nga Bardhyl Demiraj

Përjetojmë rishtas kohë të liga e sekush rreket të harrojë sadopak shqetësimet e ditës e të shmangë vetizolimin duke shfletuar faqe të internetit; thjesht dhe vetëm me dëshirën e mirë që të kërkojë, gjejë e lexojë informacion fatlum që i lehtëson disi gjendjen shpirtërore ase i rrit humorin. I tillë ishte edhe titulli premtues i shkrimit “Gjuha shqipe, Konstandin Kristoforidhi dhe Martin Camaj”, të cilin e ndesha sot (më 22.03.20) krejt rastësisht në disa adresa elektronike të informacionit publik e që ka të bëjë me një shkrim të datës 7 mars me autor prof. dr. Emil Lafen. Nuk jam në gjendje të verifikoj burimin zanafillës. Ndoshta ky shkrim është shpërndarë në disa gazeta njëherësh, ndër to p.sh. “Telegraf” (Tiranë) dhe “Koha Ditore” (Prishtinë), duke përkujtuar në këtë mënyrë ditën jubilare të vdekjes së Babait të Shqipes (7 mars 1895).

Shkaset me i anashkaluar këtij shkrimi ishin sigurisht jo të paka. Ndër to më i thjeshti, pra më bindësi është nami i keq që bart emri i autorit në rrethet e sotme intelektuale si pjellë hibride e një sistemi dështak që kultivoi dikur formimin e intelektualit të ri shqiptar me kulturë kolektive historike të shpëlarë. Por jo vetëm kaq: atë hendek që jes sot e gjithë ditën ndërmjet kumtit qytetar-intelektual që përcjell opusi i Konstandin Kristoforidhit dhe aktivitetit sa regresiv aq edhe agresiv të zotit Lafe e sërës së tij ndaj zhvillimeve razante që përjeton kultura e shkrimit shqip në kohën tonë, nuk ka litar e urë që i lidh bashkë, madje as t’i lidhë dikur. Profesori ynë pa vepra i ka shkelur me kohë të 80-at, andaj është vështirë ta kthejë kush së mbari në një të ardhme të afërt.

Asgjëmangut, ishte emri i Camajt në bashkëlidhje me atë të Kristoforidhit çka më joshi të zbres menjëherë në tekst e ta ngjëroj me një frymë. Pa dashur të bëhem i mërzitshëm për ata lexues që mund ta kenë kaluar tekstin një herë, lejohem të përmbledh thukët që autori në këtë shkrim përkujton fillimisht 125-vjetorin e vdekjes së Kristoforidhit duke u përqendruar nergut në fjalorin e tij të gjuhës shqipe (Λεξικὸν τῆς ἀλβανικῆς γλώσσης = Lexikon tēs albanikēs glōssēs. Athen 1904).

Ky fjalor është ribotuar së pari me shpjegimet e përkthyera shqip prej Aleksandër Xhuvanit (dsh. – *1953; Pragë 1961; Prishtinë 1977), ndërsa në nëntor të vitit të kaluar paska riparë dritën e botimit në një variant të ri me plotësime dhe shpjegime frëngjisht e që ka për autor Martin Camajn (“Dielli”, Beograd 2019 – nën përkujdesjen e Naile Mala Imamit). Për këtë botim unë për fat të keq nuk kam qenë në dijeni deri sot, veçse, ja, si çdo lexues kureshtar mësoj edhe unë prej zotit Lafe se si Martin Camaj gjatë periudhës së studimeve të tij në Beograd (19549-1953) paska punuar intensivisht për përgatitjen për shtyp të këtij fjalori. E më pas ndodhi ajo që ndodhi: “Më 1957 (sic! 1955 – B.D.) M. Camaj u detyrua të largohej me ngut nga Jugosllavia dhe ia la kopjen e vetme të dorëshkrimit të fjalorit mikut të vet Sitki Imami, i cili e ruajti me shumë kujdes deri në fund të jetës.” – shkruan Lafe, duke e përfunduar paragrafin se si “…i biri … vijoi ta ruante këtë fjalor si një amanet të të atit e të Martinit dhe gjithmonë, në biseda me miq, studiues e dashamirë, kërkonte që të gjendej mundësia e botimit të kësaj vepre.”

Nëse Martin Camaj ka lënë dikur një amanet të tillë lidhur me punën e vet, parë ky edhe në formën e lënies trashëgim në gjallje të një pasurie vetjake intelektuale, këtë rrethanë e kemi të vështirë ta përcjellim bindshëm në atë shkrim. Për më tepër Camaj ka mbyllur sytë për të fundit herë aty 28 vjet më parë, ndërkohë që Lafe hesht. Gjithsesi ajo çka të bie në sy është konstatimi i bërë ashtu kalimthi në paragrafin ndjekës, se si ky pinjoll në za i elitës së sotme intelektuale shqiptare paska pasur rastin të shfletojë dikur materialin në dorëshkrim, kur ka qenë i ftuar në familjen Imami. Aty paska vënë oroe, se si: “Koha kishte bërë të vetën dhe vende-vende teksti mezi lexohej. Dukej sikur ishte kopja e tretë ose e katërt e daktilografimit. Në të vërtetë nuk dihet në sa kopje do ta ketë daktilografuar tekstin Martini dhe ku mund të kenë përfunduar të tjerat.”

Është pikërisht kjo rrethanë që duam të tematizojmë në këtë shkrim, duke shpuar rishtas Themrën e Akilit në praktikën e botimit të dorëshkrimeve e të trashëgimisë postume të autorëve të ndryshëm në hapësirën kompakte shqipfolëse e në diasporë, sa kohë që nuk janë sqaruar së pari të drejtat e autorit, bash ashtu siç operohet sot e gjithë ditën në botën e qytetëruar, kur dhe ku autorë e redaktorë të ndryshëm vihen përpara përgjegjësisë sa morale aq edhe ligjore, në rast se ndërmarrin botime të egra.

Pa dashur të zhbiriloj me fakte e data rropatjet e vazhdueshme në vitet 2010-2011 të familjes Camaj në drejtim të Beogradit thjesht dhe vetëm për të siguruar një fotokopje të këtij materiali, po mjaftohem të përmend këtu statusin juridik që gëzon sot e gjithë ditën dr. med. Erika Camaj, e veja e Martin Camajt si trashëgimtare e drejtpërdrejtë edhe e pasurisë së tij postume intelektuale. Meqë s’kam të drejtë t’i mëshoj këtu fort këtij statusi, pasi nuk kam tagrin me mbrojtur të drejtat e autorit Martin Camaj me rrugë juridike, po mjaftohem t’i mëshoj me këtë rast thjesht dhe vetëm detyrimit moral-qytetar që duhet të mbajë vath në vesh sekush prej nesh, kur ndërmerr botime të kësaj natyre, pa u konsultuar e siguruar më parë për të drejtat e autorit.

Çuditërisht, çka vjen me thënë, në mënyrë krejt të pazakonshme për natyrën e tij si rrëfimtar barceletash në mexhlis, p.sh. se si studiohet jeta e elefantëve në shkollat franceze e gjermane, madje edhe në ato angleze, në këtë shkrim zoti Lafe mëngon të tregojë një ngjarje sa të vërtetë aq edhe të hidhur lidhur me ribotimin e parë të po këtij fjalori si produkt i punës këmbëngulëse shumëvjeçare të Aleksandër Xhuvanit. Ishte korrigjuesi i atëhershëm i bocave, profesori i nderuar Dhimitër Pilika që shkoi e vuri emrin e vet si redaktor i botimit në faqen prapa ballinës. Emri u mbulua atëbotë me urdhër nga lart me letër ngjitëse në gjithë tirazhin e destinuar për tregun shqiptar. Se si mund të veprohet tash me variantin e dytë si botim i egër i këtij fjalori, shkruesi i këtyre radhëve e ka të vështirë të japë receta të rastit. Le t’i drejtohemi më mirë përvojës që ka fituar dikur zoti Lafe dora vetë.

Përpos detyrimit moral-qytetar lejohem të shtoj në këtë shkrim polemik edhe një parametër, të cilit vështirë se i anashkalon një studiues sado i ndërgjegjshëm në aktivitetin e vet shkencor dhe në angazhimin e tij social. Është bash vetëkontrolli intelektual; në rastin tonë, nëse po punojmë vërtet me materiale unikate. Zoti Lafe bie vetë në kundërthënie në shkrimin e tij, duke cituar së pari një “kopje unike” e më pas hamendëson se si ai material në dorëshkrim që e paska lënë amanet Camaj “dukej sikur ishte kopja e tretë ose e katërt e daktilografimit.” Një intelektuali të ndërgjegjshëm e të përgjegjshëm në punën e tij do t’i mjaftonte kjo rrethanë që t’i vidhej tundimit për të thurur dithirambe ndaj këtij botimi të egër e jo të veprojë siç vepron gjithmonë profesori ynë si tipi i njeriut që hedh gurin e fsheh dorën.

Faqe nga dorëshkrimi origjinal i Camajt.

Ani, ç’na qenka ky unikat si kopje e tretë ose e katërt e një materiali daktilografik? Ku është kopja e parë origjinale? Po kopja e dytë? Harroi ky rob zoti të paralajmëronte në kohë atë avari të përftuar dikur në ribotimin e parë të fjalorit të Kristoforidhit? Pa dyshim që pyetjet mund të marrin edhe tjetër drejtim: Camaj jetoi jetën e vet rreth katër dekada pas largimit me ngut nga Jugosllavia. Përse s’u kujtua ta kërkojë këtë unikat e ta botojë apet punën e vet? Apo mos ishte i lidhur gjë besa-besë si malsor e zog malsori?

Pyetje mbi pyetje, të cilave shkruesi i këtyre radhëve si njohës dhe botues me lejë i veprës së Camajt nuk u jepte dot përgjigje deri në pranverën e vitit 2017, kur u përball ja ashtu krejt rastësisht me atë pirg dorëshkrimesh që presin ende të klasifikohen në arkivin e familjes Camaj. Aty gjëllin sot e gjithë ditën edhe dorëshkrimi origjinal i fjalorit të Kristoforidhit si kopje e parë e materialit daktilografik të përpunuar, shtypur dhe lidhur bukur në dy vëllime në plot 661 fletë prej Martin Camajt dora vetë. Prashtu lejohemi tash të mëtojmë pa hyrë në mëkat se Camaj, pas gjase, ka lënë në Beograd thjesht për siguri një kopje të tretë ase të katërt të materialit të daktilografuar, por asesi kopjen e parë origjinale e aq më pak të ketë firmosur ndonjë prokurë trashëgimie mbi pasurinë e vet intelektuale.

Ani, përse s’e botoi vetë së gjalli Camaj këtë produkt të punës së tij? Një pyetje e fundit kjo, që pritej t’i jepte përgjigje natyrshëm vetë autori në gjallje të vet. Nga një shfletim i kujdesshëm i dorëshkrimit origjinal të bie gjithsesi në sy se si studiuesi albanolog i është kthyer e rikthyer këtij dorëshkrimi me pendë e laps kohë pas kohe e rast pas rasti, ndoshta deri në fund të jetës. Përballemi këtu me një punë në filigran që synonte gjithherë përsosjen, bash ashtu siç dinte ta përsoste vetë i zoti në rrjedhë të viteve.

Është pikërisht kjo rrethanë tekstuale që sendërton atë homazh të amshuar ndaj Babait të Shqipes që rrugëtoi në jetën e lirikut, shkrimtarit, studiuesit dhe filologut Martin Camaj, duke bërë njëherësh krejt të papërfillshëm e të neveritshëm një botim të egër që trumbeton me hosana Barabai i letrave shqip bash në një datë të shënuar në historinë e kulturës sonë kombëtare.

(c) 2020, Bardhyl Demiraj. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet rreptë riprodhimi pa lejen e autorit.