TEATRI I DREJTËSISË

Kaq ngjajnë, nga ana pragmatike, ligjërimi juridik me atë të gazetarisë (publicistik), sa gazetarët ndonjëherë i ngatërrojnë rolet dhe e gjejnë veten, si padashur, në karriken e hetuesit a në foltoren e prokurorit (si vënës të drejtësisë).

Këtë mendoja një ditë, kur ndiqja një intervistë të një politikani në ekran: gazetari nisej të bënte pyetje, por në fakt po merrte në pyetje, për ta bërë – në dukje – politikanin të përgjigjej; edhe pse synimi i mirëfilltë ishte që politikani të depononte, mundësisht edhe duke u rrëfyer për një faj a krim hipotetik.

Shqipja në këtë kontekst ndihmon aq sa mundet: përbri pyes, për atë që bën intervistuesi; ka edhe marr në pyetje, për atë bën hetuesi (khs. italishten: chiedere vs. interrogare, ose anglishten ask vs. interrogate). Kjo marr në pyetje jo vetëm u referohet rrethanave të tilla si hetuesia ose një proces gjyqësor, por edhe vendos një hierarki, ku marrësi në pyetje ka autoritet ndaj atij që e pyesin (që e marrin në pyetje).

Epërsia e institucionit dhe personit hetues në kushte të zbulimit të një krimi bartet pastaj në kushtet e zbulimit të informacionit; është vetë pyetja, si akt ligjërimor, që ia jep epërsinë gazetarit.

Megjithatë, hetuesi dhe prokurori pyesin sepse duan të ndriçojnë një krim dhe të gjejnë autorin (ose të pafajshmin) – këtë rol ua njeh jo vetëm profesioni që ushtrojnë por edhe ligji. Ndërsa gazetari pyet sepse ka nevojë të marrë ose të verifikojë informacion.

E gjitha kjo ndodh në një klimë të nxehur nga denoncimi, një tjetër akt në zanafillë juridik – si paraqitja, nga ana e një qytetari, të informacionit për një krim të mundshëm, pranë organit përkatës; por që tani ndërmerret gjerësisht nga mediat, duke u përdorur lirisht termi si maskë për çfarë nuk është veçse akuzë.

Ndonjëherë edhe publiku merr pjesë në iluzion, duke kujtuar se misioni i gazetarit është ta kapë politikanin në faj, ose ta vërë me shpatulla për muri, ta bëjë të pohojë “me gojën e vet”, ose ta vërë përballë kontradiktave midis thënieve të këtij në kohë.

Gjithë duke i trajtuar këto kontradikta a mospërkime si të ishin midis deponimeve të një të pandehuri; me pretendimin se kush ka thënë gjëra të ndryshme në kohë të ndryshme ka gënjyer, dhe gënjeshtra është provë e një krimi që nuk duhet zbuluar.

Shpesh të intervistuarit i kërkohet me ngulm që të thotë diçka në publik, e cila parakupton një pozicionim specifik, në raport me një akuzë për një shkelje a krim.

Siç kemi mësuar të gjithë edhe nga filmat, ata që marrin në pyetje – nga detektivët, te hetuesit dhe pastaj prokurorët – kërkojnë ta ndriçojnë krimin edhe duke e detyruar të pandehurin që ta pranojë.

Në shumë gjuhë perëndimore, folja që përdoret me këtë kuptim është ita. confessare, angl. to confess, etj. Kjo folje ka dy komponente semantike kryesore, që kanë lidhje njëra me dhënien e informacionit dhe tjetra me fshehtësinë ku është mbajtur ky informacion më parë.

Drejtësia e ka marrë konceptin dhe termin përkatës nga konteksti fetar, ku termi i referohet rrëfimit të mëkateve, zbrazjes së barkut, te prifti; mëkate që deri atëherë ishin mbajtur të fshehta.

Këtu, ai që rrëfehet ose i rrëfyeri, sërish futet në një marrëdhënie hierarkike me rrëfyesin (confessore), i cili ka autoritetin e duhur që ta mundësojë rrëfimin.

Ka pasur doktrina juridike, ku rrëfimit të së pandehurit nuk i është dhënë aq rëndësi, në caktimin e fajit dhe zbatimin e ligjit – sovjetikët e kishin deklaruar këtë hapur, të paktën deri në momentin e proceseve farsë të viteve 1930 dhe nevojës për t’i treguar botës se të akuzuarit ishin “vërtet” fajtorë, meqë po i pohonin vetë krimet që kishin bërë. Por më parë të njëjtët juristë dhe teoricienë të së drejtës e kishin përçmuar confessio-n si mbetje të Mesjetës në sistemin e drejtësisë kriminale.

Në shqipe, një besimtar i rrëfëhet priftit, por e pranon fajin në hetuesi, mundësisht pasi të jetë marrë në pyetje, në hetuesi ose nga prokurori në sallën e gjyqit.

E megjithatë, rrëfimi mbetet akt jo vetëm ligjërimor, por edhe narrativ: i pandehuri rrëfen në vetë të parë historinë e krimit që e ka kryer vetë, çfarë e bën automatikisht fajtor para publikut.

Deri atëherë, pala tjetër kish pasur vetëm dyshimin e arsyeshëm se ky mund ta kish kryer një krim, dhe “prezumimin” (në drejtësinë liberale) se i dyshuari është i pafajshëm (deri sa të provohet e kundërta).

Por të krahasohet kjo me “ne i dimë të gjitha” që u thuhej të arrestuarve që merreshin në pyetje, nga hetuesit totalitarë, çfarë e ndante rrëfimin si akt nga zbulimi i së vërtetës dhe e afronte organin hetues a gjyqësor me Zotin (i cili “i di të gjitha mëkatet” e atij që rrëfehet).

Ka qenë tipike për proceset sovjetike të viteve 1930 dhe për ato në Shqipëri – nga 1945-a e këtej – që të akuzuarit të viheshin në torturë për të pranuar faje që nuk i kishin bërë – që nga priftërinjtë katolikë, që shtrëngoheshin me dhunë të pranonin se kishin ndihmuar “terroristët”, te ish-bashkëpunëtorët e ngushtë të Enverit, që detyroheshin të pranonin se kishin komplotuar egërsisht kundër tij.

Duke krahasuar torturën në të dy kontekstet, shkrimtari Martin Amis (te Koba the dread – Laughter of the Twenty Million) vëren se tortura mund të përdoret për të zbardhur një krim, por edhe për t’ia thyer kolonën vertebrale morale dikujt, duke e bërë të pohojë krime që nuk i ka bërë: tortura nuk synon të ndriçojë as të zbulojë gjë, por vetëm të asgjësojë egon e të torturuarit, e cila i reziston vullnetit të marrësit në pyetje, në mënyrë që viktima – në fund – të mund t’i bindet torturuesit verbërisht.

Ka një moment, te Kush e solli Doruntinën e Kadaresë, kur të pandehurin e torturuan më parë për të pranuar se ky e kish sjellë vërtet heroinën që nga Bohemia e largët, dhe pastaj e torturuan edhe më ashpër, derisa ky pranoi se e kishin paguar që të gënjente. Aty ndalet edhe narrativa – por lexuesi ka të drejtë të mendojë se, pas një torture të tretë, edhe më të fortë, i pandehuri do të pranonte se Doruntina ishte në fakt ai vetë.

Çfarë tregon, edhe pse duke ekzagjeruar, se çdo rrëfim është një lloj negocimi me autoritetin, një lloj përgjigjeje e arsyetuar ndaj dhimbjes.

Është dëshmuar edhe se në Gulagun Sovjetik tortura përdorej si prelud i dënimit me vdekje (Amis, Solzhenjicin). Kujtoj këtu edhe një urdhër dite të Enver Hoxhës, të datës 21 shtator 1944, drejtuar Komandantit të Forcave Partizane në Veri, në përgjigje të njoftimit se ishte arrestuar Zai Fundo, mik i dikurshëm i Hoxhës dhe kundërshtar politik: “Zain e Fundos ta torturoni deri në vdekje dhe pastaj ta pushkatoni!”[1]

Kjo vlen edhe për rrëfimin në media – jo atë të “ju rrëfej…”, por atë tjetrin: “Autori i vrasjes së XY i rrëfehet gazetares sonë…”. Me kusht që gazetari të mos hutohet dhe të kujtojë që është në rolin e hetuesit, ose – më keq akoma – në atë të priftit konfesor. Askush nuk do të priste prej këtij “hetuesi” që ta vinte viktimën në torturë – por tortura mund të marrë forma jo-standarde, p.sh. duke i kujtuar një personaliteti publik, në mënyrë të përsëritur, një fakt nga historia familjare që ai “e vuan”, por pa e pasë shkaktuar (“nuk mund ta moho që gjyshi juaj ka firmosur dënimin me varje të patriotit Selim Selimi”).

Ndryshe nga ç’ndodh te kabina e rrëfimit në kishë, rrëfimin publik të një faji a krimi e pason dënimi – ita. condanna. Anglishtja dallon midis condemn dhe punish, në kuptimin që një individ a një entitet mediatik mund të dënojë diçka (condemn) pa qenë në gjendje të zbatojë dënimin (punish). E gjitha kjo lidhet me gjykimin e dikujt të akuzuar për një krim, i cili shpesh konsumohet në media, para se të arrijë sallën e gjyqit.

Falë rrjeteve sociale, dënimi mediatik merr forma të tilla si shaming ose canceling; mjafton ligjërimi i artikuluar mirë dhe “provat” që i jepen publikut, për ta ndëshkuar dikë – sistemi i drejtësisë penale nuk arrin dot të orientohet më si duhet, në këto rrethana ndryshimi kaq dramatik të shpejtësisë së komunikimit; dhe i pari parim që sakrifikohet në altarin e populizmit është prezumimi i pafajësisë, ndoshta arritja më delikate e qytetërimit perëndimor (si skaji diametralisht i kundërt me ekzekutimin e menjëhershëm ose, edhe më mirë, linçimin).

Shoqëria ka gjithnjë nevojë të mbrohet ndaj krimit, duke elaboruar mënyra dhe mjete të reja për të reaguar – njëlloj sikurse edhe fjalitë e çdo diskursi për krimin kanë gjithnjë nevojë për kryefjalë dhe kundrina. Ka një sintaksë të dhënies drejtësi, që tashmë është uzurpuar nga mediat, por pa u prekur në strukturën e vet formale. Shënimet më lart u hodhën me shpresën se semantika dhe pragmatika mund t’i shërbejnë ndokujt si antidot për këtë lloj travestie.

[1] Një formë inovative është tortura e tërthortë: themeluesit të jetëshkurtrës Republikë Demokratike të Gjeorgjisë fill pas revolucionit në 1917 (1918–1921), Mamia Orakhelashvilit, ia nxorën sytë dhe ia shpuan veshët para të shoqes, me shpresë se të qarat e kësaj do ta “thyenin”. Kryetarin e Partisë Komuniste të Gjeorgjisë, Nestor Lakoba, që kish vdekur dhe ish varrosur me nderime, e nxorën nga varri dhe të shoqen ia torturuan për vdekje në sy të djalit 14-vjeçar, të cilin pastaj e dërguan në gulag. Ish kryeministrin Budu Mdivani e arrestuan, e torturuan për katër muaj dhe pastaj e pushkatuan. Edhe gruan e tij, katër djemtë dhe vajzën i pushkatuan (R. Tucker). Shkruan M. Amis (vep. cit.): “Në vitet 1930 Stalini i vrau të gjithë ata që e kishin njohur Trockin. Por njëlloj vrau edhe të gjithë ata që e kishin njohur ndonjëherë Stalinin – njohur, ose parë, ose ndarë ajrin me të.”