Dy kujtime nga fëmijëria, që ndoshta nuk kanë qenë kaq të afërta sa ç’më duken mua tani: Skenë nga filmi Pitkini ushtar; skenë nga dhoma e gjumit e prindërve të mi, ku po shuhej im gjysh, i goditur nga një hemorragji cerebrale. Në film, Pitkinin e kishin kapur nazistët dhe po bëheshin gati ta ekzekutonin; komandanti i togës së pushkatimit i ofroi “një cigare të fundit”; jo, i tha Pitkini, po përpiqem ta lë (“I’m trying to quit”). Në shtëpinë time, gjyshi – që tashmë nuk arrinte dot të artikulohej në shqip por vetëm kombinonte fjalë pa lidhje – qante si fëmijë për një cigare, që mjekët ia kishin ndaluar, “sepse i bënte keq”. Gjyshi pat pirë shumë duhan, siç pat pirë edhe shumë raki; për çudi, pasi u sëmur, rakinë e harroi krejt, por cigaren jo. Sepse cigarja nuk harrohet.[1]

Më ka intriguar ky zakon i “cigares së fundit”, që u lejohej që u ofrohej të dënuarve me pushkatim; se ç’kish një moment shumë njerëzor, gati ekumenik, që pushtonte hapësirën mes atyre që do të vrisnin dhe atij që do të vritej; dhe kur të dënuarit i jepnin një shans për të optimizuar kujtesën. Sot që nuk shumë vende të dënuarit nuk i vrasin më, edhe duhanin po vijnë duke e ndaluar; dhe njeriut nuk mund të mos i shkojë mendja te metafora e çdo cigareje si “e fundit”, ose si një afrim, qoftë edhe ritual, me vdekjen.[2] Kjo përtej çdo fushate anti-duhan dhe statistikash për “vdekje të shmangura”; flaka, zjarri, prushi, hiri, tymi janë verba elementare që i referohen të gjitha njëfarësoj vdekjes – nga turra e druve, te zjarri i ferrit, përmes tytave të pushkëve vrastare, kur oficeri jep urdhrin “zjarr!”…

Po çfarë të jetë kjo cigare e fundit, përveç se mënyrë për të ngadalësuar të tanishmen? Disa e shpjegojnë si shans që i jepet, palës ndëshkuese, për të treguar dhemshuri; disa të tjerë si mundësi që i jepet të dënuarit që të gjejë pak dinjitet, përballë fundit që i del përpara. Shumë lehtë mund të përfytyrohet edhe si distancim, i të gjithëve, nga tmerri i pashmangshëm i dënimit me vdekje; përpjekje për t’i thënë “atij lart” se jemi të gjithë kukulla në duart e të tjerëve; dhe si njerëz që jemi, shkëmbejmë edhe cigare – në një kohë që këmbëzën nuk dihet kush e tërheq tamam. Kjo përsiatje më kujton tani edhe një nga aforizmat e Lec-it: “Ëndrra e përhershme e xhelatit: që i dënuari t’ia lëvdojë cilësinë e punës.” Vërtet: një falënderim për cigaren, nga ai që e ka litarin në fyt.

Në variante të tjera të këtij rituali, të dënuarin e pyesin nëse ka ndonjë dëshirë të fundit: dhe ky shpesh kërkon ta ndezë. Në mungesë të shpresës, dëshira shfaqet në formën e saj më simbolike – si cigare. Nuk është dëshirë për cigare; vetë tymosja është dëshirë e dëshirave, përjetim i gjithçkaje të mundshme, dilacion i rrjedhës së kohës deri në stazë. Te tregimi “El milagro segreto” (Mrekullia e fshehtë), Borges-i rrëfen për një dramaturg, hebreun Jaromir Hladík, që u dënua me vdekje nga nazistët gjatë Luftës II; natën para se të ekzekutohej vendimi, Hladík-u i kërkoi Zotit që t’i japë një vit, veç një vit, që ta përfundojë një pjesë teatrale që i kish mbetur përgjysmë. Dhe Zoti ia plotëson dëshirën: në momentin kur oficeri i jep togës urdhrin për zjarr, kohërrjedha ngrin dhe Hladík-ut i jepet mundësia për ta përfunduar veprën e vet. Në momentin kur teksti është gati, koha fillon sërish dhe i dënuari bie përdhé, i pushkatuar.

Shpjegimin rivelues se çfarë është pikërisht cigarja, që i ofrojnë atij që do të pushkatohet, e kam gjetur te Annie Leclerc, e cila – një një kontekst tjetër – e pat quajtur cigaren “lutja e kohës sonë” (la prière de notre temps). E ngjashme pra me priftin që ua çojnë në qeli të dënuarve; ose edhe me last meal, që u japin këtyre në SHBA (ku duhani tashmë ndalohet, edhe on death row). Por ndryshe nga biseda a thjesht prania e priftit, ndryshe madje edhe nga religjioni material i të përtypurit, në burgjet amerikane, cigarja e ka atë virtyt unik, që jo vetëm të jep kohë të mendosh, por edhe të dhuron qiellin për të menduar, duke t’i zgjeruar mushkëritë e mendjes. Ashtu edhe shumëkush do të arrijë të lutet ashtu siç dëshiron – dhe të gjejë kohë për të bërë paqe me veten dhe me botën. Ja edhe aspekti diabolik, nëse duam ta quajmë kështu, i ndalimit administrativ të duhanit, si anti-ekstazë burokratike e një mjekësie gjithnjë e më të degraduar në disiplinim dhe ritual histerik.[3]

© 2020, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.

Imazhi në kopertinë: SARAH LUCAS | WHERE DOES IT ALL END? (dyllë dhe bisht cigareje, 1994)

[1] Kantautori dhe poeti Leonard Cohen e pat lënë duhanin për tridhjetë vjet, por e rifilloi kur mbushi të tetëdhjetat.

[2] Te ky artikull i Andrew Marzoni-t në The Baffler (Commodity of Doom), që edhe më nxiti t’i shkruaj këto rreshta, lexoj për Zeno Cosini-n, personazhin e romanit La Coscienza di Zeno, të Italo Svevo-s, i cili e shpallte çdo cigare që pinte si “të fundit”; dhe për autorin e romanit, Svevo-n, edhe ai duhanxhi i regjur, që pësoi një aksident dhe përfundoi në spital, ku kërkoi pastaj vërtet një cigare të fundit, por mjekët – e kotë ta zë në gojë – ia refuzuan.

[3] Tregojnë se një murg rishtar pat pyetur dikur mësuesin e vet: “a mund të pi duhan kur jam duke u lutur?” dhe tjetri i ishte përgjigjur: “jo, nuk mundesh. Mbaroje lutjen, pastaj ndize.” Por një ditë më pas, rishtari e pa eprorin e vet duke u lutur, me cigaren të ndezur. Priti sa ky mbaroi, dhe pastaj i kërkoi shpjegime. I përgjigjet eprori: ti u shprehe keq herën e parë – duhet të më kishe pyetur: a mund të lutem, kur jam duke pirë duhan? Dhe atëherë do të të isha përgjigjur po, sepse siç na mëson edhe Shën Pali, asgjë nuk mund të na pengojë të lutemi.