Panda e kuqe

Kemi një zoo të vogël në lagje – The Prospect Park Zoo, që mburret me pandat e kuqe; edhe pse unë, që e kam vizituar shpesh, pandat e kuqe s’ia kam parë dot ndonjëherë. Çfarë kam parë dhe shoh, janë luanët e detit, që notojnë të lëmuar dhe qafëdhjamur, në pishinën e tyre të hapur – prej këtyre pritet të bëjnë ndonjë marifet të hatashëm, por vetëm kur i ushqejnë ose me ndonjë sebep tjetër misterioz. Një mbrëmje pa dashur na çoi shëtitja aty afër, ndonëse zoo-ja tani është e mbyllur dhe mund të shihet pak vetëm nga lart, që nga Flatbush Avenue. Dëgjuam ulërimat ngjethëse të palloit; me shoqen time, prej vitesh, i përsëritin njëri-tjetrit të njëjtën shaka: këtë pallua mitologjik, që më shumë dëgjohet se shihet, shpend sa i bukur aq edhe budalla, e përfytyrojmë si një sindikalist obsesiv, që kurrë nuk resht së luftuari për të drejtat e kafshëve të mbyllura në kopsht; me një megafon fijedalë, na fton të gjithëve të reflektojmë për shfrytëzimin kapitalist që ndodh atje, ditën për diell; madje edhe pasi kangjellat mbyllen, madje pikërisht me kangjellat të mbyllura.

Por këtë herë na u duk sikur ulërima vinte në trajtë ftese ndaj publikut: ku jeni? Parabola e kafshëve dhe e vizitorëve në një zoo është e vjetër, por gjithnjë e aftë të pjellë kuptime të reja: sa i merr malli kafshët atje për ne? Luani i detit, në pishinë, tani sillet rrotull si ndonjë nëndetëse e shpuar – ta vuajë vallë katastrofën e vanitetit të vet, përballë publikut mungues? Where is everybody? Një video që qarkullon rishtas në rrjet, tregon si banorët e zoo-ve, të paktën disa prej tyre, po nxirren prej kujdestarëve shëtitje, për t’u njohur më nga afër me sivëllezërit (kolegët? bashkëvuajtësit? bashkëfajtorët?) e tyre: një babirusë përballë një tufe lemurësh. Na u kujtua edhe historia pothuajse komike e tigreshës Nadia në Bronx Zoo, së cilës ia ngjitëm ne humanët koronavirusin; mbase mbyllja dhe izolimi, karakteristikë e përhershme e zoo-ve anembanë, kanë nevojë të ripërkufizohen – në kuptimin që kopshtet zoologjike mund të përdoren edhe si vende ku kafshët të njihen me kafshë të tjera, duke na lënë ne të tretëve jashtë.

Një metropol si New York-u nuk është habitat i mirë për gjallesat, por çuditërisht edhe është. Ndryshe nga shoqja ime dhe partnerja e rregullt e shëtitjeve të mia që ka sy vetëm për pemët, shkurret, kaçubet, lulet, sythet dhe gjelbërime të tjera intriguese, unë jap e marr me kafshët: që nga ketri (ketresha? ketrevica?) që ka ngritur këtë vit folenë te pisha përbri dritares sime dhe tani, si është zgjuar nga dimërimi, lodron me mtonjësit te lëndina poshtë; pastaj me radhë macet rregullisht të zgurdulluara të rrugicës, rosat patat dhe mjellmat te liqeni në Park, pulëbardhat dhe furacakë të tjerë në plasaritjet e qiellit, ndonjë krillë e arratisun, rakunët, chipmunkët dhe mikromegalopoliset e tyre në trungje pemësh të kalbura që nga kohët e Luftës për Pavarësi, lepujt e egër me frikërat e tyre private, breshkat që gjithnjë dinë diçka më tepër prandaj shullëhen në diell, zhabat që veç dëgjohen në vende ku gurgullon uji, dhitë e punësuara për të rregulluar faqet e kodrave, gargujt, kardinalët e kuq, ndonjë fajkua që e sjellin edhe atë të punojë me mëditje nga lart poshtë… Dhe tani shpesh më qëllon të pyes në heshtje si po e përjetojnë të gjithë këta miq të mi pandeminë, zbythjen e njerëzve nga rruzulli, hapësirën e lirë që kanë rifituar magjishëm.

Historia e Nadias, që u këput nga kolla, mbase u përdor edhe si ilustrim për “we are all in this together”, të thuash se koronavirusi na kujtoi që ndajmë të njëjtën botë me kafshët “tona” dhe “jo-tona”; dhe kjo pa u tharë ende firma institucionale në akt-akuzën se pandemia e paskësh origjinën te lakuriqët e natës a bisha të tjera ekzotike “të andejme”; dhe aq më tepër në kontekstin e një hakmarrjeje simbolike por aq të merituar të natyrës ndaj nesh. I kapur mes këtyre dy imazheve – lakuriqit të natës që valon hareshëm në kusitë e supës, në Chinatown dhe të rakunit në park, i cili nuk arrin dot të shpjegojë pse kazanët e plehrave janë bosh bosh bosh – unë mbetem indiferent. Dhe më qëllon të thërres për ngushëllim një skenar tjetër, atë të Çernobylit sot.

I kthehem këtij artikulli të National Geographic (Animals Rule Chernobyl Three Decades After Nuclear Disaster): me gjasë, bishat atje nuk kanë pyetur shumë për nivelet e radiacionit dhe veç kanë përfituar, nga tërheqja e njeriut. Çfarë u përjetua prej nesh njerëzve si plagë e dhimbshme në brinjë të Europës (kushedi edhe për miosarkomën që vrau tim atë u pat bërë shkas një grimcë e vetme ceziumi radioaktiv nga Ukraina, që i hyri tinëzisht në trup: Cs-137 preferon të hedhë rrënjë në indin muskulor), u shërbeu jo-njerëzve si zonë e lirë për t’u riorganizuar, për t’u mëkëmbur, për t’u shtuar e shumuar, për të ripërtërirë hierarkitë e natyrshme, për ta rigjetur lirinë në ciklet gjenetike të jetë-vdekjes. Tkurrja e qytetërimit i ndihmoi edhe kafshët e egra të kthehen mirëfilli në egërsi. Çfarë do të thotë, sërish për t’iu falur një metafore, se ujku nuk mund të shpresojë më të ushqehet me delet e kopesë, as dhelpra me pulat e kotecit, as rakunët me plehrat e parkut, as ketrat me patatet e skuqura të fast food-it. Tkurrja e qytetërimit i ndihmoi edhe kafshët e egra të kuptojnë sa i ishin larguar gjendjes së egër.

Para ca ditësh, kur zbuluam një qese me fara të pjekura luledielli në frigorifer, trashëgim nga periudha para-virusale e bollëkut dhe shpërdorimit, thamë që t’i shpërndajmë ca te parvazi i dritares në kuzhinë, për trumcakët e lagjes, që mbase tani kanë më shumë uri. Por farat janë akoma aty. Asnjë trumcak nuk ka ardhur t’i çukitë – edhe pse, vetëm dje, pashë një syresh të ulej dhe të më qesëndiste, që nga mbulesa e kondicionerit të ajrit te dritarja tjetër. Dhe nuk është se këto fara ishin prishur gjë – përkundrazi. Por ndoshta edhe zogjtë janë përshtatur tashmë me tkurrjen tonë dhe nuk duan të jetojnë me lëmosha: mbajini farat tuaja për vete, se ne rregullohemi. Natyrisht, ne jemi këtu akoma, por veç po japim një demonstrim si mund të kishim ikur; njëlloj sikurse edhe fauna përreth po na jep një demonstrim si mund edhe të kish bërë pa ne. Kjo, edhe ngaqë rakunët e ngordhur urie në Prospect Park nuk po i numëron kush.

Kings County Hospital, Brooklyn

Çernobylin e pas-katastrofës e patën krahasuar me “zonën” e Tarkovsky-t (Stalker) – një hapësirë ku ligjet e natyrës duhen rinegociuar; imazh që më ka turbulluar shpesh këto javë, sa herë që më dukur se ngujimi, karantina, frika nga Tjetri, e kanë kthyer edhe qytetin tim në zonë; peizazh të vizituar nga një rrezik vdekjeprurës, por i padukshëm, i paprekshëm, i paperceptueshëm; që një hap e ndan nga çfarë Bruce Sterling do ta kish quajtur “park pa dashje” (unvoluntary park), një Pompei çuditërisht (ende) i pacenuar e, megjithatë, i shënjuar në qenie nga frika, agonia dhe vdekja. Dhe vendin e “Dhomës” së filmit, por me funksion të kundërt, e ka marrë tashmë kompleksi i Kings County Hospital që sundon me siluetën e vet mbi lagjen time me shtëpi të fjetura; aq sombre në muzg të përhershëm dhe, njëkohësisht, aq infernal në brendësitë e thella.

Unë zonën e Tarkovsky-t gjithnjë e ngatërroj, në përfytyrim, me botën e rrëfyer në romanin Piknik anës rrugës, të vëllezërve Strugackij (i cili i ka shërbyer filmit si spunto) por edhe e sidomos me pamjet e videolojës S.T.A.L.K.E.R., kryevepër në llojin e vet; në fakt nuk ka film, roman, imazh a videolojë, që ta përmbajë e tëra atë çfarë është shndërruar tashmë në element rrënjor të përjetimit tonë global, ose peizazhin e dëmtuar nga forca demoniake, me të cilat përndryshe nuk komunikojmë dot. Prandaj më qëllon t’i gjej pjesë të zonës tek-tuk edhe në mjediset më familjare, në një vilë të rrëgjuar e të braktisur në lagje me kambanëzat e erës që ende i tingëllojnë, një park fëmijësh me shatërvan në formë bretkose, tashmë të mbuluar nga ferrat. Sikurse më vjen në mend, më fort se ç’do të doja, ai pasazh nga filmi Twelve Monkeys i Terry Gilliam, me një luan që shëtit mes rrënojave të Philadelphia-s. Filmi, për një pandemi që edhe i jep fund qytetërimit as we know it, është pak si tepër aktual, për t’u përmendur dhe aq më pak për t’u rekomanduar në menynë kulturore gjatë karantinës; paçka se luánin atje vështirë të mos e simpatizosh; dhe paçka se, në zonën tarkovskiane të lagjes sime, të përvijuar nga zbythja e përgjithshme, do të preferoja të më dilte përpara panda e kuqe.

© 2020, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara.