(Një bisedë e gazetares Elsa Demo me Moikom Zeqon për leximet, pasionin për historinë dhe artet, për raportin e shkrimtarit me pushtetin, realizuar në mars 2014)

Me Moikom Zeqon është e vështirë që të gjesh një shkas të fundit për t’u takuar, sepse ai gjithmonë krijon një shkas që është libri. Tek kjo sallë (e Artit Mesjetar) e cila, në fakt, ka marrë formë kur ai drejtonte Muzeun Historik Kombëtar, u takuam për librin e tij të fundit “Metafora Memece”.

ED: Është një libër me grafika ku jeni ju në kohë, jeni ju me njerëzit, me ata që kanë pasur rëndësi të veçantë në jetën tuaj si shkrimtar, historian, arkeolog. Përveç indikacionit që vizatimi i parë është i vitit 1964, kjo ka qenë koha kur ju keni filluar të vizatoni?

MZ: Ka qenë një lloj ditari në fakt. Kam qenë në një vend, kam parë dhe kam shkruar gjatë kohës që përgatisja botimin e librave të Onufrit, se unë kam botuar tri libra në lidhje me krijimtarinë e Onufrit. Bëja vizatime, merrja replikat e formave të ikonografisë që kishte Onufri, të miniaturave, afreskeve. Kam pasur një kuriozitet mbi botën dhe asnjëherë nuk e kam pasur atë parandjenjën ose prapavijën që një ditë unë do t’i botoj këto vizatime. Absolutisht jo.

ED: Ju keni lindur në ‘49-tën, domethënë keni jetuar rrymën e pasluftës dhe rindërtimin e vendit. Si ka qenë kjo periudhë? Si e mbani mend veten?

MZ: Unë e mbaj mend periudhën…

ED: Në Durrës apo jo?

MZ: …po, si një nga periudhat më të bukura për mendimin tim, po, nga më interesantet e jetës. Këtë e them me seriozitet. Ishin disa forma, për shembull, të asaj kohe, ishin pranë shtëpisë së pionierit kurset e pikturës. Unë nuk jam regjistruar në kursin e pikturës por kam qenë te speleologjia. Mbaj mend fëmininë që shkonim, kishim një profesor fizkulture por shumë i apasionuar mbas shpellave dhe për herë të parë, kam qenë në moshë fare të re, kur na çoi për të parë shpellat e Korabit. Pastaj me kalimin e viteve kam parë shumë shpella të tjera, e kam pasë pasion edhe eksplorimin e shpellave. Fëminia në gjithë botën, kam idenë, është një fazë, gjithmonë ka shumë hipotetikë brenda, ka shumë shpresë, ka shumë vizion. Natyrisht, ajo që ka qenë shumë e rëndësishme për mua në fëmijëri kanë qenë librat. Libri i parë ka qenë… në bibliotekën e qytetit, ka qenë libri “Don Kishoti” përkthimi i Fan Nolit. Unë e pashë atë libër, më tërhoqi shumë edhe kopertina sepse ishte një kalorës thatanik me një shpatë në dorë duke lexuar një libër, pak a shumë. Edhe duke lexuar në atë sallën e vogël të bibliotekës së Durrësit, ishte një moment kur një berber, me atë legenin e rrojtjes që mbante në kokë, po ecte me atë, Don Kishoti e koncepton si një përkrenare të një kreshniku të madh, dhe kam qeshur me të madhe. Më kujtohet një burrë i vjetër aty që ishte dhe më tha: O djalë, këtu nuk qeshet, këtu është bibliotekë! Edhe mora librin dhe dola nga biblioteka dhe që atëherë për mua u bë pasion çështja e librave.

ED: Por duke parë albumin e gravurave, kupton se janë shkrimtarë të tjerë të rëndësishëm që hyjnë në jetën tuaj. Fjala vjen, gravurat apo pastelet e kuajve të Swift-it janë një frymëzim nga një libër që mua më duket se e keni shumë të dashur: “Udhëtimet e Guliverit” i Jonathan Swift-it.

MZ: Po. Swift-i është, mbas Shekspirit unë do ta quaja një talent shumë të afrueshëm me të. Është një gjë e jashtëzakonshme…

ED: Ju keni lexuar përkthimin e Halit Selfos, në shqip apo…?

MZ: Unë kam lexuar përkthimin e parë të Halit Selfos, ka qenë, është edhe sot një nga përkthimet më të mira. Pastaj kam lexuar pothuaj pjesën më të madhe të krijimtarisë së tij, i kam pasë pasion t’i gjej ku janë librat, sa herë që dilja jashtë apo nëpër këto libraritë e ndryshme. Vërtet e kam një shëmbëlltyrë të madhe. Shiko shkrimtari, jo më lexuesi, por po flas për shkrimtarin, shpesh konceptohet sikur është një njeri që lexon pafundësisht libra. Unë jam nga ata lexues, se lexoj në fakt. Por tani mendoj që tërë letërsia botërore në katër, pesë libra është. Të lexosh Homerin, të lexosh Danten, Shekspirin, Servantesin, natyrisht që është prozator shumë i madh, Jonathan Swift-in, disa nga shkrimtarët modernë si Xhojsin, Kafkën, edhe ndonjë emër tjetër, se nuk ka… Nikollaj Gogolin, për shembull, e konsideroj shumë shkrimtar të rëndësishëm. Po pse nuk i lexove pastaj, apo pse s’të ranë në dorë shkrimtarë të tjerë, nuk është se do zbulosh ndonjë gjë tjetër më të madhe sesa këta. Letërsia duke qenë e pafundme, e infinitshme në dukje, prapë ka disa kufizime. Termat ose formulat letrare janë ato që i ka Homeri. Udhëtimi, për shembull, Odiseu udhëton. Po është e njëjta gjë me Guliverin që udhëton, është e njëjta gjë me “Lizën në botën e çudirave” që udhëton…

ED: “Lizën…” gjithashtu, romanin e Karollit, ju e doni shumë…

MZ: Po, që e dua shumë, apo “Fausti”, ose të gjithë ata që kanë simbolin e kërkimtarit në jetë, si të thuash, aty Odiseu është. Një pjesë e letërsisë shqipe, po t’i shikoni librat, nuk mëson asgjë nga këta libra njeriu. Nuk ka një debat filozofik, nuk ka një përsiatje për muzikën, për pikturën dhe kjo është mangësi. Mjafton të lexojmë vetëm një roman që e ka shkruajtur tridhjetë e shtatë vjeç Balzaku, “Lëkura e shagrenit”, me njohuritë e pafundme. Dhe aty e kupton që shkencat, artet krijojnë gjithmonë sinteza, sinteza, sinteza.

ED: Kur përshkruani te “Vetullat Hyjnore” udhëtimin tuaj në Amerikë, e quani vendimtar 1995-ën, dhe qëndrimin aty për një vit në Uashington. Pse në të vërtetë ishte i rëndësishëm?

MZ: Kur isha në Dumbarton Oaks – Uashington DC për një vit, në atë bibliotekë gjigande të çuditshme, m’u duk vetja sikur s’dija asgjë. Dhe aty sinqerisht e filloja mëngjesin, domethënë që nga ora tetë e gjysmë e mëngjesit hyja në bibliotekë, edhe rrija deri sa mbyllej biblioteka në orën nëntë të darkës, me ndonjë ndërprerje për të ngrënë diçka ose për të pirë ndonjë cigare. S’ma merr mendja të përsëritet më që të jem në një bibliotekë kaq të madhe, kaq… kaq universale saç ishte ajo bibliotekë dhe të krijoja pika, disa pika, të ngjisja skaje të këputura të dikurshme të diturive të mija për t’i bërë një saldim më të madh të një vizioni kulturologjik.

ED: …që kanë të bëjnë me “Dituritë gnostike të Aleksandrisë së Lashtë, një cikël i madh i ungjijve apokrifë, korpuset e mbishkrimeve latine të botës, ku përfshiheshin edhe mbishkrimet latine të Shqipërisë sime”. Në njëfarë mënyre, studimet këtu në Uashington, thoni ju, u bënë mitra e librave që keni botuar më pas.

MZ:  Krejtësisht e vërtetë është, krejtësisht e vërtetë. “Ungjijtë gnostikë”, ku do i lexoja unë, s’dija se ku. Unë dija diçka të turbullt nga zbulimet në shkretëtirën e Judesë, Kumran,  pergamenat e Kumranit, por që t’i kisha parë konkretisht ose t’i lexoja, është hera e parë që aty i lexova.

ED: Tek “Eunukët engjëllorë”, pikërisht tek rrëfimi që mban edhe këtë titull, ju kaloni nga një histori personale që është midis historisë dhe legjendës për Jan Kukuzelin, reformatorin e muzikës bizantine, tek “industria e kastrimit”. Është vërtet shumë interesante të lexosh në këtë rrëfim se si kjo “industri” kthehet në një mjet të pushtetit. Ju i quani njerëzit e tredhur, eunukët, njerëz që janë përdorur shumë nga pushteti i kohës.

MZ: Po kështu është. Edhe sot kështu është. Mos kujtojmë se kastrimi është thjesht fizik, mund të jetë edhe kastrim shpirtëror, “eunuk shpirtëror” që quhet. Edhe ky është një subjekt i cili ka një shqetësim për të treguar njëherë që historia e njerëzimit është një histori e masakrave të vërteta dhe e mjerimit të madh. Dihet që eunukët, djemtë e vegjël që i tridhnin, që përdoreshin edhe për këngëtarë, jo vetëm në kryekishën e Sofisë në Kostandinopjë por edhe në Vatikan, ata që këndojnë a capella, kanë qenë në një përdorim të frikshëm, ka qenë një lloj tregtie, një lloj marifeti. Por qëllimi im në këtë tregim është për të treguar se në rastin e një fatkeqësie, si të thuash, mashkullore të Kukuzelit që e trodhën për ta bërë këngëtar dhe ai u bë këngëtari më i madh i Bizantit, ky ishte një eunuk fizik, po ai synoi dhe bëri jo vetëm muzikën e madhe të pavdekshme, jo vetëm krijoi notacionin e madh, se ai është një nga krijuesit e mëdhenj të notacionit që quhet “notacioni kukuzelik” dhe ka vazhduar nja shtatë shekuj në kishat e Lindjes. Shpesh, shumë politikanë në botë, në histori, në shekuj, duke qenë eunukë të një mungese të caktuar, kanë qenë vërtet jo vetëm të etur për pushtetin por edhe kanë bërë gjëra të çuditshme, krime nga më monstruozet në histori.

ED: Privimet e seksualitetit apo subjekti mbi seksualitetin tek “Eunukët engjëllorë”, vjen me një interpretim në kohët moderne që ju i bëni këtij subjekti kur flisni për gjenetikën.

MZ: Po, gjenetika ka bërë që të krijohet një univers konceptesh që ka bërë shqetësimin e disa filozofëve siç është klonimi i njerëzve. Problemi i klonimit, problemi i ndërrimit të seksit, problemi i lindjes in vitro, të cilat janë elementë të medicinës, herë pas here kur kthehen në koncepte, si të thuash, dominuese filozofike shoqërore ato bëjnë një katastrofë, prandaj edhe Jean Baudrillard-i të cilin unë e citoj, ka librin e tij të famshëm “Simulacrum dhe simulim”, por simulacrum është ideja e kopjes së kopjes, do të thotë, ne bëhemi nganjëherë kopje të kopjeve, por këtë e bëjmë pa ndërhyrjen kirurgjikale ose hormonale të gjenetikës që janë dy forma të saj. Këtë e bëjmë edhe nga formimi ynë që kemi, për shembull, nga imponimi i perandorisë së imazheve, të mediave. Duke ngrënë një gjellë, të përsëritur të vazhdueshme, televizive po e quaj…

ED: …Olestra

MZ: Po, Olestrën…

ED: Olestra, miti postmodern, në një nga tregimet ose prozat tuaja.

MZ: Po po, është një nga shpikjet, është një nga yndyrnat artificiale të cilat të japin një lloj shije, por nuk kanë asnjë lloj vlere [ushqimore].

ED: Është tipike në prozën juaj të shkurtër rileximi i miteve dhe legjendave, interpretimi i parabolave, gati duke cituar, por pastaj duke shkarë dhe duke bërë edhe interpretimet tuaja siç është në rastin e Judës, mbi një gojëdhënë që Juda paskësh lindur në Butrint.

MZ: Po është e vërtetë ajo që, një nga kronikat mesjetare të kryqtarëve që kaluan në Butrint, lindi legjenda që Juda ka lindur në Butrint. Kjo është e vërtetë, nuk e kam shpikur unë, unë e kam marrë nga kronikat këtë gjë. Pastaj ideja sesi artikulohet për të treguar interpretimet që ka Borgesi edhe pse duhet parë rishikimi i absolutizimit të rolit të Judës, këtë e ka edhe botimi i Ungjillit gnostik, Ungjilli sipas Judës që është botuar. Unë e kam marrë në Oksford. Një lloj interpretimi, natyrisht që është gnostik. Këtu kemi të bëjmë me letërsi, nuk kemi të bëjmë as me teologjinë dhe as me…

ED: E meqenëse kemi të bëjmë me letërsinë, unë do kisha shumë dëshirë që të përmendja këtu prozën “Julian Apostati”. Ky ishte një personazh që ndaloi Krishterimin dhe ribëri tempujt paganë. Po lexoj momentin e vdekjes, Juliani në makth mes djersës dhe gjakut dëgjoi me vëmendje muzikën e përbindshme dhe tha në jerm: “Po ikën Herkuli im, po ikën Dionisi, Poseidoni, Afërdita, Hermesi, Aresi, po ikën, po ikën Orfeu, ah, po arratiset pa kthim edhe vetë Pani me siriksin magjik, me driadat, najadat, satirët, silenët, tërë demonët, po ikën e s’do të vijnë më. Po i gëlltit Hadi, i mirëpret Demetra dhe Persefona, zbrazëtia e gurit, gjarpërinjtë knotikë, terri i trashë e i pafund i dheut… Ah, ah, ah, pas tyre më duhet të iki edhe unë, të vdes.”

MZ: Për Julian Apostatin, Elsa, janë shkruar kaq libra, vetëm shqiptarët nuk e njohin. Libra, simfoni, drama, tragjedi, sepse është një nga figurat më të çuditshme. Ai donte të rikthente edhe njëherë botën e vjetër pagane sepse ai besonte tek bota e shkrimtarëve të mëdhenj, te mitologjia e bukur greke, që është akoma e bukur edhe sot. Po kjo ishte një gjë që ishte ahistorike, historikisht kishte ardhur Krishterimi. Natyrisht këtu unë si shkrimtar jam jashtë kanoneve kishtare, teologjike…

ED: Pikërisht prandaj zgjodha këtë moment.

MZ: …sepse letërsia të jep mundësinë e një lirie më të madhe, i shikon pak në mënyrë më konvencionale gjërat sesa të një debati historik të thuash, shumë rigoroz. Prandaj quhet letërsi.

ED: Ju jeni anëtar i një jurie e cila do të vlerësojë shkrimtarin shqiptar për Evropën. Ju vazhdimisht e keni thënë, e keni thënë me plot gojën, atë pakënaqësinë që keni për nivelin e letërsisë sonë. Do të doja të dija në fakt, disa argumente të tjera përse ju i mbeteni këtij mendimi? Përse kjo e sotmja është një letërsi që përfaqësohet me emrat e së shkuarës? Përse në këto njëzet vitet e fundit ka dominuar një letërsi më e mirë nga ana teknike formale, thoni ju, por jo nga ana konceptuale nuk ka arritje, nuk ka nivel?

MZ: Këto janë analiza që lidhen me shekujt në fakt, të themi atë që është. Pra, ne e kemi filluar vonë letërsinë. Libri parë shqip është i vitit 1555. Dantja është i shekullit të 13-të apo jo… Kemi një letërsi të stilit barok, me përfaqësues shumë të shquar, në mënyrë të veçantë po flas për Pjetër Bogdanin, që është, është kapacitet i madh, është i nivelit edhe ai evropian. Pastaj ka një boshllëk të madh letërsia, dhe vjen letërsia e Rilindjes, De Rada, Naimi, emra të shquar, një Mjedë po, Mjeda është i jashtëzakonshëm, Konica, Noli, në mënyrë të veçantë Migjeni që është shkrimtar shumë i madh konceptual, flas. Pastaj kalojmë në letërsinë e realizmit socialist që ka emra të shquar Kadareja, Agolli, po edhe Petro Marko, Jakov Xoxa se nuk duhen harruar edhe këto. Mirëpo tani ne jemi në vitin 2014. Këto njëzet vjet kanë qenë një provë e lirisë dhe prova e lirisë nuk është një provë e lirisë së thjeshtë politike por është edhe e lirisë konceptuale, shpirtërore dhe estetike. Ka djem të mirë, të talentuar, vajza të talentuara që kanë arritur edhe suksese por këto suksese unë i kam parë në fragmente, se natyrisht prej tyre mund të dalin shkrimtarë shumë të mirë dhe ndoshta do të më kujtohet edhe mua kur them që paska qenë letërsia provinciale.

ED: Meqenëse përmendët letërsinë e realizmit socialist, ju vetë keni shkruar në një epokë që ka qenë në darët e kësaj metode, letërsia e kësaj epoke.

MZ: Po…

ED: Dhe librin e parë e keni në 1968-ën, një libër me poezi…

MZ: Po po…

ED: Megjithatë për veten tuaj keni thënë që “poezia ime ka qenë jashtë politizimit, ka qenë jashtë skemës”. Unë personalisht ju njoh me “Pedagogu i Kopernikut”, “Kalorësi i Dardanëve”, në këtë profil…

MZ: Po po. Unë i kam ribotuar të gjithë librat që kam botuar para ‘90-ës. Ndonjë element ideologjizues në ndonjë moment edhe mund ta kem pasur, edhe nuk më bën ndonjë përshtypje të madhe kjo çështje. Ka shkrimtarë shumë të mirë, kanë bërë poema, romane politike por përgjithësisht poezia që kam shkruar unë në vitet ‘70-‘74 që u kritikua nga Plenumin e IV, nuk ka absolutisht asnjë motiv politik brenda. Këto poezi pastaj u botuan në një libër më vete “Brenda vetes” që e botoi Rahman Dedaj në Prishtinë një vit më pas. Nuk po them pastaj peripecitë si e qysh, por unë për një kohë të gjatë nuk u mora fare me poezi. U mora me arkeologjinë, madje libri i dytë me poezi që kam botuar ka qenë në 1985-ën. Pesëmbëdhjetë vjet nuk është pak, apo jo, pa botuar libër me poezi.

ED: Herë pas here në shtyp dalin apo zhvarrosen dokumente nga e kaluara, nga raportet që shkrimtarët kanë pasur me regjimin dhe me pushtetin. Në një numër të revistës “Nëntori” disa shkrimtarë i këndonin Enver Hoxhës në vdekjen e tij. Një nga ata autorë keni qenë edhe ju tek ky numër. Si i komentoni këto ridalje në shtyp?

MZ: Krejtësisht normale, krejtësisht normale.

ED: edhe gjuhën e kësaj natyre?

MZ: Ne duhet të dalim, edhe të bëjmë debat, është krejt normale. Çfarë ka?! Ato janë fakte të shkruara. “Atë që e shkruan pena”, thotë latini, “nuk e pret dot sëpata”. Shkrimtari që ka frikë qoftë edhe nga një pjesë e krijimtarisë së tij, për mua nuk është shkrimtar.

ED: Edhe atëherë kur ju etiketojnë si shërbestar të regjimit?

MZ: Shërbestar, s’kam qenë ndonjëherë shërbestar. Unë kam qenë një njeri i cili kam bindje politike të majta edhe sot. Nuk i kam mohuar edhe sot, nuk kam bërë ndonjëherë shërbestarin të ndonjë lloji të koniunkturës, nuk e kam bërë këtë gjë, se mund të ishte ndoshta ndryshe edhe jeta ime. Nuk besoj që një ide për shembull që e kam menduar të drejtë, ndoshta më vonë revizionohet, mund të jetë fatale për ndonjë, absolutisht, duket normale kjo gjë. Tendenca për të mos revizionuar vetveten, tendenca për të mos e kulturuar vetveten, tendenca për të mos qenë kriticist ndaj vetes, ajo është më e keqe. Ka një dialektikë, a themi që ka një dialektikë jeta e njeriut? Ose pastaj mediokriteti çfarë është, mbetja në vend e gjërave, një lloj heqje dorë nga kureshtja, nga epshi për të kuptuar botën, për të parë kontradiktat, si, qysh, për të bërë debatin. Shkrimtari është një formë e gjallë e debatit, një estetikë debatuese në histori, ky është shkrimtari.

Bisedë e realizuar në mars 2014 në programin “Takimet e Kulturës” në ABC News TV. Mirënjohje Elsa Demos, që e zbardhi materialin për revistën tonë.

Fotoja në kopertinë: (c) Elsa Demo