Imazhe dhe lexime të kundërta të botës në poezi

(Akeronti rrjedh, po Karont nuk ka)                    

Cikli poetik prej tetëmbëdhjetë poezish, apo elegjia e mrekullueshme shkruar me një pikëllim rrokaqiejsh për shpirtin e fundit të furtunës së lirisë, alias Vllas Arapin (vëllanë gjenetik dhe poetik të Fatosit) është një dialogim mes një zëri real poetik dhe një zëri imagjinar. Ky zë i dytë (zëri i vëllait të vdekur) nuk është i shpikur, por i thirrur prej të parit. I pari zë frymon në jetën reale. I dyti ka kaluar fizikisht në përtejbotë, por shpirti dhe idealet e tij kanë projektuar fund e krye, apo kanë ngjizur mendimet shpirtërore të zërit të parë. Janë dy zëra në një, dy qenie, ku i dyti vjen si alterego e të parit. Janë të dy prej jete, edhe pse njëri është i gjallë dhe tjetri i vdekur. Për pasojë botërat e tyre mbi tokë e nën tokë janë të ngjajshme si dy pika loti, ngase i pari mbetet promethe ndershmërie, vëlla zemre i Kasandrës[1], ndërsa i dyti vjen në vetëdijen e tij përmes vdekjesh fenikse. Cikli “Akeronti rrjedh, po Karont nuk ka” hapet me një klithmë dhe mbyllet me një lutje.

Jehona e klithmës Këtu nu ka nevojë për cerberë: sapo kalon sinorin e territ më i tmerrshëm njeriu: Ai të vret.

Jehona e përshpirtjes Shën-Mëëri! Vetëm ti… S’i gjejmë më dot shpirtrat tanë …Tjetër paqë në paqen e botës, Shën-Mëëri! Tjetër dritë në dritën e jetës.

Vetë titulli “In Tenebris” i vëllimit dhe i poezisë hapëse gjithashtu përmban çelësin alegorik të interpretimit që do të rrekemi të bëjmë. Tenebris nga gjuha latine përkthehet “errësirë” dhe fjala-koncept i përket Ungjillit të Gjonit, kapitulli i parë, vargu i pestë, ku shkruhet: “et lux in tenebris lucet et tenebrae eam non comprehenderunt“.[2] Në gjuhën angleze ky varg latin përkthehet kështu: “The Light shines in the darkness, and the darkness did not comprehend it“.[3] Në gjuhën shqipe vjen në formën: “Dhe drita shkëlqen në errësirë dhe errësira nuk e kuptoi”.[4] Shohim se folja shkëlqen vjen në kohën e tashme të mënyrës dëftore, ndërsa folja nuk e kuptoi në mohoren e së kryerës së thjeshtë. Veprimi i vrasësve të dritës (antiheronjve) jepet në të shkuarën, ndërsa drita (Mesia) shkëlqen në të gjitha të tashmet; ato që jetuam, po jetojmë dhe do të jetojmë. Ndërkohë, zëri poetik i Arapit i “rrëfen e gjykon ngjarjet” jo rrallëherë nga perspektiva e një të tashmeje historike. E tashmja[5] e dritës (Vllasit) dhe e antidritës (apostujve të lajthitur) i dyfishon dozat e tragjizmit në frymëmarrjen e krejt ciklit poetik. “Kur përdoret me kuptim mbarëkohor, folja në kohën e tashme nuk shoqërohet me pjesëzën po. E përdorur kështu, ajo mund të tregojë: a) veprime të zakonshme që përsëriten herë pas here dhe b) veprime që nuk lidhen me një kohë të caktuar, sepse kanë vlerë mbarëkohore.”[6] Shohim se në këtë cikël poetik foljet përdoren pa pjesëzën po dhe i kryejnë të dy funksionet e lartpërmendura. Ato tregojnë shkëlqimin e përsëritur të dritës ose veprimeve të heroit të dritës në çastin që flasim dhe në çdo çast të ardhshëm, si edhe veprimet e përsëritura të kainëve në kohën që po jetojmë dhe në kohëra të tjera të pacaktuara. Ja disa shembuj: drita prej terri është, shkon para kohës, shpresa vritet, liria vritet, janë zogj të çmësuar të fluturojnë dhe qiellin urrejnë,  janë gjallesa terri, jemi prej jete, afroj duart e nëpër shkrepje të flakës, dëgjoj vdekjen që po flet me vete, është mëmë laviresh, vëllai im, mëmë laviresh, ikën…shuhesh…ti i fundit shpirt i furtunës. dhe unë vajtoj vdekjet e tua të ardhshme etj, etj. Po ashtu “me anë të mënyrës dëftore folësi[7] e paraqit si të vërtetë veprimin e emërtuar nga folja. E, kur folësi dëshiron ta mohojë ose të shprehë pasiguri për këtë vërtetësi, atëherë e shoqëron foljen e mënyrës dëftore me pjesëzat e mohimit nuk a s’.”[8] Këtë dukuri gjuhësore e vëmë re edhe tek vargjet e Arapit. Ai dëshmon të vërteta tronditëse me një siguri të plotë, por kur horizonti i pritjes ndjen tradhti e fyerje prej së ardhmes, poeti përdor këto pjesëza mohore. Ja disa shembuj: fjala nuk bëhet dritë, e gjëkundi s’arrin, se gjëkundi s’ka, tragjeditë kurrë s’i harrojnë takimet me ty, ti mendon se drita nuk vritet, vëllai im?, as mbi veten tonë s’i hedhim dot sytë etj, etj.

Libri i Zanafillës në Testamentin e Ri hapet me vargun: “Në fillim ishte Fjala”[9]. Pra Fjala (Mesia i pakohë) është aty prej fillimit të kohërave, si një dritë e diell i jetës, ndërsa vargu i Arapit e krijon zanafillën e tij duke e sjellë të përmbysur mitin biblik. Tek poeti ynë fjala nuk bëhet dritë, pasi drita është prej errësire. Kemi të bëjmë me një in memoriam të dritës së errët, që konotativisht vjen e barasvlefshme me konceptin in tenebris. Formula “in memoriam të x apo y” mbart kodin e nderimit ndaj qenieve të larguara nga kjo botë. In memoriam të errësirës ka dy kuptime: 1)mund të jetë himni i mallkuar i antiheronjve që vajtojnë pse errësira iku e nderojnë kujtimin e saj dhe 2)mund të jetë mallkimi ironik i errësirës prej një apostulli të dritës. Mallkim që përvijohet ethshëm në zërin e poetit-profet jehonave të secilës poezi. Arapi e krijon ferrin e tij si një reminishencë të ferrit dantesk.[10]. Poezia hyrëse e ciklit “Akeronti rrjedh, po Karont nuk ka” ngjizet me të njëjtin tonalitet rrëfimor, atmosferë mjeruese dhe errësirë tmerruese si në vargjet e shkruara mbi portën e Ferrit të “Komedinë hyjnore”.

Vargjet mbi portën e ferrit dantesk Këndej kalohet në qytet t’mjerimit, Këndej kalohet në dhmbjen pa kufi, Këndej kalohet n’shpirtnat humbun shqimit.[11]

Vargjet e poezisë “In tenebris” të Arapit Këtu fjala nuk bëhet dritë. Këtu drita prej terri ësht. Bebëz e syrit eklipsi i hënës.

Ky cikël poetik na paraqet dy hadë: Hadin përmbi tokë dhe Hadin nëntokësor. Arapi shton Hadin e pranishëm në botën e të gjallëve. Në mënyrë alegorike, ferri nëntokësor është e pandërgjegjshmja e apostujve të lajthitur të diktaturës komuniste dhe të postdiktaturës gjithashtu. Ata nuk arrijnë të dallojnë ç’është dritë dhe ç’është errësirë. Për pasojë fjala e tyre vret. Një fjalë që nuk njeh fjalën, apo kristaloren, të pafajshmen prodhon djaj të kuq me flakë ferri në sy përmbi tokë. Djaj që ëngjëjt si Vllasi i vrasin sapo i pikasin, pasi flatrat e tyre paralajmërojnë lirinë dhe liria është varr i tiranëve. Heroi i vdekur merr rolin alegorik të shenjtorit  që edhe me vdekjen e vet buron dritë nga përtejbota. Poeti që dialogon me të është metafora e dhimbjes së pambarimtë që lutet për shpirtin e tij dhe të të ngjashmëve të tij, të cilët vazhdojnë të kenë të njëjtin fat, në një mënyrë apo në një tjetër. Dhembja e pambarimtë është dashuria për një atdhe fatkeq nga bijtë e tij. Atdheu është kryqi dhe kudo që të shkosh nuk shpëton dot prej tij, pasi edhe në shtegtofsh në të tjera hapësira, ti si qenie nuk mund ta fitosh dot përndritjen dhe paqen e shpirtit, kur nuk di të përmbushësh detyrën ndaj tokës sate. Poezia e tretë në radhë e ciklit konfiguron apologjinë më të plotë të apostullit të dritës. Kjo apologji krahas të tjerash vjen edhe përmes simbolikës së numrit tre. Në Shkrimet e Shenjta. numri tre përfaqëson trininë At-Bir-Shpirt i Shenjtë, ndërsa këtu, përmes një narracioni lirik tepër dramatik i vërteton lexuesit pafajësinë e heroit që guxoi të ishte një copëz drite në fundet e syrit të verbër.

AKERONTI RRJEDH, PO KARONT NUK KA

Si të kthehem prapa kur udhën s’e di?
Prej pikëllimi lumi buçitës i natës
e unë rrah brigjet e errëta këtu. 

Akeronti rrjedh, po Karont nuk ka.
Tregomë një va ku të kaloj.
Ti i njeh guvat dhe vorbullat e frikshme.
Tregomë një va, vëllai im,
Ku të kaloj Akerontin
                     dhe të arrij. 

Akeront rrjedh, po Karont nuk ka.

Vërejmë se simbolika e numrit tre, vjen gjithashtu edhe përmes përsëritjes tri herë të lejtmotivit Akeront rrjedh, po Karont nuk ka; një herë në titull të poezisë dhe dy herë të tjera në trup të saj! Arsyeja? Për të zbërthyer këtë enigmë duhet të rrëmojmë sa në një lexim tepër të vëmendshëm të vargjeve, sa në mitologji. Vargjet na japin një vendndodhje të mjegullt të poetit. Kuptojmë vetëm se është në mes të një udhe, prej nga kërkon të kthehet prapa. A ndodhet ai në mesin e një nate të pikëllimtë që i përngjan një lumi, apo në një natë plot terr gjendet në mesin e lumit të pikëllimit? Lumi i pikëllimit është pikërisht lumi Akeront në mitologjinë greke. A rreh poeti brigjet e errësirës dhe kërkon me sy Akerontin t’i kthejë pas Vllasin në botën e të gjallëve? Në kontekstin e pyetjes së fundit, mesi i udhës mund të identifikohet me mesin e misionit, misionin në udhë e sipër, apo të qenit në udhë e sipër të misionit. Por nëse është në mesin e lumit situata është tepër tragjike. Përse nuk ndodhet varkëtari Karont aty për ta ndihmuar poetin të shkojë drejt të vëllait?

Së pari, poeti nuk mundet të shkojë në botën e të vdekurve, pasi ai është një shpirt i gjallë.[12] Së dyti, në Hades[13] shkojnë veç shpirtërat e këqinj; ata që do të vuajnë mëkatin e bërë në jetën tokësore. Së treti, sipas mitologjisë greke, varkëtari Karont, transportonte përmes varkës së tij në lumin Akeront drejt jetës së përtejme, vetëm ata shpirtëra që u ishin bërë ritet e varrimit prej familjarëve të tyre. Pikërisht këtu lexuesi model duhet të ndalet. Mosprania e Karontit nuk është rastësi. Vllasi ishte një shpirt prej drite dhe jo prej lënde tiranësh. Si mundej varkëtari Karont ta transportonte Vllasin në ferr atëherë??? Karonti nuk është i pranishëm aty jo për shkak të një rastësie, por sepse nuk është logjike që ai të jetë! Nga mea culpan e poetit dhe nga poezia “Nëna u nis” mësojmë se trupi i Vllasit nuk iu kthye kurrë familjes Arapi. Për pasojë në jetë ai mbeti pa një varr real. Justifikimi jetësor i jep kuptim poezisë. Edhe sikur Vllasi të ishte fajtor, ai nuk mund të transportohej në botën tjetër pa iu kryer ritet e varrimit. Lind pyetja: po ku ndodhet vallë apostulli i dritës? Ai nuk është në jetë, por kur nuk qenka as në përtejbotë, as në ferr, atëherë ku është? Kjo pezulli[14] e heroit të dritës, as në jetë e as në vdekje është nga alegoritë më të jashtëzakonshme që një poet shqiptar i ka bërë diktaturës komuniste, e cila nuk i linte “armiqtë e saj” as të jetonin, por as të vdisnin. Një popull i tërë që i trembej guvave dhe vorbullave të frikshme të skllavërisë së diktaturës komuniste, nëse guxonte të rebelohej sadopak apo të fliste me guximin e dritës.

Paradigma e poezisë filozofike, e një përshtatjeje të qetë midis artikulimit estetik dhe përmbajtjes sistematike njohëse vazhdon edhe në modernitet. Aspirata e Lukrecit “të derdhësh mbi temën më të errët këngën më të kthjellët” nuk e ka humbur kurrë magjinë e saj. [15] Fatos Arapi, konsideruar njëzëri nga shumë studiues e kritikë si poeti më modern i gjuhës shqipe, e nis udhëtimin e tij drejt shpirtit, duke na rrëfyer më së pari ne lexuesve, udhën e shenjtë për të mbërritur drejt tij. Se jo gjithkush që flet për shpirtin, dritën, lirinë i njeh në të vërtetë ato. Jo gjithkush është aq i kthjellët sa të kuptojë cila është liria e lirë. Humanët që e njohin lirinë e lirë rrinë larg jolirisë së lirë, duke fluturuar drejt qiejve që janë udha drejt dritës së vërtetë, ndërsa ka nga ato lloj qeniesh të denatyruara, që janë zogj të çmësuar të fluturojnë dhe qiellin urrejnë. Lexuesi i Arapit, sprovën e vet më të parë ka këtë proces njohje, për të dalluar zogjtë e etur për një qiell të shenjtë nga zogjtë e lindur në kafaz. Poeti përshkruan një ferr tokësor ku liria lind skllave, predikon për dritë që nuk është dritë, pasi përbëhet prej terri, për shpirtëra që janë të pashpirt etj etj. Ambiguiteti në nivel të fjalës-koncept dhe sintaksës arrin pikën kulminante më të shndritshme në tërë krijimtarinë poetike të Arapit në ciklin “Akeronti rrjedh, po Karont nuk ka”. Kjo lëndë poetike kaq ambigue ngjizet përmes eksplorimit të tre arealeve themeltare të përmasës ekzistenciale të qenies; arealit të kohës, arealit dritë/shpirt dhe arealit liri/tragjedi. Më poshtë po paraqesim një hartë vargjesh për secilin areal.

KOHA
“Në rrugë pa rrugë njeriu:/Shkon para kohës/e gjëkundi s’arrin, se gjëkundi s’ka.”
“Dhe unë vajtoj /vdekjet e tua të ardhshme”
“Ke lindur për qiej të tjerë, vëllai im.”
“Dëgjoj vdekjen që po flet me vete”
“Më i pafrikshëm së koha./ti shkel mbi shkrumbra të humbjes sate./Dhe Zotin e vdekjes e sheh në sy.”
“Përtej është koha ku s’mund të shkelim, ne vrasësit e fateve tona.”

DRITA DHE SHPIRTI
“Këtu fjala nuk bëhet dritë/Këtu drita prej terri është”
“Dhe ti mendon se drita nuk vritet, vëllai im?”
“Ti kërkon të jesh një pikëz drite/që xixon në fundin e syrit të verbër?”
“Tjetër bebëz e verbuar/të ndezë përbrenda zogun e diellit”
“Askush s’e ka parë diellin kështu të qajë.”
“Tjetër dritë dhe tjetër errësirë kërkojnë.”
“Mëkatarë, po! Në mijëra shpirtra, shpirti ndahet./Shpirti kërkon tjetër shpirt.”
“Shën-Mëri! Tjetër dritë në dritën e jetës”
………………………………………………………………………………………………………
“sapo kalon sinorin e territ./më i tmerrshëm njeriu:/Ai të vret.”
“Bëhu hije/-veç prej lënde tiranësh:/do të të adhurojnë”
“tjetër ëndërr le të ngrihet/ta marrë për dore njeriun”
“Njeriu mund të këputet, si një shembje vjeshte,/por më dinjitoze rënia”
“E vjetër drita, e vjetër,/tjetër duhet të jetë regtimi i shpirtit të saj”
“Prej pafajësie hyjnore dëshpërimi”
“…Shpirti/së prapthi e veshi lëkurën e vet.”
“Ikën…shuhesh…ti i fundit shpirt i furtunës.”
“Dhe sytë mbuloj me pëllëmbë./të mos shoh hedhurinat, plehrat e shpirtrave./përzierë nëpër llucë e ndohtë.”
“…Qielli i Tiranës/gjithë llucë…dhe gjysmën e shpirtit , më pakëz,/e rrezon dielli’; gjysmën tjetër, më shumë/ma mbulon terri.”
“S’i gjejmë më dot shpirtrat tanë”

LIRIA DHE TRAGJEDIA
“Liria lind skllave këtu”
“Liria vritet, vëllai im, liria vritet.”
“Janë zogj të çmësuar të fluturojnë/dhe qiellin urrejnë.”
“Jemi prej jete apo jo?”
“Fli i lirisë së tyre?S’ia vlen…”
“Sytë ua vret drita e pyesin:/”Pastaj, ç’do të bëjmë me lirinë?”
“Në të njëjtën pikë gjaku,/në të njëjtën qelizë-liria e krimi.”
“Sikur liria të ishte vetëm një lavire!”
“Liria përherë atje, në mesin e udhës/Nesër sërish do kryqëzojnë një tjetër nesër”.
………………………………………………………………………………………………………
 “I vetmi ngushëllim tragjeditë,/kurrë si harrojnë takimet me ty.”
“Të tjera liri le të jenë nënat/e tragjedive të tjera”
“Le të jemi varrë-po i të tjera ëndrrave.-/Tjetër flijim,/ku fyerja s’të arrin dot.”
“Pa Zotin e vdekjes mund ta shohim në sy.”
“…dikush tjetër/do të ngrihej, do të lartohej/prej lëndës së errët të sakrificës,/substancës prej nate të humbjes sonë.”
“…vet tragjedia/kishte humbur udhën, -/e kërkonte me pishë në dorë./E ne pas saj…”
“O zot! Si largohemi kështu prej vetes”
“Përse më le vetëm, o Zoti im!”./Nesër, një nesër tjetër do të kryqzojnë”
“Dhe çanë Evropës me sytë nën këmbë/shpresa e çmendur”
“Faji s’na ndjek dot më pas. U lodh.”

Le të ndalemi si fillim tek koha. Poeti na rrëfen që në këngën e parë se hapësira nga na drejtohet ne lexuesve është një tokë ose atdhe, ku në rrugë pa rrugë njeriu shkon para kohës, e gjëkundi s’arrin, se gjëkundi s’ka. Po ç’kërkon ky njeri që ecën përpara kohës dhe ç’lloj njeriu është ky? A është ky një njeri i lirë? Të shkosh përpara kohës do të thotë ta robërosh kohën dhe ky është një egoizmi shumë absurd. Si mund të jetë një vete e lirë, kur nuk di t’i përfalet kohës dhe ta shijojë atë si pjesë të lirisë? Po si mund të ecet para kohës, duke blasfemuar të shkosh gjithkund? Për pasojë nuk vete askund. Duke rendur turravrap në një padije mjerane, ka humbur papritmas çdo udhë. E kur je rrugëhumbur, si mund të mos jesh skllav?! “O zot! Si largohemi kështu prej vetes”, tmerrohet poeti. E si mund t’ia ndërtosh lirinë tjetrit, kur pakuptuar ia ke mohuar vetes? Të vrasësh kohën do të thotë të lindësh një kujtesë që rron pa kujtesë. Një kujtesë e kryqëzuar është akti më barbar që mund t’i bësh një kombi, sepse i ke mohuar identitetin dhe  ekzistencën. Kemi kështu dy lloje qeniesh. Të parët e kanë shkatërruar njeriun brenda vetes dhe sytë ua vret drita e pyesin: “Pastaj, ç’do të bëjmë me lirinë?”. Të dytët janë të lindur për qiej të tjerë, atje ku liria është ideali më i larti dhe kënga e saj, lajtmotivi i ekzistencës së tyre.

Bëhu dhunë që fyen syrin, vëllai im,
këmbë që shtyp zërat e ndritshëm të vesës,
ligj i pacipë që prangon gurmazët. –
Do të adhurojnë.

Bëhu hije – veç prej lënde tiranësh:
do të adhurojnë.

Ti kërkon të jesh një copëz drite
që xixon në fundet e syrit të verbër?

Dhe ti mendon se drita nuk vritet, vëllai im?

Kësaj hapësire prej lënde tiranësh, ku liria është jo e lirë dhe joliria aq e lirë sa ka robëruar dhe kohën, i vetmi ngushëllim janë tragjeditë. Këto tragjedi kurrë se harrojnë takimin me ty, mirëpo papritur, ato paskan humbur udhën![16] Ç’qenkan këta njerëz që rendkan pas tragjedive, ndërsa kockat e shpërbëra të skeletit mbështjellin me buzëqeshje ironike? Studiuesi Gane Todorovski ndalet gjithashtu tek koncepti i i tragjedisë, duke piketuar si kredo poetike të Arapit poezinë “Tepër modern unë”. Ja si shprehet Todorovski: “Far i ndezur para se të vijë nata” është vargu i fundit i poezisë “Unë jam shumë modern”. Unë thjesht do të them, u çudita, u befasova shumë këndshëm kur lexova këtë varg. Atje, Arapi rrëfen pse është shumë modern. Thuhet gjithashtu se “tragjedia është Atdheu i vërtetë i poetëve” dhe “Unë prej kohe kam hyrë në tragjeditë e ardhme të lirive”.[17] Në të vërtetë poezia “Tepër modern unë” mund të cilësohet pa më të voglin hezitim, si poezia çelës për të interpretuar tërë atë pjesë të poetikës së Arapit që i dedikohet raportit liri-tragjedi. Tragjedia është Atdheu i vërtetë i Arapit, derisa ai shpall se ka ecur dorë për dore me të, nën frikën tmerruese të humbjes së saj, ndërsa ai, poeti kap zbërthimin e grimcave të dritës dhe formulën e kthjellët të shkoklimit të tiranëve?[18] Po përse dielli i lirisë digjet nga brumimi i një zjarri përjetësisht tragjik?[19] Ç’është kjo ironi e thekshme e modernitetit në poezinë e Arapit? Pse flet për tragjeditë e ardhme të lirive? A kanë këto tragjedi të ardhme një lloj lidhje logjike me vdekjet e ardhme të heroit? “Dhe unë vajtoj vdekjet e tua të ardhme!”, profetizon dhe filozofon poeti!!!

Çështja është e drejtpërdrejtë: si në filozofi ashtu edhe në  letërsi stili është substancë. Amplituda retorike dhe tkurrja lakonike ofrojnë imazhe dhe lexime të kundërta të botës.[20] Arapi ka shkruar për modernitetin e tij, apo modernitetin si koncept, edhe para poezisë “Tepër modern unë”. Në vitin 1962, në vëllimin e tij të parë “Shtigje poetike”, në poemën “U dola përpara agimeve”, poeti flet për një marshim, i cili kryhet nga inkuizitorët modern të lirive të reja. Në vëllimin tjetër “Më jepni një emër”, botuar më 1972, poezia “Mozaiku” përmban vargun: “e trishtimet e mia krejt moderne”. Pra kemi të bëjmë me inkuizitorë modern, me trishtime krejt moderne, por edhe me një qenie tepër moderne. Qenia poetike pra, apo Arapi në poetikën e tij i paska shtuar dozat e modernitetit në unin e tij lirik, prej vitit 1972 dhe deri në vitin 1994! Pas më shumë se dy dekadash, ai nuk ndihet më krejt modern në trishtimet e tij, por ndihet tepër modern dhe na shpall se ka hyrë në tragjeditë e ardhme të lirive. Në 1962 poeti kumton se inkuizitorët e lirive janë po aty dhe të tjera liri do të vriten. Më 1994, në vëllimin “Më vjen keq për Jagon” profetizon tragjedi të ardhme të lirive.

Në poezinë “Tepër modern unë” poeti deklaron se e ka këtë lloj ndjeshmërie, atë të të qenit tepër modern, në raport me muzetë tuaj dhe armaturat e ndryshkura mesjetare. A mund të jemi ne humanët e kohëve moderne, këto armature të ndryshkura mesjetare? Po pse të jemi kaq mesjetarë ne humanët e shekullit të XX-të dhe bash në çastin historik kur diktatura komuniste sapo ka ikur de jure? Arapi ka deklaruar se ka fjetur me mesjetën tek koka që në 1972, në vëllimin “Më jepni një emër”, në poemën “Duke shkelur mbi gjelbërimin e ditëve”, përmes një monologu thellësisht sarkatik, por një ligjërimi tepër modern alegorik ama.

Tungjatjeta, Fatos.
Më fjete me Mesjetën te koka
                dhe nuk e dite.

Me Mesjetën tek koka përgjatë diktaturës, me mesjetën tek koka në atë që e paskan pagëzuar “demokraci”. Një Mesjetë e shtrirë në të tëra kohët në atdheun e shqipeve? Se ç’përfaqëson periudha e Mesjetës në kujtesën e njerëzimit kjo dihet. Vrasje, persekutime, tortura çnjerëzore  për tërë heronjtë e dritës që u shkishëruan e mandej përfunduan në turrën e druve, për të vërteta që kohët moderne do t’i pranonin edhe vetë si të tilla. Koncepti i modernitetit ofron imazhe dhe lexime të kundërta të botës, apo të realitetit shqiptar në rastin konkret, pasi asnjë krijues nuk e ngjiz botën e tij në art prej hiçit. Nuk është modern poeti, por është mesjetare koha e tij. Dozat e shtimit të këtij moderniteti, pra nga krejt modern në 1972, në tepër modern më 1994, alegorizojnë shtimin e mesjetës në trojet tona. Alegorizojnë vdekjet e ardhme dhe tragjeditë e lirive të reja. Situatë gati e pandryshueshme, si kur liria ishte e mohuar, si kur liria në pamje të parë është e lirë. Arapi flet për vdekjet e ardhme të Vllasit që në 1993… Po sot pas 20 vjetësh, a i kemi të rehabilituar ne shqiptarët heronjtë e vërtetë? Duket se jo më kot Todorovski ka përzgjedhur këtë poezi në fjalimin e tij gjatë marrjes së Golden Wreath Medal[21]nga poeti shqiptar.

Atdheu mbetet përherë i papërfunduar në poezinë e Arapit dhe veçanërisht në këtë cikël që përbën kryeveprën e tij poetike në raportin e lirisë me jolirinë. Atdheu është punishtja hyjnore, ku krahët e thyera të pegasëve i përsosin me lëndë shpirti gjithmonë më të re.[22] Po a ka nevojë shpirti për një lëndë të re? A ka nevojë shpirti për t’u përsosur? Të tilla blasfemi mundet t’i bëjnë vetëm kainët që vrasin heronjtë e dritës si Vllasi, pasi për ata, dhe vetëm pë ata mundet të jenë në të njëjtën pikë gjaku, në të njëjtën qelizë, liria e krimi së bashku. Ata skllavëruesit, më së pari të vetes së tyre, që tjetër dritë dhe tjetër errësirë kërkojnë. Për pasojë shpirti i tyre është i pashpirt. Serioziteti dhe sinqeriteti me të cilin besojnë në ëndrrën e lirisë dishepujt e dritës tingëllon absurd për veshët e tyre. Po t’i referohemi filozofit dhe poetit ekzistencialist Søren Kierkegaard, serioziteti dhe shpirti ngjizen në një mënyrë të tillë, sa që duket sikur serioziteti është shprehja më e lartë dhe më e thellë e shpirtit. Shpirti është një përcaktim i ndërmjetësisë, ndërsa serioziteti është origjinalitet i fituar nga shpirti, origjinalitet i konservuar në përgjegjshmërinë e lirisë dhe i konfirmuar me fitimin e mirësisë. [23] Vrasësit e dritës janë të përbërë prej lënde tiranësh, prandaj nuk mund të jenë seriozë as me veten dhe as me të tjerët. Ata nuk mund të jenë prej jetë dhe për pasojë në qenien e tyre me trajta aspak humane, shpirti së prapthi e vesh lëkurën e vet.

Diskursi poetik ofron dy gjendje shumë të përkundërta për lexuesin, nga njëra anë një lloj ankthi kur flitet për heroin e dritës dhe fatin e tij tragjik dhe në anë tjetër një gjendje tejet tensionuese, si ajo kur ndodhemi përpara një tragjedie në skenë dhe dëshirojmë pashtershëm që fati i të ligut të marrë fund me pësim të skajshëm. Ankthi është një përcaktim i shpirtit ëndërrimtar[24] dhe ankthi që lexuesi ndjen për fatin e heroit tragjik, përmes një ligjërimi poetik shumë lakonik është gjendja kur shpirti i lexuesit ndjen dhe bëhet një me idealet e heroit, me ëndrrat dhe aspiratat e tij. Në fundin e rrëfimit të tij poetik, uni lirik dorëzohet. Ai nuk sheh më asnjë shpresë dhe mbërrin në atë gjendje dëshpëruese ku si të vetmin shpëtimtar sheh Zotin! Në poezinë përmbyllëse “Përshpirtje” na vjen lutja e një qenieje të dërrmuar shpirtërisht, që nuk shquan rrugëdalje kurrkund, por lutet me duart ngritur drejt ikonës së Shën Mërisë për tjetër dritë në dritën e jetës.[25].

Përveç konceptit shpirt, Arapit i vetëngjizet në mënyrë tepër ambigue edhe koncepti tragjedi. Në këtë cikël ai shkruan: “prej pafajësie hyjnore dëshpërimi”. Dëshpërimi me të cilin Poeti sheh tragjeditë është prej pafajësie hyjnore dhe atdheu i një të dëshpëruari është tragjedia. Jo më kot Fatosi nënkupton se tragjedia është atdheu i vërtetë i poetëve, ndërsa vetë ka frikë mos e humb. Të kesh frikë të humbësh tragjedinë? Po përse kjo frikë? Arsyeja është kthjellësisht sublime. Pa tragjedinë si strehën e saj të përhershme qenia nuk do të mundet dot kurrë të përjetojë katharsisin. Jo atë lloj katharsisi që Aristoteli e përshkruan prej antikitetit, si pastrim përmes mëshirës dhe frikës; atë proces me funksion korrigjues e pastrues, kur qenia-lexues sheh me sy të tmerruar veprën e kainëve, apo ato lloj krimesh “ku krahas Kainit ka pjesën e vet dhe Abeli”. “Ekzistojnë tri interpretime historike të pranuara gjerësisht të konceptit katharsis: katharsisi si pastrim i emocioneve përmes ritesh të caktuara, katharsisi si pastrim përmes frikës e mëshirës dhe katharsisi si proces sqarimi e kthjellimi njëherazi. Shpjegimi i parë dhe i dytë i katharsisit i referohet emocioneve,, ndërsa i treti, sqarim/ktjellimi i referohet të kuptuarit intelektual.”[26] Llojin e tretë të katharsisit Arapi e paraqet “më drejtpërdrejt” se askund tjetër në poetikën e tij, në poezinë më titull “Katarsisi”, të përfshirë në vëllimin“Vëllezër Hamletë” më 2001. Aty poeti i lutet Zotit të diellit që t’ia përthajë pllangën e gjakut, me të cilën e spërkatën të tjerë. Recipienti i tekstit poetik përballet,  sa me konceptin e fajtorit pa faj, sa me konceptin e fajit kolektiv, të ndërthurura këto koncepte aq pazgjidhshmërisht e dramatikisht, sa kufiri ku fillon njëri e ku mbaron tjetri është e pamundur të përcaktohet.

Katarsis
Tani më duhet të pastroj
frymëmarrjen time.
O Zot i diellit,
m’i dërgo rrezet e para…dërgoji!

Përthama këtë pllangë gjaku,
që s’di se si…nuk di se ku…ma përleu shpirtin.

Unë po ecja udhës sime
e ata më spërkatën.

Krimet e vocrra nesër,
do të pjellin tiranë madhështorë.

Kemi monologun e një shpirti të përlyer, fitoren e parë drejt procesit të kthjellimit, pasi qenia e pranon, e kupton dhe e dëshmon botërisht faktin e të qenit e spërkatur me frymëra të liga. Ndaj edhe kërkon ta pastrojë frymëmarrjen. Në një varg të tijin Arapi thotë se fatet e tij ndoten me frymë tiranësh, ndërsa në këtë proces kthjellimi lutet ta pastrojë frymëmarrjen. Qenia është në hapin e parë drejt lirisë absolute, për sa kohë e ka kuptuar se “krimet e vocrra nesër do të pjellin tiranë madhështorë”. Katharsisin si proces kthjellimi pëson uni lirik në dëshpërimin e tij hyjnor tek sheh i tmerruar mohimin e lirive dhe zgjedh të ketë atdhe tragjedinë. Vetëm brenda kësaj strehëze, Arapi arrin të përjetojë atë proces kthjellimi dhe kuptimi të dramave të realitetit ku jeton. Kajzeri (Ernst Cassirer) ka parasysh pikërisht këtë lloj katharsisi kur shkruan: ““Ndryshimi që ndodh tek lexuesi gjatë procesit kathartik është një ndryshim në shpirtin e lexuesit”[27] Arapi është një lexues tepër i thellë i realiteteve shqiptare dhe në këtë proces kthjellimi, tek vështron me zemrën që kullon gjak fatet tona të vogla, të cilat ne i vrasim përditë nëpër drama të mëdha, shpirti i tij prej poeti arrin në të tillë pikë kthjellimi përmes procesit karthatik, sa tragjedia i kthehet në domosdoshmëri, në lajtmotiv jete. Pa katharsisin e saj, ai do të ishte një i verbër si shumë të tjerë dhe ne nuk do t’i kishim dot në duar këto lirika të mrekullueshme që na përndritin mendjen dhe shpirtin!

Mesazhi që Arapi na përcjell për lirinë është gjithëkohor dhe poezia e tij e mbrujtur me lëndë nga dheu shqiptar, mbart një filozofi thellësisht humane. Ajo është këngë e një shpirti të uritur për dashuri dhe veç për dashuri. Fatosi Arapi diti ta kundronte atdheun nga të tjera lartësi. Ai kurrë nuk u gënjye se liria erdhi  ndonjëherë e lirë në trojet tona. Zëri i tij poetik na ndërmend se ne nuk duam t’ia dimë për lirinë, për sa kohë nuk dimë të dallojmë heronjtë e dritës nga antiheronjtë. Nuk rrezohet diktatura me një bust, as dje, as sot, as kurrë. Drama ndodh kur zemrat ngurtësohen e marrin trajta bustesh. E ne jemi secili burg i vetvetes. Nuk rrëzohet diktati ndaj tjetrit, po nuk çliruam veten prej diktateve tona të brendshme. Lirinë e sjell shembja e vargonjve brenda vetes. Jemi diktatorë të shpirtrave tanë, ngase kujtuam se e fituam paqen me nje bust! Një paqe e rreme, pasi po vazhdon të fitohet ende me anë të artit të shkëlqyer të humbjes!

Alegoria e zeros në poezinë intelektive të Arapit

Poezia e Arapit është një alegori e mrekullueshme e odisesë së njeriut drejt vetvetes. Poetin e tmerron mohimi i saj, pasi kjo do të ishte padyshim një udhëtim drejt shtigjesh të errëta, që sjellin rrënimin e përmasës humane të qenies. Në këtë perspektivë Arapi na vjen si një poet thellësisht ekzistencial. Kjo e fundit fillon të ngjizet që në agimet e poezisë së tij. Ja çfarë shkruan Arapi në poezinë “Dita e dritave”, botuar në gazetën “Drita”, më 4 Nëntor 1979.

E kishin vrarë fjalën: Njeri,
dhe ne kemi parë kufomën e saj
të ecte udhës…

Armiku ynë ishte antidrita,
antinjeriu, –
sepse s’ishte njeri.

Konceptet e dritës/antidritës dhe njeriut/antinjeriut janë të frymëzuara nga ai lloj ekzistencializmi që ka në thelb frymën kristiane, e cila duhet nënvizuar se ndërkallet pavetëdijshëm në thuajse të gjitha poezitë antologjike që konfigurojnë udhën drejt Njeriut. Poezia “Tranzicion”, e botuar më 2005, në vëllimin “Shëtitje pa veten” e rrok fuqishëm këtë bërthamë poetike.

Dridhet brenda meje njeriu, kuis
si këlysh i rrahur nga barinjt’ e egër.

Liria shkon udhës e pyet lirinë:
– Liria ku është, shpresa ku ka vdekur?

Arapi e shkruan si rrallëkush poezinë e tranzicionit shqiptar përmes një vargu profetik, një syri vrojtues tepër të mençur, ç’ka sjell për pasojë një kufi tepër të brishtë mes poezisë e filozofisë në tërë atë pjesë të krijimtarisë së tij që i kushtohet lirisë së qenies shqiptare në veçanti dhe lirisë së mohuar me dashje të qenies në një kontekst universal. Vetëtirania apo dridhja e njeriut na ka shpënë natyrshëm drejt orës zero. Poema “Përpara gjer në humbëtirë” (1983), ndërsa botohet më 1994, paraqet zvetënimin e qenies në ferrin e diktaturës.

se brenda zeros ka prap zero,
e zero brenda saj.
Përpara, përtej zeros fare,
se zero jemi vetë!

Njeriu zero apo qenia pa liri, në strehëzën e së cilës, shpresa ka vdekur tanimë, e projekton ekzistencën në një kohë të pakohë, e pikërisht në orën zero.

Trishtimin e merr malli për trishtimin,
për dore e merr dhimbja dhimbjen;
kërcen akrepi i orës drejt tjetrit, –
të takohen në orën zero.

Ora zero plazmon kohën e jetës dhe të përtejvdekjes. Shpërfill konceptin kryekohë dhe ngjiz konceptin kryezero, duke i mpleksur pa kufij dallimi, pragun e jetës dhe atë të vdekjes. Atmosfera në poezinë “Në vorrezën ku fle unë” e trajtëson më së miri këtë lloj pragu.

Me një dorë prej fëmije
dikush hedh në qiell një zero, –
Pastaj brenda shkretëtirë.[28]

Ç’mund të vijë nga gjenerimi i asgjësë? Sigurisht një asgjë e pambarimtë si atdhe i Antinjeriut, me zero që fluturojnë në kohë e përtejkohë, sa në tokë, qiell e përtejvdekje. Ç’mund të ketë përtej dritës së vrarë? Sigurisht një antidritë. Kush del i humbur në tërë këtë proces diabolik? Sigurisht që Njeriu. Ai i pafuqishmi, kufoma e të cilit endet udhëve, ndërsa jetën ia projekton mjeshtri Zero.

Zeroja si arkitekture solide merr formën e saj absolute në poezinë antologjike “Unë dhe Mjeshtri Zero”[29], ku poeti përmes intertekstit biblik (tepër të kamufluar) i tregon qenieve të skllavëruara se si dhe kur fillon ngjizet liria.

UNË DHE MJESHTRI ZERO
Dita –trapezë. Një gotë raki.
dhe unë, edhe Mjeshtri Zero, të dy.
-Po nidesh, apo kthehesh, për ku? – pyet ai.
-Të flesh në pagjumësi, – përgjigjem unë.
-I kujt je shërbëtor, o dimër i mendjes,
i zotit apo i djallit?
-Në rrugë të madhe, jashtë kohës,
dhe brenda njeriut të ecësh…
Aty të këlthasësh: – poi kin barbarët!
Ndër xixa patkonjsh
t’ordhive që zhduken në muzg,
aty të lexosh: – poi kin barbarët…
-I vdekur që vdekjen kërkon të mashtrosh,
në duart e mia tani
je një gërmadhë fatesh.
-Jam unë që këndova: “Kur ëndrrat më lënë,
atëherë më mbërthejnë dhimbjet…”

 Kjo do të thotë që jam
një disfatë e shkëlqyer.

Miti biblik vjen i përmbysur që në titullin e poezisë. Dihet se Hyjnia si shkakësi e krijimit të jetës mbi tokë është alfa dhe omega e ekzistencës njerëzore. Raporti qenie-Zot shndërrohet kështu në marrëdhënien më thelbësore sipas tekstit të shenjtë, kurse tek Arapi kemi mjeshtrin zero si shkakësi zanafillore. Mjeshtri Zero i vjen lexuesit si shenjues i djallit, apo një lloj Mefistofeli faustian me bastet që i parashtron dialoguesit të tij. Tek Testamenti i Ri kemi dy skena, prej nga mund të nisemi për të interpretuar këtë poezi. Jemi përpara aktit të kryqëzimit, kur Jezusi akuzohet dhe mbrohet përpara diktatorëve, duke përdorur si apologji, vetë akuzat e këtyre të fundit kundër tij. Një teknikë narrative nga më të mençurat, e marrë e gatshme jo rrallëherë në letërsi dhe më gjerë.

Jezusi përpara Sinedrit[30]

60. […] Por në fund u paraqitën dy dëshmitarë të rremë.
61. të cilët thanë: “Ky ka thënë: “Unë mund ta prish tempullin e Perëndisë dhe ta ndërtoj për tri ditë”,
62. Dhe kryeprifti u çua dhe i tha: “Nuk po përgjigjesh fare për çka po dëshmojnë këta kundër teje?”
63. Por Jezui heshti. Dhe kryeprifti iu përgjigj dhe tha: “Po të përbej për Perëndinë e gjallë të na thuash nëse je ti Krishti, Biri i Perëndisë”.
64. Jezusi i tha: “Ti e the”. […]

Jezusi përpara Pilatit[31]

11. Dhe Jezusi qëndroi para qeveritarit; dhe qeveritari e pyeti duke thënë: “A je ti mbreti i judenjve?”. Dhe Jezusi i tha: “Ti po thua!”
12. Dhe kur ai u akuzua nga kryepriftërinjtë dhe pleqtë nuk u pergjigj fare.

Apologjia e birit të Njeriut përmblidhet në fjalët: “Ti e the” dhe “Ti po thua”.  Pra unë nuk po e them, por po e thua ti që po më akuzon dhe në çastin kur në të thënën e akuzuesit qëndron e vërteta, të cilën ai nuk e kupton (apo dyfish më keq nuk do ta kuptojë), i akuzuari shpërfill tjetrin (qeveritarin) dhe njëkohshëm është tepër ironik me të, pasi ai (i akuzuari) po luan me bllofin. Nga njëra anë duke mos e pranuar të vërtetën, ndërsa në anë tjetër duke e dëshmuar vetë i pari po këtë të vërtetë! Arapi përdor të njëjtën teknikë në poezinë “Unë dhe Mjeshtri Zero”. Unë është zëri i së vërtetës, kurse Mjeshtri Zero është e kundërta e Njëshit. Pra është alegori e djallit. Mjeshtri Zero, njësoj si Sinedri apo Pilati në tekstin e shenjtë kërkon të provokojë. Ai sërish nuk kupton, nuk dëshiron të kuptojë, apo akoma më keq, luhatet mes të dyja gjendjeve diabolike. Ai nxit të vërtetën të blasfemojë kundër vetes, duke marrë kështu rolin e akuzuesit. Pyetja e parë “Po nisesh, apo kthehesh, për ku?” përpiqet t’i zbulojë qenies rrugëhumbjen, por përgjigjja “Të flesh në pagjumësi” e zërit të së vërtetës i çjerr maskën. Kjo lloj përgjigje është një alegori e shkëlqyer shekspiriane e Makbethit pasi kryen krimin, ku në monologun e tij lunatik shpall të vërtetën e tmerrshme: “Makbethi vrau gjumin/ gjumin e pafajshëm”.[32] Mjeshtri bën kinse nuk kupton në pyetjen e radhës “I kujt je shërbëtor, o dimër i mendjes, i Zotit apo i djallit?” dhe arti i tij i mashtrimit në këtë rast e luan tangon e tij në humnerë. E akuzon viktimën për të shmangur vetëzbulimin, por vetëzbulohet edhe më, njëlloj si Pilati e Sinedri. Në përgjigjet e zërit të së vërtetës ka akuzë, por edhe ftesë për ikje nga vetja e tij djallëzore, kur e paralajmëron: “Brenda njeriut të ecësh” dhe “Po ikin barbarët…”.

Pas çjerrjes së maskës Mjeshtri Zero jep një përgjigje, ku ndihet hakërrimi për atë që nuk ka mundur dot ta fshehë. Përgjigjja “se në duart e mia je tani gërmadhë fatesh” rrëfen pasiguri. Pra mjeshtri fillon kërcënon, njëjtë si Pilati që urdhëron kryqëzimin, pasi kurrsesi nuk e përligj dot akuzën. Përgjigjja e zërit të së vërtetës i kumton apokalipsin e vet Mjeshtrit Zero kur i zbulon fundin me fjalët: “Kur ëndrrat më lënë, atëherë më mbërthejnë dhimbjet”. Dhimbjet e tua janë në ardhje, i vdekuri je ti, pasi ti je i paëndërrt. Ti që ke vrarë gjumin, ke bërë vetëvrasje dhe nuk e ke kuptuar ende. Me vargun jam disfatë e shkelqyer uni lirik është duke shpallur triumfin tejkohor. Mjeshtri Zero është përfundimisht një fitore e përhumbur. Përmbyllja e poezisë është gjithashtu një alegori e shkëlqyer e mitit biblik pas aktit të kryqëzimit. Sikurse Jezusi ringjallet së vdekurish, ashtu edhe e vërteta del triumfatore në apologjinë e saj në tekstin poetik të Arapit.

Metafora e trishtimit hyjnor 

Pothuajse krejt studiuesit e poetikës së Arapit i kanë theksuar temat e vetmisë, zhgënjimit, trishtimit dhe vdekjes në lirikën e tij. Trishtimi është i pranishëm në pjesën dërrmuese të poezive. Trishtimi i humbjes së të afërmve (atit, nënës, motrës, vëllait, heronjve të lirisë) ka ngjizur elegji nga më të bukurat në letërsinë shqipe. Krahas trishtimit të vdekjes është trishtimi i humbjes së vazhdueshme të kujtimit të një të dashure, apo një lloj dhimbjeje që poeti do ta bëjë përherë të re. “Si ta bëj dhembjen time të re?, pyet ai në poezinë me të njëjtin titull, botuar më 1993, në vëllimin “Ne, pikëllimi i dritave”. Një lloj trishtimi deri në dëshpërim të thellë, prej të cilit ai është “zënë rob” gati në pothuajse tërë krijimtarinë e vet 60 vjeçare. Ai poeti, as nuk do të dëshironte ta kishte këtë lloj trishtimi, por as ta largonte kurrsesi. Një pezulli që lindi atë hapësirën ca pak tjetër, përtej botës, përtej jetës. Të dy këta lloje trishtimesh janë trishtime aspak ambigue. Janë trishtime të trishta humane, të përkapshme, të lexueshme e të përjetueshme nga çdo dashuronjës i poezisë së tij.

Krahas këtij trishtimi njerëzor kemi dhe një lloj tjetër trishtimi, që jo çdo lloj lexuesi do të ishte në gjendje ta lexonte dhe kuptonte. Arsyeja? Në jetën e këtij trishtimi Arapi vjen si një aristokrat tepër sokratik. Teksti duhet lexuar me një sy shumë të mprehtë, por nëse lexuesi model është i pajisur pavetëdijshëm dhe vetëdijshëm me këtë lloj mprehtësie[33], mjafton të kundrojë thellë vargut dhe e kupton se ky nuk është aspak ai lloji i parë i trishtimit njerëzor. Ky është ai trishtimi i pastër hyjnor. Bëhet fjalë për një lloj trishtimi të denjë, siç e pagëzon Arapi në një varg të tijin. “A është i padenjë trishtimi tjetër?”, do të pyeste dikush? Natyrisht që jo, por ama është një lloj gjendje që prodhon vetveten, të mpak me dhimbje dhe nuk të lë ta bësh dhimbjen tënde të vjetër, ndërsa ky trishtim i denjë vjen prej dimensionesh aspak tokësore, duke u shndërruar në një trishtim ndërtues e transformues. Me anë të tij njeriu udhëton gëzueshëm drejt vetes, pasi pikërisht aty e askund tjetër, qenia gjen shtigjet e lirisë. Përmes këtij trishtimi njeriu bëhet ai që duhet të jetë[34] dhe ne do të jemi liri dhe jo burgje agimesh. Arapi mbetet unik në raportin mes krijuesit (poetit) dhe atij që do ta pagëzojmë si hapësira transhendentale, apo atdheu i frymëzimit. Aty mund të jetojë një perëndi kur poeti e ngjiz poezinë frymëzuar nga simbolika e teksteve te shenjta, por mund të jenë edhe disa perëndi, kur poezia e ngjiz veten në djepin e simbolikës universale.

Si mund të ecë më tutje njeriu
pa dritë trishtimi në sy?[35]

Ah, sikur bota të ish e dashurive,
të mos kish vrasje trishtimesh,
prej trishtimi bota të ishte…[36]

Arapi na rrëfen se ecja e njeriut drejt udhës së vërtetë ndodh kur prodhon dritë trishtimi, apo bota është prej trishtimi?! Lexuesi model duhet të ndalë frymën këtu. Metaforat e Arapit vijnë jo për të na kundërshtuar atë që kemi ditur deri më tani. Në këtë habitat, trishtimi i brymtë hyjnor vërteton se “zbulimi” i metaforës ndez (flakëron) mendimin abstrakt, indiferent … Nuk është vetëm gjuha që është e ngopur me metaforë. Metafora kundërshton, kapërcen vdekjen – si në përrallën e Orfeut nga Trakia – edhe pse tejkalon kohën dhe hapësirën.[37] Si mundet një dritë trishtimi të jetë bekimi yt??? Po t’i referohemi Librit të Predikuesit në Dhjatën e Vjetër lexojmë: “Trishtimi është me i mirë se gazi, sepse përpara një fryme të trishtuar zemra bëhet më e mirë. Zemra e të urtit është në shtëpinë ku mbahet zi, por zemra e budallenjve është në një shtëpi të gëzuar”.[38] Vargjeve të Fatos Arapit gjejmë gjithashtu të plazmuara metaforat biblike.

Ah, Zoti im!
Përse ma dhe mua
trishtimin tënd?[39]

Kur ti u linde,
në kraharor nëna të vuri talisman
trishtimin e brymtë, hyjnor.[40] 

Teksti poetik e justifikon vetveten kthjellë e thellë. Trishtimi që Zoti i ka falur poetit apo trishtimi i brymtë hyjnor që nëna i ka vënë si talisman në kraharor është ai lloj trishtimi para të cilit zemra bëhet më e mire. Ai lloj trishtimi që mpreh urtësinë e mençurinë për të kuptuar se poeti (qenia) jeton në një shtëpi aspak të gëzuar, por në një shtëpi ku mbahet zi, ku të gjithë ne banorët e saj ecim dorë për dore me tragjedinë! Interteksti biblik vjen kështu përmes fjalës ambigue, aspak të përzgjedhur pavetëdijshëm, çka bën që kjo lloj teknike poetike aspak e zakontë në letërsinë tonë, poezisë shqipe ia shton moshën e pjekurisë artistike[41]. Arapi e ka mbrujtur poetikën e vet me atë lloj zjarri e trishtimi hyjnor që përpiqet të gjejë zanafillën e tragjedive që ta shndërrojë shtëpinë e tij në një shtëpi gëzimi e jo vajtimi (“Kasandër, motr’ e zemrës, kur fillon tragjedia?”), të dijë ngjyrën e këtyre tragjedive,  që t’i njohë nga larg e t’i shmangë ato (“Çfarë ngjyre kanë tragjeditë e mia?” dhe të dijë ç’vjen pas tragjedive (“Më në fund, përtej tragjedive, ç’ka?”), për të mos i lënë jo vetëm përsëriten, por t’i dijë mundësisht pasojat para se të ndodhin. I gjithë ky proces arrin të realizohet vetëm nëse i sheh tragjeditë në sy (“Në sy tragjeditë e mia kam parë:/dhe më vjen për të qeshur,/dhe më vjen për të qarë.) dhe pastaj i merr përdore me të njëjtën frikë siç mund të humbësh një fëmijë të paditur prej moshës (“Ecja dorë për dore me tragjedinë time/ Kisha frikë mos e humbja).

Po nuk i njohe nga larg tragjeditë, po nuk qave e qeshe me to, po nuk i mbajte përdore, ato do t’i vrasin liritë tona dhe shpresat tona do të kenë sy tragjedie, siç kanë shpresat sy tragjedie në Tiranë.  Ku mbetet liria jonë atëherë? “Ka vetëm një liri, mos e tradhtoni atë!”,[42] klith zëri i Poetit. Nëse poetët i krijuan perënditë që t’u përngjanin atyre, atëherë ata poetët duan të dinë të jenë “të perëndishëm”, çka nënkupton të jenë të lirë. Dhe liria është vetëm një, liria e lirë, ajo që ec me dritë trishtimi në sy. Liri me talisman në kraharor trishtimin e brymtë hyjnor, i cili të mbron nga prometenjtë e rremë dhe nga shirat e verdhë të predikimeve të apostujve të lajthitur. Kështu rreth nesh nuk do të ketë frymëra të trishtuara, atdheu nuk do të jetë një varr i hapur ditëve zhelane. Duhen deshifruar kodet e tragjedive me patjetër, shkruan Arapi, përndryshe joliria e lirë do të na vrasë!

Biri im…ç’fat ky i yti?
Përse duhej në pikën e gjakut tend
të jetonin kodet e gjithë tragjedive,
liritë e vrara, besa e thyer, buka e tradhtuar;
në kryqin e skeletit tënd
të kryqëzoheshin dritat dhe ëndrrat.
Dhe Ajo mbrëmje alabake tiranase,
copë-copë, zhelane, atje në rrugë
në pellgun e gjakut të saj mbuluar…[43]

Arapi është poeti që e shkroi poezinë e tranzicionit të gjatë shqiptar me një kthjelltësi, mençuri e ndershmëri të pashoqe. Me bindje të plotë e them se nuk do të kish luks më të madh për një komb, sesa t’i lindte një poet, që përmes një poezie brilante, të arrinte ‘të studionte” tërë historinë e tranzicionit të atij kombi, në një etapë të caktuar të historisë, ndërsa në anë tjetër, vargjet e atij Poeti të jenë një alegori e shkëlqyer për çdo lexues të çdo kombi tjetër, në çdo kohë qe do te vinte me pas. Një poet filozof është ngahera një rastësi fatlume aspak e zakontë! Arapi arriti ta bënte këtë pasi diti t’i përjetonte simbolikat e njerëzve dhe të ngjarjeve[44] më mirë se çdo poet tjetër shqiptar që jetoi e krijoi në kapërcyellin mes tre epokave; paradiktaturës, diktaturës dhe pas diktaturës. Ja se çfarë shkruan Fatosi në një intervistë: “E para dhe e gjitha, shkrimtarёt të studiojnë vetveten, shpirtin e tyre, ta kultivojnë shpirtin e tyre, ta bëjnë atë shpirt me të vërtetë një shpirt të një njeriu të epokës në të cilën jetojmë, epokë e cila është me të vërtetë shumë e zhurmshme, shumë e vrullshme, por që jep mundësi shumë të mëdha për zhvillimin e shpirtit njerëzor.”[45]Akti i tij i soditjes së botës shqiptare është i thellë e i guximshëm dhe kjo është e vetmja arsye që tiranët modernë, ata që qeverisin dhe pikëllimin tonë, e lanë poetin mënjanë në një heshtje të frikshme. Ç’mund të presësh prej atyre që mohojnë veten dhe në vetëharrimet e tyre tragjike kanë harruar të zhbirojnë shpirtin njerëzor???

Në fakt, tek shumë pak poetë shqiptarë përmasa shpirtërore apo transhendentalja vjen si frymë dhe vetëdije poetike. Ata (poetët) e zgjedhin aksh përmasë dhe kjo prodhon vargje të bukura teknikisht, me figuracion të bukur estetikisht, por thellë thellë ndihet artifici. Më kujton e gjithë kjo dy vargje të Naim Frasherit: “E ku shkruhenë në kartë/Fjalët e gjuhës së zjarrtë“. Fjalën “gjuhë” e kam zëvendësuar me fjalën shpirt në këtë rast, apo flakë shpirti,  dhe i kam ndarë poetët në dy sojesh: të parët të djegur nga flaka, ndërsa të dytët të hedhur në flakë. Thënë ndryshe, poetë fenikse dhe poetë flutura. Të dy palët digjen. Po ndërsa të parët rilinden prej hirit, të dytët në vërtitjen rreth llambës bëhen shkrumb. Këta janë fisnikë në misionin e tyre gjithashtu, po feniksë nuk janë ama! Feniksë ka pak anekënd botës. Ne shqiptarët kemi feniksë aq sa duhet, por duhet mprehur lexuesi të njohë llojet e zjarreve.

Viteve të fundit, për rrethana ende të paqarta për publikun e gjerë, studiues të ndryshëm zyrtarë po bëjnë çmos t’i ç’edukojnë shijet e lexueve për poezinë elitare veçanërisht, duke ngritur brenda një kohe të shkurtër emra pa vlera të qenësishme dhe duke lënë në heshtje të turpshme korifejtë! Ky mision antikombëtar dhe atentat i ethshëm ndaj poezisë e gjuhës shqipe dikur diku do ta marrë një përgjigje, pasi përherë gjërat venë në rrjedhën e vet. Turpi dhe pësimi në fund u mbetet përherë në derë kainëve të kulturës! Zoti i mëshiroftë!

Koha kur Fatos Arapi do t’u kthehet denjësisht letrave shqipe, si një nga yjet e rrallë e krejt origjinalë të poezisë sonë, prej lindjes së kësaj të fundit e në vijimësi nuk do të jetë aspak e vonë, pasi përtej guximit të të vërtetave që shpërfaqi në poezitë antologjike, Arapi diti   ta krijonte përmes një arti të mrekullueshëm Shqipërinë e tij estetike, me një numër rekord poezish antologjike, të cilat i bëjnë ballë çdo trysnie përkthimi në një gjuhë tjetër. Në këtë kontekst përcaktimi i studiuesit Erlind Sulko mbetet padyshim më i përkori: “Vlerën më të madhe të veprës poetike të Fatos Arapit e shikoj tek mundësia që shfaq poezia e tij për t’u ngjizur përfundimisht në një trajtë të përkryer, të caktuar dhe të njëjtësuar“[46].

Vlorë, dhjetor-gusht 2020

(c) Alisa Velaj. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

---

[1] Poeti i drejtohet Kasandrës në një poezi me fjalët: “Kasandër, motr’ e zemrës, kur fillon tragjedia?”
[2] Chapter 1, The Gospel According to Saint John, Jerome’s Latin Vulgate (405 A.D.) (The HTML Bible)http://www.speedbible.com/vulgate/B43C001.htm
[3] Bible, New Internacional Version, Fifth Verse of Chapter I.
[4] Bibla. Dhjata e Vjetër dhe Dhjata e re. (2002). Libri i Gjonit, Kapitulli I, Vargu 5. Tiranë: Shoqëria Biblike Shqiptare Sh.B.Sh.
[5] Si kategori gramatikore në këtë rast. Jemi ndalur veçanërisht tek koha e tashme e mënyrës dëftore, meqënëse kjo kohë shton dozat e tragjicitetit në ciklin “Akeronti rrjedh, po Karont nuk ka”.
[6] Agalliu, Fatmir. (2002). Gramatika e Gjuhës shqipe, Morfologjia, Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, fq. 307.
[7] Në këtë rast nënkupto poeti.
[8] Agalliu, Fatmir. (2002). Gramatika e Gjuhës shqipe, Morfologjia, Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, fq. 306.
[9] Bibla. Dhjata e Vjetër dhe Dhjata e re. (2002). Libri i Zanafillës, Kapitulli I, Vargu I. Tiranë: Shoqëria Biblike Shqiptare Sh.B.Sh.
[10] Në ferrin dantesk plazmohet më së pari miti biblik, ndërthurur aty-këtu me përfytyrimet homerike të përtejbotës, të cilat ndërkallen atje si artific.
[11] Aligeri, Dante. (2009). Komedia hyjnore, Ferri, Kënga III, përkthyer nga Pashko Gjeçi. Tiranë: Argeta-LMG, fq.35.
[12] Në “Ferrin” e Dantes jepet një skenë poetike, ku transportuesi i shpirtërave të vdekur përmes lumit Akeront, varkëtari plak Karont nuk është dakord që Dante të vizitojë qytetin e Ferrit, i udhëhequr prej mësuesit të ttj, Virgjilit, pasi Dantja është një shpirt i gjallë.
[13] Sipas Dantes dhe mitologjisë greke para tij.
[14] Në mitologjinë greke jepet gjithashtu e papërcaktuar hapësira, ku duhet të rrinë ata shpirtëra të vdekur që nuk u janë kryer ritet e varrimit. Arapi i qëndron besnik kësaj “pezullie mitologjike”, më tepër për të dhënë një mesazh të caktuar, se sa për hir “të besnikërisë”.
[15] Steiner, George. (2011). The Poetry of Thought, From Hellenism to Celan. USA: A New Directions Book, fq.26.
[16] Perifrazohet shprehja nga poezia me titull “Vet tragjedia kishte humbur udhën”.
[17] Pjesë nga fjalimi i Gane Todorovskit në netët e poezisë strugane.
[18] Këto dy vargje janë shkëputur nga poezia “Unë dhe ndarja”, cikli “Dorë për dore me tragjedinë”, i cili vjen si pjesë e vëllimit me poezi “Ne, pikëllimi i dritave” (1993).
[19] duke cituar po aty: “dhe jam liri/dhe e di që dielli i saj/digjet nga brumimi i një zjarri/përjetësisht tragjik.”
[20] Steiner, George. (2011). The Poetry of Thought, From Hellenism to Celan. USA: A New Directions Book, fq.37.
[21] Fjalim i mbajtur në netët e poezisë strugane.
[22] Të dyja fjalitë e mësipërme janë të ndërtuara duke perifrazuar vargje nga poezia ‘Nuk ka vdekje akile në atdheun tim”, e cila mban për datë krijimi “13 maj 2004, Vjenë” dhe vjen e botuar më 2005 në vëllimin “Shëtitje pa veten”.  Vargjet origjinale janë këto: “Përherë i papërfunduar atdheu…/Punishtja hyjnore/ku krahët e thyera të pegasëve,/I përsosin me lëndë shpirti/ gjithmoë më të re”.
[23] fq.144. Koncepti i ankthit
[24] Fq.51
[25] Lloji i rrëfimit vargjeve të poezisë “Përshpirtje” të ndërmend tipikisht atë lloj frymëmarrje dhe mënyre të shprehuri, me të cilën besimtarët e krishterë ortodoksë i bëjnë lutjet e tyre përpara ikonave.
[26]Abdulla, Adnan. K. (1985). Catharsis in Literature. Bloomington: Indiana University Press. fq.3.
[27] ibid, fq.6
[28] E botuar në vëllimin “Ne, pikëllimi i dritave” (1993).
[29] Botuar në përmbledhjen “Vëllezër Hamletë” (2001).
[30] Bibla. Dhjata e Vjetër dhe Dhjata e re. (2002). Libri i Mateut, Kapitulli 26, Vargjet 60-64. Tiranë: Shoqëria Biblike Shqiptare Sh.B.Sh.
[31] po aty, Kapitulli 27, Vargjet 11-12.
[32] Shekspir, Ulliam, përktheu: Fan.S.Noli. (1981). Makbethi. Tiranë: Naim Frashëri, fq. 402.
[33] Nënkuptojmë lexuesin si fryt të kulturës së gjerë leximore.
[34] Poezia …Ai që duhet të jetë në vëllimin “Vëllezër Hamletë”. Metafora burgje agimesh është shkëputur po prej aty.
[35] Poezia “Prodhoni dhimbje, poetë”, në vëllimin “Gloria Victis” (1997)
[36] po aty,  poezia “Sikur bota të ishte e dashurive”.
[37] Steiner, George. (2011). The Poetry of Thought, From Hellenism to Celan. USA: A New Directions Book, fq.30.
[38] Bibla. Dhjata e Vjetër dhe Dhjata e re. (2002). Libri i Predikuesit, Kapitulli 7, Vargjet 3-4. Tiranë: Shoqëria Biblike Shqiptare Sh.B.Sh.
[39] Poezia “Trishtimi”, në vëllimin “Një zemër falet për mua” (2008).
[40] Poezia “Vetflijim”, në vëllimin “Një buzëqeshje e pabesueshme” (2010).
[41] Kabashi, Emin. (2019). Skënderbeu dhe koha e tij në poezinë e Fatos Arapit. Revista “Metafora”. Prishtinë:Lidhja e Shkrimtarëve e Kosovës, fq.6.
[42] Poezia “Poetëve të vendit tim” (199), në vëllimin “Ne, pikëllimi i dritave” (1993)
“Poetët i krijuan perënditë,/që të jenë të barabartë me to, -/kjo do të thotë/që ka vetëm një liri./Mos e tradhëtoni atë”.
[43] po aty, Poezia “Une dhe vdekja ime”.
[44] Poeti Moikom Zeqo shkruan kështu për Arapin në një shkrim të tijin: “Rrallë herë kam parë një njeri në jetën time, që të emocionohej si ai dhe të përjetonte simbolikat e sendeve dhe të ngjarjeve”. Shprehjen e Moikomit për mikun e në jetë e kemi përshtatur në këtë shkrim në funksion të poezisë së Fatos Arapit.
https://a-news24.com/2018/10/moikom-zeqo-fatos-arapi-dhe-rigoni-me-aroma-shekujsh/
[45] Intervistë e marrë nga libri “Kaleidoskop i Letërsisë Shqiptare” i autores Vera Pelaj.
https://www.zeriishqiptarit.com/sq/interviste-me-poetin-fatos-arapi/
[46] Erlind Sulko, Për poezinë e Fatos Arapit në Peizazhe të Fjalës.https://peizazhe.com/2017/07/23/per-poezine-e-fatos-arapit-i/