Nuk e ndoqa Festivalin e Sanremos – ka shumë vjet që nuk e ndjek. Nga sa pashë prej gazetave italiane online, edhe këtë herë nuk po i lë gjë mangut cirkut, por edhe pritmëritë nuk është se kanë qenë më të larta.

E megjithatë, i nxitur edhe nga shamatat në mediat tona, dëgjova të ashtuquajturin “monolog të Alketës” – Alketa Vejsiut nga Shqipëria, të ftuar si prezantuese e Festivalit. Ashtu edhe më ngacmoi këmbëngulja e saj mirëdashëse, për ta paraqitur muzikën e lehtë italiane si urë përmes Adriatikut, edhe në kohët totalitare, edhe sot. Një ide që vjen vetvetiu, madje gati të imponohet, në atë kontekst skenik.

Marrëdhëniet e kulturës shqiptare të viteve 1950-1980 me Sanremon nuk mund t’i përmbledhë një monolog pak-minutësh në një panair dëfrimi si Festivali. E shumta, mund të pyesë njeriu se çfarë i ka mbetur të sjellë Sanremos, si ngjarje kulturore, në Shqipërinë e këtyre viteve, në raport edhe me ç’pati sjellë atëherë.

I kam jetuar fort ato vite dhe kam shkruar gjatë te “Sende që nxirrte deti” për ndikimin e radio-televizionit italian në realitetin këtej Adriatikut. Edhe unë e kam të vështirë t’i rimarr tema të tilla brenda pak rreshtave të kësaj eseje. Dua vetëm të kujtoj se impakti i dikurshëm i Italisë në Shqipëri, përmes mass medias, ka qenë sa i rëndësishëm aq edhe i rastit (aksidental). Ne të këtejshmit, të sfilitur e të rreshkur nga asketizmi edukativ i argëtimit socialist (“dëgjuat një program me këngë masash”), u vumë të konsumonim me afsh një kulturë pop që nuk ishte gatuar për ne, dhe as me ne në mendje; ndryshe, nga të themi, transmetimet shqip të Zërit të Amerikës ose Radio Moskës. Dhe u nginjëm aq keqazi, sa nuk di si arritëm të mbetemi gjallë. Ose ndoshta na plasi shpirti që atëherë, dhe tani veç manifestojmë tek-tuk shenja të rreme gjallërie, me qimet që ngulin këmbë të na rriten…

Vejsiu përmendi në monolog dhe më pas një këngë të kënduar nga Bobby Solo, në Sanremon e vitit 1964: “Una lacrima sul viso.” Tregoi edhe një bisedë që pat bërë dikur, me të atin, për kuptimin e këtij imazhi:

Dhe babi im më tha që kënga flet për lotin, i cili rrjedh pasi zemra thyhet dhe rritet e bëhet det. Unë i thashë me naivitetin e fëmijës që kërkon të mësojë gjithçka: ‘Ah, kjo është arsyeja pse loti është i kripur’. Lidhja me detin, që na ndante me Italinë atëherë (dhe që na bashkon tani) erdhi ashtu natyrshëm dhe në formë poetike.

Por teksti i asaj kënge të Bobby-t, që kish krijuar aso kohe një mit të vetin presleyian jo vetëm në Itali por edhe në Shqipëri (të paktën në Tiranë), lexon kështu:

Da una lacrima sul viso
Ho capito molte cose
Dopo tanti e tanti mesi, ora so
Cosa sono per te

Uno sguardo ed un sorriso
M’han svelato il tuo segreto
Che sei stata innamorata di me
Ed ancora lo sei

Non ho mai capito
Non sapevo che
Che tu, che tu
Tu mi amavi, ma come me
Non trovavi mai
Il coraggio di dirlo, ma poi

Quella lacrima sul viso
È un miracolo d’amore
Che si avvera in questo istante per me
Che non amo che te

Non ho mai capito
Non sapevo che
Che tu, che tu
Tu mi amavi, ma come me
Non trovavi mai
Il coraggio di dirlo, ma poi

Quella lacrima sul viso
È un miracolo d’amore
Che si avvera in questo istante per me
Che non amo che te
Che te, oh, che te, che te
Te, te, che te, che te
Te, che te, che te, che te

Nuk po e përkthej (nuk ia vlen), por besoj shumë prej jush do ta kenë kuptuar dhe do të kenë përfunduar, njëlloj si unë, se ky është varianti i dikurshëm i telenovelave që ndjekin me pasion e disiplinë familjet e Shqipërisë sot; tekst i lehtë me temë dhe dramë të lehtë i një kënge të lehtë për t’u shijuar me mendje të lehtë: si salmonela në akulloren artizanale të harruar në diell.

E megjithatë, kur e dëgjova këngën sërish, menjëherë m’u përhi Tirana e viteve të fëmijërisë sime; dhe magjia e radios italiane në 1964. Nuk di të them se ç’kam provuar atëherë unë fëmija; por di të them se kjo këngë, për një tufë njerëzish që i shkelnin syrin shoku-shokut në Tiranë aso kohe, ishte kuintesenca e muzikës italiane, këtij objekt astral misterioz në hapësirat tona totalitare.

Çfarë e bënte sublim Sanremon, në sytë e shqiptarëve, nuk ishte natyra e teksteve dhe as e muzikës – pavarësisht të pëlqyeshme; por distanca e papërshkueshme që na ndante, përndryshe, nga ato këngë që radioja aq thjesht na i sillte në dhomat dhe në kuzhinat tona modeste. Ose realiteti përtej i Italisë – me filmat, këngët, këngëtarët, fjalët që tek-tuk i kuptonim (edhe kur nuk i keqkuptonim), le signorine buonasera, llaku në frizurën fenomenologjike të Mike Buongiorno-s, Calimero-n, transgresionet aq beninje in prima serata, Carosello-n; ajo Itali që llamburiste aq bukur tutje, pikërisht ngaqë nuk i afroheshim dot më shumë; ngaqë nuk mund të na shërbehej veçse e mbrojtur me tabu.

Ishte kjo distancë që e shpëtonte Sanremon nga banaliteti, duke e ngritur në simbol dëshirash masive por të ngecura, që me kohë erdhën dhe themeluan identitetin tonë alternativ; aq më tepër që ne, në Tiranë, nuk kishim nga ta merrnim vesh se ajo kulturë aq solide demokristiane e RAI-t, që kish arritur kulmin e vet të arsyeshëm në fund të viteve 1960, po fillonte të shihej nga rinia në Itali si mishërim i establishment-it, kufomë jo vetëm kutërbuese, por edhe e vjetruar; mumie e balsamosur keq, ritual i lodhur, riprodhues normash estetike të pop-it përndryshe të futura në krizë.

Ne që e ndiqnim Sanremon si të ishte rituali ynë shpirtëror i vitit, nuk e kuptonim tensionin në mos konfliktin, sa për të sjellë një shembull, mes Nicola Di Bari-t që në 1971 do të fitonte vendin e parë me një këngë kushtuar zemrës cigane (“avevo una ferita in fondo al cuore…” ka më origjinal se kaq?) dhe Lucio Dalla-s, që po atë vit do të rrezikonte të mbetej jashtë konkurrimit për arsye ideologjike, me këngën 4 marzo 1943, por që pastaj do të kapte vendin e tretë.[1] Ishin dy Itali të kapura tashmë për fyti mes tyre – por ne njëlloj mallëngjeheshim fshehurazi. Ndoshta edhe kuptonim diçka më thellë, ndoshta ishim thjesht viktima aksidentale, roadkill.

Dua të them: si event kulturor në ato vite, Sanremoja kish valenca të ndryshme, të pabashkëmatshme, për dy brigjet e Adriatikut. Për italianët, dëgjohej si grahma e fundit, sado epike, e një kulture pop të skriptuar deri në detaj, por që po e humbte luftën me fermentet e reja sociale, morale dhe estetike të 1968-ës. Për ne në Shqipëri ishte njëfarësoj frymëzimi i 1968-ës sonë që pastaj u shtyp me terror policor. Ashtu edhe jam gati të them që Sanremoja e atyre viteve aq të ndezura ishte emblemë e një keqkuptimi madhor – prandaj edhe përfundoi, që të kthehem te titulli i librit tim, në send që e nxori deti.

Nga ana tjetër, për elitat e sotme në Itali, Sanremoja e atëhershme është kapur peng i një operacioni nostalgjik të “kthimit në identitet”, të nxitur edhe nga varfëria dhe skematizmi (madje mekanicizmi) në skenën e sotme të pop-it. Dhe kjo pavarësisht nga maska pre-berlusconiane, që ia shton edhe më natyrën prej karnavali; dhe nga sharmi aq gjeriatrik i zombie-ve mes të ftuarve. Sipas të njëjtit mekanizëm, për elitat që mbajnë pushtetin kulturor sot në Shqipëri, Sanremoja e atëhershme riprodhon një vetëdije të rreme prej misionarësh të Perëndimit (“unti dal Signore”); duke u kujtuar këtyre elitave kohën kur edhe eksperienca e një kënge të Ricchi e Poveri i bënte të ndiheshin “superiorë” – për të mos thënë “të thellë së brendshmi in fondo al cuore.”

Me monologun e vet, A. Vejsiu nga Tirana mori përsipër diçka mbase heroike por të pamundur: rehabilitimin në mos rivlerësimin e Sanremos si monedhë shkëmbimi kulturor italo-shqiptar, në një kontekst ku e vetmja gjë që mund të blihet realisht sot me atë monedhë është nostalgjia.

© 2020, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Ndalohet rreptësisht riprodhimi në mediat. Kopjuesit do të përndiqen ligjërisht.

Imazhi në kopertinë: Caterina Caselli, Sanremo 1966.

[1] Kënga rrëfente historinë e një vajze të re (16-vjeçe) në një qytet port, e cila mbeti shtatzënë pas një pasioni me një marinar i rastit; fëmijën që lindi do ta quanin Gesù Bambino. Censura e RAI-t nuk e lejoi këtë titull, atëherë Dalla e zëvendësoi me datëlindjen e vet, 4 mars 1943, sikurse zëvendësoi edhe ca vargje pak “të guximshme” të tekstit. Kjo ndodhte, në Itali, para Festivalit tonë të 11-të.