Një lexues kish lënë këtë koment te shkrimi i djeshëm i Arjan Shahinit:
Yrysh dhe kibernetikë. Shqipe e kulluar.
Komente të tilla qortuese për “fjalë të huaja” nuk i kalojmë: janë jashtë teme, jashtë tonaliteti dhe, në përgjithësi, pa kuptim.
Lexuesit i kishin bërë përshtypje të dyja fjalët – edhe yrysh, edhe kibernetikë, dhe i kish refuzuar të dyja, në emër të “pastërtisë së shqipes”.
Në fakt, janë fjalë me status të ndryshëm që i bashkon më shumë konteksti specifik, se stilistika. Njëra, yrysh, me kuptimin “hov, vrull, turr,” hyn u përket orientalizmave ose turqizmave të shqipes – një grup leksikor të cilat këta të vetëquajtur “shërbesëtarë” të shqipes janë stërvitur kaq fort, që t’i shfarosin si të ishin parazitë, sa tani edhe po e identifikojnë veten me rolin e tyre insekticid, si profession de foi.
Tjetra, kibernetikë, i përket shtresës së ndërkombëtarizmave, të cilat janë të ndryshme nga “fjalët e huaja”: duhet të jetë njeriu purist i ndërkryer, që t’u vërsulet, përveçse kur nuk e di që janë ndërkombëtarizma.
Aq më tepër që, kibernetikë, edhe të duash ta zëvendësosh, nuk ke me çfarë.
Komentuesi më lart (1) i ka pikasur ato që atij i duken “fjalë të huaja” dhe (2) e ka parë të udhës ta shprehë kritikën ose refuzimin e vet në publik.
Mund të pyetet se si, me ç’kritere, e dallon dikush një fjalë si “të huaj”: ngaqë nuk e njeh, apo ngaqë e njeh? Apo ngaqë nuk i duket si “shqipe”? Përshtypja ime është se këtë lloj shqise po ua mpreh e zhvillon lexuesve shkolla – dhe nëse kështu, ka vend për t’u shqetësuar.
Ata që ndërhyjnë, në komente, për të qortuar tekstin se “ka shumë fjalë të huaja”, janë të sigurt se kështu po i shërbejnë gjuhës shqipe; në kuptimin që nisen nga qëllime të mira (jo se kjo i shfajëson).
Ka madje prej tyre që e shohin këtë si një lloj angazhimi ose shërbimi publik dhe kjo mbase edhe i bën të ndihen mirë me veten dhe me të tjerët.
(Ndonjë prej këtyre, që më është drejtuar personalisht, më është dukur kastravec, por po dua të përgjithësoj, sepse ashtu kastraveci do të isha unë).
Edhe këtë lloj refleksi epilinguistik besoj se e nxit dhe e zhvillon shkolla. Dhe do të ishte për të ardhur keq, sikur mësimi i shqipes në shkollë të katandisej ose edhe thjesht të përqendrohej në detyrimin për ta mbajtur leksikun “të pastër.”[1]
Ose që patriotizmi gjuhësor të reduktohej në ksenofobi leksikore.
Gjatë këtyre 15 e kusur vjetëve që merrem me “Peizazhe të fjalës”, shumë rrallë, në mos asnjëherë fare, nuk më ka qëlluar që dikush të ankohet se “autori përdor gjuhë të varfër” – dhe kjo jo ngaqë të gjithë ne që botojmë këtu e kemi shqipen detyrimisht të pasur. Dhe as që “autori i ka argumentet të gabuara (të rrejshme)” ose “autori i ngatërron termat”, etj.
Është çështje shqisash: nishanxhinjtë e leksikut kanë në shënjestër të huajën. Nuk u intereson aq çfarë thuhet në një shkrim dhe as mënyra si përcillet kjo prej autorit – por fakti që shkrimi i shënjestruar prej tyre përdor gjuhën shqipe, e cila u dashka “ushtruar” në një mënyrë të caktuar, madje të rregulluar me kritere gati morale (moralizuese).
Vini re: kemi kaluar kështu në një lloj disiplinimi gati liturgjik, të ligjërimit.
Por komentuesi më lart, që shqetësohet për “kontaminimin” leksikor, tregon pa dashur edhe një tjetër defekt të edukimit gjuhësor në shkolla: nëse ky edukim shkëlqen, kur është fjala për pikasjen e “fjalëve të huaja”, përkundrazi dështon, kur është fjala për t’u mësuar nxënësve si të lexojnë një tekst.
Në të vërtetë, tek titulli i shkrimit të Shahinit, edhe yrysh edhe kibernetikë kanë edhe një funksion stilistik të caktuar, në kuptimin që janë zgjedhur nga autori pikërisht sipas statusit të tyre në leksik (yrysh si orientalizëm bisedor, kibernetikë si ndërkombëtarizëm, i ligjërimit libror).
Është thënë dhe e kemi thënë edhe ne, që një pjesë e orientalizmave të shqipes, në vend që të dëboheshin nga leksiku duke u zëvendësuar me fjalë vendi dhe neologjizma (zgjidhje ekstreme, që disa e dëshiruan por s’e arritën dot për fatin e ne të tjerëve), thjesht janë specializuar si fjalë të ligjërimit bisedor, ndonjëherë edhe të ligjërimit të thjeshtë.
Kësisoj, nëse Rilindësit i shihnin si fjalë parazitare që duheshin qëruar nga shqipja si morrat, ne sot kemi luksin që t’i shfrytëzojmë për të pasuruar edhe shqipen, edhe mënyrën si shprehemi.
Këtë potencial të orientalizmave të shqipes e dalloi, nga të parët Noli; por tashmë ai është realizuar në masë, madje deri në atë shkallë sa shumë përdorues të shqipes të mos jenë më të vetëdijshëm se pse ndodh kështu.
Prandaj edhe yrysh, në titullin e asaj eseje, ka vërtet kuptimin “hov, vrull, ngut, etj.”, por e jep këtë kuptim të shoqëruar me kuptimin “hov i atyre që kujtojnë se ngutja mund të kompensojë për inkompetencën ose neglizhencën; entuziazëm i tepruar por i çastit; flakë kashte; pamundësi për të kuptuar se disa çështje kërkojnë zgjidhje sistematike, jo sa për sy e faqe ose për të shlyer një financim a donacion.”
Yryshi është, si të thuash, mobilizimi i të paaftit; dhe konotacioni i kësaj fjale, i mbështetur në historinë e saj në shqipe, është “mendësi e prapambetur, prej injoranti.”
Le ta ndërrojmë tani, këtë yrysh te titulli i shkrimit, me një sinonim, p.sh. “hov dhe kibernetikë”: besoj se edhe komentuesi pedant do të jetë dakord me mua se efekti qesëndisës do të humbasë menjëherë.
Ky do të ishte një nga ato raste kur preokupimi purist i një redaktori do ta dëmtonte tekstin drejtpërdrejt. Kemi parë, në të kaluarën, shembuj flagrantë ku ky dëmtim ka ndodhur, madje në përmasa dramatike.
Por sa do t’i shqetësonte kjo të gjithë ata që mbajtjen e shqipes “të pastër” e shohin si një lloj gjimnastike patriotike?
Ka edhe më. Ajo yrysh, në krye të esesë së Shahinit, jo vetëm që e përcjell konotacionin drejtpërdrejt, por edhe e amplifikon efektin stilistik duke hyrë në kontrast me fjalën përbri: kibernetikë.
Kibernetikë është fjalë librash, që shumë prej nesh mund ta kenë dëgjuar, por nuk ia dinë tamam kuptimin (le ta përkufizojmë kështu: “shkenca e sistemeve të komunikimit, automatizimit dhe kontrollit në qeniet e gjalla dhe në makinat”).
Për nga kuptimi denotativ, kjo fjalë nuk ka ndonjë lidhje me yrysh; por i vendos lidhjet në rrafshin konotativ (stilistik) – nëse yrysh i referohet prapambetjes dhe mendësisë primitive, kibernetikë i referohet, përkundrazi, qasjes së stërholluar, intelektuale, hiper-teknologjike ndaj botës dhe ndaj dijes.
Është e vështirë, në mos e pamundur, që dikush që përdor fjalën yrysh pa ironi, të përdorë edhe fjalën kibernetikë. E vetmja mënyrë për t’i sjellë këto fjalë bashkë, në një kontekst, është nëpërmjet konotacionit ose ironisë, që e vë theksin te kontrasti.
Dhe cili është ky kontrast pikërisht? Jo aq ai midis mendësisë së politikanit populist, gjysmë-analfabet që kujton se mund t’i zgjidhë punët me metodat “e rrugës” dhe specialistit teknokrat (nëse duam ta rëndojmë dozën, ai mes lindjes “anadollake” dhe Perëndimit “modern” dhe “teknologjik”); sa ai në mendjen e kujtdo që pandeh se mund t’i kapërcejë etapat dhe të kërcejë drejtpërdrejt nga e shkuara tek e ardhmja, duke i rënë anash së sotmes.
Yryshi është, pra, kibernetika e atyre me të cilët nuk po duam të identifikohemi.
Këtë efekt titulli e arrin pikërisht nëpërmjet dy fjalëve që ka zgjedhur autori të përdorë, në pajtim me synimin e vet; gjithë duke qenë i vetëdijshëm se po tërheq vëmendjen e lexuesit edhe me dy fjalë që nuk janë dhe aq të rëndomta në shqipe, që bien në sy, që spikatin.
Shembull i publicistikës së mirë dhe i përdorimit virtuoz të leksikut të shqipes.
Shqetësimi im ka të bëjë me atë nëse shkolla ua mëson nxënësve këto virtyte të shqipes, apo mos e vë theksin te përdorimi i shqipes “së kulluar” si formë e riprodhimit të shqiptarisë. Nga aq sa kam mundur të vëzhgoj vetë, në orët e gjuhës shqipe dhe të letërsisë, në tetëvjeçare dhe në gjimnaz, më është dukur se mësuesit s’e kanë për gjë të zgjedhin kombëtarizmin, si strehë ndaj dyshimeve dhe frikës; madje edhe atje ku tekstet ftojnë dhe nxitin për shumë më tepër.
Alternativa këtu është midis gjuhës si mjet komunikimi dhe gjuhës si ritual: çfarë shprehish gjuhësore po u ngulitim fëmijëve?
Filozofia diskursive e Rilindjes dhe kriteret përkatëse për mirëmbajtjen e ligjërimit shqip (dhe të gjuhës) ishin produkt rrethanash historike tejet specifike. E njëjta filozofi, e bartur në bashkëkohësi, jep efekt të kundërt – në vend që të ndihmojë mirëmbajtjen dhe pasurimin e ligjërimit shqip, e keq-orienton, duke e trajtuar komunikimin shqip si të ishte ndonjë formë ligjërimi magjik, që synon shëlbimin e kombit.
© 2020, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.
[1] Zakonisht, këtë ma kundërshtojnë duke më thënë “po ç’të keqe ka, që të kërkosh mbajtjen pastër të leksikut shqip?” Qëndrimi im, ndaj kësaj kundër-kritike, është se jo vetëm që leksiku i shqipes nuk mund të mbahet i pastër duke ndërhyrë post factum, ose pasi është përdorur fjala e huaj e panevojshme; dhe jo vetëm që fjalët e huaja – si barbarizma – janë vetëm simptoma e një çrregullimi gjuhësor që duhet kërkuar gjetiu; por edhe që vëmendja e tepruar dhe artificiale ndaj fjalës së huaj në një tekst e dobëson drejtpërdrejt normën leksikore, duke e vënë këtë në dyshim dhe duke u hapur rrugën eksperimenteve leksikore shpesh qesharake (si neologjizmat ose preciozizmat). Jam i vetëdijshëm se shumë prej nesh përdorin fjalë “të huaja” pa arsye (ose pa e pasur për qëllim të përdorin fjalë të huaja); por kjo sëmundje e normës leksikore nuk mund të trajtohet, përveçse duke u mësuar fëmijëve, në shkollë, mjeshtërinë e përdorimit të fjalës në publik. Në thelb, unë e shoh problemin atje që leksiku aktiv i shqipes publike sot është shumë i varfër, në krahasim me çfarë duhej të ishte; dhe kjo varfëri, që shpesh vjen nga mosnjohja e leksikut shqip, çon pastaj edhe në shkelje të normës. Gjithsesi, kjo temë duhet trajtuar veçan, dhe unë e kam trajtuar (madje edhe në një libër); aq më tepër që nuk lidhet drejtpërdrejt me shkrimin e tanishëm.
Ndonjëherë, puritanizmi – ose më saktë, purifikimi – rrezikon të bëhet qesharak.
Shembull: Kam parë njerëz që shmangin përdorimin e fjalës “moment”, pasi ka një tingëllimë, siç dhe prejardhje qartësisht të huaj. Kësisoj përdorin me zell fjalën “çast” thjesht sepse nuk dinë rrënjët sllave të kësaj të fundit.
Këtë – që “moment” u dashkësh zëvendësuar me “çast” – ia kam dëgjuar në vitet 1980 një goxha dijetari që e mbaja për autoritet në lëmin e normës leksikore; edhe pse nuk e kuptoja ç’i kish bërë këtij “momenti” dhe pse i preferonte “çastin”. Më pas, më ka lindur dyshimi se kjo mani e këtij personi – e shprehur sistematikisht – kundër fjalëve neolatine të shqipes i tradhtonte predisponimin anti-perëndimor, ose frikën nga Europa, nga qytetërimi, nga QYTETI; dukej sikur e ndiente veten mirë vetëm mes zilkave, bagëtive, ogiçëve, bareshave, trimave me mustaqe, hamshorëve, hostenëve, ugarëve, qepujkave, brazdave, sofateve, pijavicave, bajgave dhe radhonjve. I dukej sikur ndikimi perëndimor do t’ia dobësonte dhe më në fund zhdukte shqiptarinë e tij pastorale, plot sllavizma të ngrohta si vlaga, duhan të dredhur dhe hejbe kuajsh. Mbase e kam pasur gabim. Mbase e kam gabim.
Nuk mjafton vetem kaq sa ka shkruar komentonjesi, qe te mberrihet ne kaq shume perfundime, me kete siguri.
Duke pare qe autori atje e ka me Veliajn, atehere komentonjesi mund te kete qene, qofte nje cfaredo i PS-se, qofte nje i ngushte i Lali Plerit. Po ashtu, nuk mund te perjashtohet qe per shkak se autori ka qene ne rol drejtuesi ne administrate gjate kohes se PD-se, komentonjesi ( ndoshta aspak i PS-se) te mos ia marre per baze gjithe argumentin, duke ia shumezuar me zero si retorike dhe ashtu si edhe tek rasti tjeter, thjesht ta asgjesoje me nje argument te zakonshem, si paaftesia per ta shkruar si duhet shqipen. Po ashtu, autori ironizon Netflix-in si papagall te ideologjise ”black lives matters”, cka sjell nje ndjeshmeri tek nje grup i caktuar ne Shqiperi, i perbere nga sorrosiane, evgjite, rome/arixhinj, greke etj
Pra, le ta leme menjane komentonjesin se cfare tipi eshte pasi ka shkruar shume pak per te na dhene mundesine per analize e psikologjisje te tij dhe le te merremi me argumentin qe del ne cdo hipoteze, ne lidhje me paaftesine e hamendesuar te autorit per t’u shprehur ne shqipe te kulluar.
E verteta eshte se autori per shkak te tematikes se pare, mjaft teknike e teknologjike, eshte i detyruar te perdore shume fjale teknike, te cilat tingellojne si te huaja, sepse jane te huaja. Pra, realisht eshte i pakuptueshem, ashtu si ta zeme eshte i pakuptueshem nje mjek qe shprehet ne gjuhe teknike, dmth qe flet latinisht, sepse shqiptaret nuk dine latinisht dhe as kane ndonje detyrim ligjor apo moral qe ta mesojne.
Pra, pavaresisht arsyeve dhe qellimeve te komentonjesit, te cilat nuk kemi si t’i dime, kemi padyshim nje problem me ligjerimin teknik, sepse eshte ne gjuhe te huaj. Pra, kushdo qe do te beje nje ligjerim teknik internetor, duhet te mendohet shumefish per termat qe perdor, ne menyre qe te mos pershqisohet se po i hedh termat e huaj si lopa bajgen. Si minimum kujdesi t’i vendose mes thonjezash.
Tani, ti si i zoti i shtepise, vete i ben dhe vete i zhben rregullat ne lidhje me shqipen e shkruar te autoreve, por komentonjesi duket se eshte ne rregull me frymen e rregullave te shkruara per botimin ne PTF.
Flas per frymen e rregullave te shkruara sepse perpos ”kibernetike”, ”bots”, ”internaut” etj fjale pra teknike te huaja, qe duan thonjeza ( tek ”kibernetike” ka edhe debat ne lidhje me K- nistore, sepse mund te jete edhe Q edhe Ç, llafi qe bie eshte e njejta K e Kaesar, italisht Cesare, qe ne shqip vjen si Qezar dhe se fundmi Cezar, po asnjehere Kezar, pra forma kibernetike duhet te kaloje njehere ne nje analize shkencore fonetike, nese duhet te jete Kibernetike, Qibernetike apo Çibernetike ), kemi pra edhe fjalen ertogrullase, yrysht.
Ne ndryshim nga beteja jote e mirenjohur ne favor te turqizmave e arabizmave, lexonjesi mesatar i PTF-se nuk e ka kete pershtypje, pra krijon nje ndarje, dallim mes teje dhe PTF-se, sepse PTF-ja nuk dallohet per perdorim turqizmash e arabizmash ( as ti per ate pune), pra autoret e PTF-se, nuk jane pro turqizmave e arabizmave.
Mund te perfytyrojme qe nje PTF plot me turqizma e arabizma tek shkrimet nuk do te kishte keta lexonjes mesatare qe ka, por te tjere, me afer Hoxhe Elvisit.
Pra, beteja jote pro turqizmave e arabizmave anashkalohet prej lexonjesit mesatar qe te njeh me shprehjen, kali i kuq e ka nje huq, ndersa me shume gjasa ka qe nuk njihet fare prej lexonjesit te sapoardhur, i cili pershqison se fryma e PTF-se nuk eshte pro turqizmave e arabizmave.
Keshtu, si perfundim, moderimi eshte puna jote, por meqe e hodhe ne shesh te PTF-se, per mendimin tim te saposhprehur, komentonjesi kalon per frymen e PTF-se ne lidhje me shqipen ( do kaloje edhe nese do beje nje sondazh).
DI, ke marrë shumë yrysh. Atë koment unë e hoqa jo sepse nuk bija dakord me ç’thoshte autori, por sepse ishte jashtë teme. Por pastaj m’u duk me interes diskutimi i komentit vetë – ose pse disa prej nesh janë tone-deaf, kur vjen puna për aftësitë shprehëse të shqipes. Gabim e ke edhe për sa thua për orientalizmat (turqizmat): unë nuk është se jam në “favor” të tyre, por kam kundërshtuar – besoj me shumë argumente – vullnetin për t’i pastruar, i bindur se një pjesë e tyre kanë shumë ç’t’i japin shqipes. Kam kërkuar që të trajtohen si pasuri, jo si pisllëk. Shembulli që solla në shkrimin më lart tregon – për mua dhe shpresoj për të tjerë – pse janë pasuri.
Nqs dikush nuk e kupton cfare shkruhet sepse ka shume fjale te huaja, qe nuk i kupton, atehere nuk ka cfare te flase per temen, por do te ngreje ceshtjen e gjuhes. Pra, ne kete rast ti e merr per te mireqene qe komentonjesi e ka kuptuar ose doemos duhet ta/t’i kete kuptuar ceshtjen/ceshtjet e ngritur/a prej autorit, duke ananshkaluar faktin qe autori eshte realisht i pakuptueshem per lexonjesin mesatar ( cfare jane ”boots” dhe roli i tyre eshte teme shume e koklavitur per t’u marre e mireqene qe lexonjesi mesatar e kupton).
Persa i takon turqizmave e arabizmave, e ke mbrojtur kaq shume perdorimin e tyre, saqe nga nje kendveshtrim eshte paradoksale qe ti vete nuk i perdor.
Dmth do te ishte nje argument i mirefillte nga ana jote nese do t’i perdorje duke demostruar sesi ligjerimi yt eshte pasuruar apo eshte me i pasur sesa i te tjereve qe nuk i perdorin.
Pra, ti nuk po perdor ate qe eshte argumenti yt me i mire ne favor te tezes tende, ligjerimin tend publik. Ne, dmth une apo une i pari, kam nje kureshtje te madhe per te pare sesi do te ishte nje shkrim yti plot turqizma e arabizma. M’andej t’i vete do te na shpjegoje konkretisht pse dhe si x apo y turqizem e pasuroi ligjerimin tend.
p.s llafi qe bie jo se nuk jam dakort qe yrysh perdoret me ironi dhe ka nje vlere ne kete drejtim, por edhe nese do te perdorej ta zeme ”turravrap” do te kishte te njejtin kuptim dhe efekt pa shkaktuar trazim tek shqisat e askujt dhe as gjirokrastritet nuk do te sikletoseshin per shqiptimin.
Ke shkruar gjithe ate carcaf me siper, por kembet i nxorre gjithesesi me ate p.s. Parashikimin e efektit te audienca lerja autorit. Zgjedhja ka qene e qellimte saktesisht si e ka sqaruar shkrimi.
Ke te drejte per thonjezat. Dikush mund ta ngaterronte fjalen “bot” me “botin” (dikush, dude) qe perdoret ne ca zona ketej nga jugu – por ndoshta edhe ky ka qene qellimi – autori nuk e di.
Por shkrimi nuk ishte shume teknik. Se paku jam munduar ta thjeshtoje pa hequr nga sterhollimi i idese.
Sa per termin “kibernetike” – e ke edhe te vepra e E. Hoxhes, V. 23 (Janar 1962-Tetor 1962). fq. 540-1.
Shkruan:
Po jo, more DI; nëse dikush nuk e kupton çfarë shkruhet (siç nuk është rasti i atij komentuesit, po të gjykosh nga komentet e tjera që më ka dërguar më pas), atëherë (1) ose pyet për t’u sqaruar, me shumë mirësjellje, dhe duke e falënderuar autorin paraprakisht ose (2) zgjidhja më praktike, nuk komenton. Askush nuk është i detyruar të komentojë, përveç atyre që, me komente, nxjerrin bukën e gojës (proletarët e troll farms). Një pjesë e madhe e komenteve këtu te PTF do të ishte mirë të kishin mbetur si mendime, në kokën e komentuesve. Aq më tepër, për çështje të gjuhësisë, që është dije e vështirë: shumë nga ata që flasin, do të përfitonin shumë sikur vetëm të dëgjonin. Ta mbyllim këtu këtë muhabet, sepse jemi prapë jashtë teme.
Z. autor pavaresisht se pajtohem ne lidhje me permbajtjen e shkrimit tuaj, nuk mund te mos verej se komentonjesi ka te drejte ne lidhje me perdorimin qe i beni huazimeve. Jo ne lidhje me turqizmat se shkrimi nuk dallohej per te tilla, por per termat teknike. Fakti qe kibernetike e perdorte Enver Hoxha dhe e permban fjalori online si thote Fatma, nuk e ben me pak problematike apo ndryshe nga yrysh ( edhe kete do e kete perdorur me siguri Enveri dhe e permban fjalori). Kibernetike realisht nuk do te thote asgje per lexinjesin apo kendonjesin mesatar shqiptar, eshte nje fjale qe jane nxituar per ta futur ne fjalor dhe per te cilen kane perdorur tingullin k-, qe eshte plotesisht i papershtatshem, sepse jashte rregullave fonetike te shqipes. Dmth per ate fjale mund te perdoret edhe tingulli h, pra hibernetike apo cilado nga 36 germat e shqipes zyrtare, por nqs do te perdorej si kriter rregulli fonetik nuk do te ishte me k-. Gjithsesi e kane palosur me k- se e ka thene edhe gjagji Enver dhe keni te drejte qe s’eshte detyra juaj te merreni me enveriznat dhe/ose diletantizmat e gjuhesise shqiptare. Meqenese e pranoni qe keni humbur disi fillin me fjalet e huaja, besoj qe kjo e ben komentonjesin dhe verejten e tij me te pranueshem, sesa pa kete pohim nga an’e juaj.
S’ka asnjë problem me fjalët yrysh dhe kibernetikë të përdorura drejt. Problemi është – nëse më lejon ta them, DI – tek ata që u mungon kibernetika (pa ua pasur kush fajin për këtë) dhe duan pastaj ta mbulojnë mangësinë duke shpërfaqur yryshe dhe afshe gjithfarësh. Një gjë nuk e kuptoj dot: ç’dreqin duan këtu te Peizazhet? Vijnë që të më korrigjojnë mua? Apo që të përhapin Verbum-in?
Ndjese per nderhyrjen, duhet te ndjej ndonje faj une per prezencen e orientalizmave ne shqipen time, te babait dhe te gjyshes time? Mos valle duhet te bej mea culpa une per faktin derdimeni/tutkuni/teveqeli/dallkauku/karagjozi shprehin dicka qe nuk ka lidhje idiot/deficent/trushplare/truthare? Nuk ju kuptoj pse duhet te jepni shpjegime per gjera te vetekuptueshme?! Hitleri vrau gjysmen e Europes dhe inferioriteti nuk iu shuajt as diten e fundit! Sa vete duhet te ekzekutojme nga kujtesa personale memoria historike e perbashket qe te kuptojme se inferioriteti nuk shuhet? Ju lutem, pergjigjen e dua me shifra. (Ndjese, por me eshte bere semundje gati profesionale kjo puna e imagologjise, Saidit, etj…) Mund edhe te mos e botoni si koment, pasi eshte me teper per ju, si autor, se sa per publikun.
Ndëryrjet për të korrigjuar leksikun, sidomos kundër fjalëve të huaja dhe orientalizmave, janë mënyra për të imponuar një lloj pushteti magjik ndaj tjetrit, duke e detyruar të mbrohet. Para 1990-ës, ishin edhe shfaqjet e huaja që t’i vinin në dukje: praktikisht të njëjtat kategori njerëzish, që dalin vullnetarë për të disiplinuar gjuhën e Tjetrit.
Ja komenti i Pp-se eshte nje perforcim i asaj, qe flitet per mbrojtjen e oruentalizmave, pastaj mekati i vetem eshte oksidentalizma. Te vetmet gjera qe mund te korrigjohen jane prezenca ne vend te pranise dhe ekzekutojme nga kujtesa ne vend te fshijme nha kujtesa ( ekzekutoj nga kujtesa eshte edhe ndonje kalk/shtremberim i frikshem kuptimor, me keq sesa prezenca ne vend te pranise). Pra, duket se ceshtja ka thjesht natyre ideologjike dhe me teper per te justifikuar hyrjen e oksidentalizmave, sesa per te ruajtur orientalizmat, te cilat nuk duken asgjekundi ne ligjerim.
Shkruan:
Ashtu të duket ty, DI, sepse ti nuk ngjan të kesh shkruar ndonjëherë diçka për botim (ma kundërshto dhe do të të kërkoj falje nëse e kam gabim). Provoje me një libër çfarëdo, një studim, një roman, një dramë, një skenar filmi, ose edhe një artikull a një vjershë xhanëm – dhe pastaj eja të flasim prapë për fjalët që përdoren, fjalët që nuk mund të përdoren dhe fjalët që duhen përdorur. Provo të përkthesh një autor perëndimor në shqip pa e masakruar krejt, qoftë edhe nga italishtja që ne shqipove na vjen kaq natyrshëm, dhe pastaj eja të flasim. Provo të përkthesh një manual universitar të filozofisë (nuk po them Heidegger-in, as Hegelin), dhe do të ma kuptosh hallin. Normalisht, ti duhet të ishe treguar aq modest, sa të mos shqiptoheshe fare për këtë punë, por të dëgjoje ç’thonë ata që e kanë mirëfilli sfidë të përditshme.
Pavaresisht se e ke gabim, nuk eshte se po shkruan qe te ta qajne hallin ata qe dine ( as une nuk do merresha me te qare hallin tend ne ate rast). Ti shkruan, si keshillon me siper qe pervec yrysh, mund te shkruhet turr, turravrap, impetous etj. Pra, nuk ke ndonje problem konkret, por kerkon qe ate qe eshte barbarizem koke e kembe sipas perkufizimit, jmpetous, t’i japesh te drejten e shtetesise ne shqip. Problemi nuk eshte teknik si po thua, por lidhet me politikat gjuhesore ( te cilat, mandej lidhen me ideologji te caktuara politike). Perndryshe, gjermani Shvarc beri perkthime pafund dhe nuk eshte aspak i dalluar per ndonje beteje apo lufte kunder purizmit apo se i eshte penguar puna nga kufizimet e shqipes. Sa i takon perkthimeve te filozofise vetem ne Shqiperi nje jo filozof gjen guximin te perktheje libra filozofie,. Perkthyesin shqiptar nuk e penalizon shqipja por arroganca e vet se mund te perktheje cdo gje edhe pa lidhje me zanatin e vet. Le t’ia leme perkthimin e Hajdegerit nje filozofi te ontologjise dhe gjuhes, kur te kemi te parin e ketij lloji ne Shqiperi, se nuk eshte pune qe behet me perkthim 5 mije apo 10 mije leke te vjetra faqja e me 2-3 fjalore.
Nga moderatori: do t’ju lutem komentuesve që t’i përmbahen temës, nëse duan që të mos u shkojë mundimi kot (në koshin e mbeturinave ka ende vend sa të duash). Politikat e moderimit nuk janë objekt i diskutimit nga lexuesit. Tash e tutje, ata që komentojnë jashtë teme rregullisht dhe zgjedhin t’i injorojnë lutjet e mia nuk do të lejohen të komentojnë më.
Shume qenke munduar deri tek Enver Hoxha, fjalen e ka Fjalori i gjuhes shqipe, online bile :
KIBERNETIKË f.
Shkenca që studion ligjet ose veçoritë e përgjithshme të drejtimit në organizmat e gjallë e të makinave si edhe metodat e mundësitë teknike për të lehtësuar punën e njeriut, duke zëvendësuar disa nga veprimet e tij mendore e praktike me anë të aparateve e të pajisjeve të ndërlikuara automatike. Shekulli i kibernetikës. Zhvillimi i kibernetikës.
Përshëndetje!
A nuk mund të zëvendësohej “Yryshi kibernetik” me “Turrin kibernetik”?
Ma merr mendja se ironia veç do përforcohej dhe autori do të fitonte pikë te puristët
Po ashtu, shkolla jonë ndjek parimet rilindase për “pastërtinë e gjuhës”, përforcuar edhe me dokumentet e kodifikimit të shqipes standarde, që synim parësor kanë “pasurimin dhe pastërtinë e gjuhës shqipe”, prandaj shkolla kryen zbaton atë program pune që i përcaktohet nga punëdhënësi i saj, në këtë rast shteti.
Sidoqoftë, ruajtja e orientalizmave do të mund të bëhej përmes letërsisë dhe artit skenik se në komunikimin publik, hapësira e tyre pp tkurret vazhdimisht.
Bashkim, jam i sigurt se autori e ka formuluar titullin fare lirisht, ose duke zgjedhur ato fjalë që – sipas tij – e shprehnin më mirë çfarë dëshironte.
Askush nuk duhet t’ju pengojë as ju nesër, që ta zëvendësoni “yrysh” me “turr”, “turravrap,” “impetus” ose me çfarëdo fjale tjetër që t’ju bëjë punë.
Shpesh ndërhyrjet kinse për ta “mbrojtur” shqipen (si ajo që u bë shkas për shkrimin) janë shenjë e të menduarit magjik, kur nuk janë shenjë e të menduarit kryqtar. Në të dy rastet, sulmohet liria e të shprehurit, në emër të një ideologjie (a bestytnie) të dalë boje.
Parimisht, jam kundër purizmit, megjithatë dikush që shkruan shqipen publike, duhet të ketë një përgjegjësi, le të themi, gjuhësore. Edhe përdorimi i huazimeve, duhet të bëhet aq sa janë të nevojshme dhe funksionale, në kuptimin që nëse ekziston e barazvlefshmja shqipe, pse të mos përdoret!
Në këtë kuadër, edhe orientalizmat duhet përdorur me karar se jo gjithmonë te publiku përçojnë idenë që ka autori në mendje. Dikush me “yrysh” do të mund të lexonte edhe si “sulm, mësymje”.
Në anën tjetër, jo të gjithë mund të jemi Fan Nola, meqë ai ishte maja e oratorisë shqipe, që dinte ta përdorte fjalën e duhur në (ku)vendin e duhur.
Midis “turrit” dhe “yryshit” ka një dallim, i cili edhe pse ndoshta nuk është i një rëndësie esenciale, është i nevojshëm për t’u mbajtur në vëmendje. “Yryshi” ka një thumb brenda, ka një ngarkesë emocionale tjetër nga “turri”. Tek thua, “u ngrit filani me yrysh dhe ju turr fistekut e i tha “këtë” dhe “atë””, ke shprehur një fare distance mosaprovuese kundrejt veprimeve të atij, që u paska ngritur me yrysh. Bërja e diçkaje me yrysh është shumë më tepër përtej kufijve të llogjikës, se bërja e diçkaje me turr. “Yryshi” ka brenda diçka animaleske, është më shumë instiktiv, është relativisht jashtë logjikës së gjerave. Dikush bën diçka me yrysh dhe e bën keq, ose gjasat, që ta bëjë keq janë më të mëdha, nëse dikush bën diçka duke ju turrur gjërave. Ajo që arrihet duke u bërë me yrysh është e një cilësie të dobët, është e palakmueshme. Mjeshtërit nuk ngrënë dot një shtëpi me mure të mira dhe çati të qëndrueshme duke punuar me yrysh. Por po t’ju turren punëve, me siguri që po. “Yryshi” në këtë kuptim ka mundësi të jetë një fjalë e ngarkuar me një informacion specifik gjatë përdorimit në shqip, që në gjuhën prej nga ka ka hyrë, nuk e ka. Pa pasur ndonjë kompetencë gjuhësore në turqisht, unë mund ta përfytyroj, që në një raport të NATO-në atë gjuhë fjala “yrysh” [yürüş] të jetë pjesë e standardit të asaj gjuhe dhe të thotë në mënyrë asnjanëse: “marshim i një formacioni luftarak”, gjë që për shqipen është krejtësisht e pamundur. Nëse është kështu, pra që me “yryshin” tone ne kemi parasysh vetëm një hajvan, që i bie murit me kokë dhe nuk kuptojmë asnjë veprim tjetër racional pas kësaj fjalë, unë me një ndjesi profane, do të kisha thënë se “yryshi”, për faktin se në shqip paska vetëm këtë kuptim, kështu është bërë një fjalë shqipe.
Por që të kthehem në fillim të ndërhyrjes time. Në momentin që unë si përdorues i gjuhës jam në gjendje të dalloj dot diferencat dhe ngarkesat emocionale të fjalëve dhe kam nevojë të dozoj mendimin tim, pra kam nevojë të shpreh përçmimin tim për një veprim të dikujt, që po bën diçka “për lumë”, “shkel e shko”, se është i paditur, i mungon ekspertiza e nevojshme për të qosur gjërat, siç janë për t’u qosur, pra dua të them, se ky njeri, pavarësisht hovit të madh, është një gomar shumë i madh, pra dua të shpreh botërisht bindjen time, që ky njeri është një dështak i certifikuar botërisht dhe vetëm po kërkon ta mbulojë me sasinë mbiproporcionale të energjive që është duke investuar mungesën e njohurive bazike për t’i qullosur gjërat, pra në këtë moment të rëndësishëm të komunikimit, në vend që të shkruaj një paragraf kaq të gjatë, përdor fjalën “yrysh”, e cila m’i plotëson nevojat që kam për t’u shprehur më mirë dhe në mënyrë me eficiente, se sikur të thosha “ju turr me hov”.
Morali i pas përdorimit të fjalës “yrysh” është gjithnjë që gjërat “nuk duhen bërë me yrysh” dhe ky moral është gjithnjë atje, dhe në momentin që unë kam nevojë t’i mësoj tim’biri dallimin midis suksesit dhe dështimit, unë vetëkuptueshëm kam nevojë edhe për fjalën “yrysh” dhe do t’i isha mirënjohës të gjithë atyre , të cilët kur nuk kanë se çfarë të bëjnë, ju turren turqizmave, që më mirë të luajnë derën, se kjo ka më kuptim.
Në një farë mënyrë, kontributi im i mësipërm lidhur me temën mund të cilësohet “i bërë më yrysh”, ngaqë pavarësisht intensitetit të mendimit, pra sasive të energjive të investuara, nuk është se e çava gjë shumë kokën për konsistencën shkencore.
Gjuhe te paster te paperzier flasin vetem fiset indiane Te Amazon qe kane jetuar ne xhungle, komplet te shkeputura nga dynjaja .Shqipot kane jetuar ne zonen e ndarjes se lindjes dhe perendimit me trysni e ndikime nga te gjitha anet e ne te gjitha koherat ,vetekuptohet se gjuha e tyre e pasqyron kete histori .Turqizmat per mua kane fuqi shprehese ,jane sintetike e I japin kumtit nje gjalleri e ngrohtesi tip folksy si I thone kauret .
“Provo të përkthesh një autor perëndimor në shqip pa e masakruar krejt…”
Nga frengjishtja ‘Lehtesia e padurueshme e qenies”, s’ka me bukur dhe turqishtja eshte me pikatore.