussac dhe ai vetë. Kjo të shpie pastaj te personazhi Jorge de Burgos, tek Il Nome della Rosa, i Umberto Eco-s; edhe ai i verbër, edhe ai përgjegjës i bibliotekës së abacisë për ca kohë (Eco-ja ka folur haptazi për marrëdhëniet “gjenetike” të personazhit të vet me Borges-in). Për t’u ndjekur më tutje, kjo marrëdhënie kaq kurioze e të verbërve me librin dhe letërsinë.
