Duke lexuar një ese për mendimin leninist (Leninthink, nga Gary Saul Morson), vura re jo pa u habitur se po i jepja Leninit, në imagjinatën time, pamjen dhe manierizmat e personazhit përkatës në serialin rus Trotsky, të transmetuar nga Netflix, që e kisha ndjekur para pak muajsh. Me gjasë, edhe përfytyrimi im për Leninin si figurë politike ishte ndikuar nga seriali – duke iu mbivendosur përfytyrimeve të tjera të miat, trashëguar vagullt nga propaganda në fëmijërinë dhe rininë time totalitare.
Ironikisht, Lenini vetë e kish kuptuar që herët forcën e një arti si kinemaja, për të plazmuar imagjinatën e masave: “Filmi për ne është më i rëndësishmi i arteve” pat thënë, duke pasur mbase parasysh aftësinë e kinemasë për t’u përcjellë të njëjtat imazhe dhe për t’u ngjallur të njëjtën imagjinatë masave, të përfaqësuara simbolikisht nga publiku në errësirën e sallës.
Kjo do të kuptohet më mirë në krahasim me letërsinë, ku gjithsekush që lexon, i jep tekstit formën dhe frymën e imagjinatës së vet.
Vetëm pak ditë më parë, gjatë një leksioni të Elsa Demos te Galeria Kombëtare e Artit, Tiranë, ndoqa disa pasazhe të filmit Malet me blerim mbuluar (1971), të Dhimitër Anagnostit; dhe gati u habita, kur vura re sa ikonike dukeshin pamjet në ekran, në raport edhe me përfytyrimin tim spontan, për vitet e Luftës II Botërore në Shqipëri.
Ka shumë filma të tillë, nga ato vite, të prodhuar nga Kinostudioja Shqipëria e Re; synimi i tyre i deklaruar ishte të edukonin masat punonjëse, duke u përcjellë këtyre versionin zyrtar të Luftës Nacional-Çlirimtare, të përpunuar në ofiçinat propagandistike të PPSH-së.
Filma të tillë, “me partizanë dhe gjermanë dhe ballistë” ndiqeshin shumë; dhe një pjesë e tyre ishin krijuar me art dhe shije, nga regjisorë profesionistë; sikurse luanin atje aktorë të shquar, të dashur për publikun. Historitë që rrëfenin këta filma nuk ndryshonin shumë nga historitë që gjendeshin në letërsinë e kohës me temë të ngjashme – me një dallim të vogël/të madh, që kish të bënte me imagjinatën.
Nëse versioni zyrtar i çfarë ka ndodhur në Shqipëri gjatë Luftës II Botërore qarkullonte njëlloj, si në botimet historiografike të Akademisë, ashtu edhe në tekstet e shkollave, në letërsinë e realizmit socialist, në memorialistikë, në teatër e gjetiu, filmi dallonte nga format e tjera të propagandës, sepse ia jepte publikut të gatshëm përfytyrimin për periudhën e Luftës. Vepronte kështu ngjashëm edhe me pikturën e skulpturën e realizmit socialist nga njëra anë, edhe me teatrin (dhe në një farë mase operën dhe baletin) nga ana tjetër, por dallonte prej këtyre ngaqë ishte masiv dhe ngaqë sa herë që shfaqej, mbetej identik me vetveten[1].
Prandaj ndoshta nuk e teproj po të them se filmat artistikë të Kinostudios Shqipëria e Re, me temë nga Lufta, jo vetëm kanë riprodhuar me besnikëri versionin zyrtar (propagandistik) të historisë së asaj periudhe, të miratuar nga kupola e PPSH-së; por edhe u kanë dhënë shikuesve të brezave më të rinj mjetet për ta përfytyruar atë kohë në hollësi dhe për ta përjetuar si ishte pjesë e kujtimeve të tyre vetjake.
Me fjalë të tjera, filmat e realizmit socialist u dhanë brezave më të rinj, në Shqipëri, një kujtesë në thelb fiksionale (dhe shpesh të sajuar, në mos të rreme), për një periudhë historike kyçe. Edhe pse marrëdhëniet e atyre filmave me realitetin historik gjithnjë ndërmjetësoheshin nga synimet propagandistike të regjimit (që i financonte mu për këtë arsye), brezat e rinj induktoheshin, në atë masë që i ekspozoheshin ekranit të madh, për t’i dhënë historisë pamjen dhe formën e sugjeruar nga filmi.
Ky efekt nuk ka pushuar së vepruari, me gjithë rivështrimin kritik që i është dhënë Shqipërisë së viteve të Luftës, nga historiografia e pas 1990-ës. Publiku, që ende vazhdon t’i shohë këta filma dhe t’i shijojë si produkte “kombëtare” (në kundërvënie me telenovelat turke, indiane dhe meksikane) ende i përfytyron ngjarjet e mëdha të viteve 1939-1944, që i dhanë formë Shqipërisë moderne, në bazë të modeleve të Kinostudios “Shqipëria e Re” – sepse nuk ka alternativë; dhe ende identifikohet me personazhe dhe heronj, të luajtur nga aktorë të mirë dhe tërheqës, por që në thelb përçojnë ideologjinë e produkteve tipike të realizmit socialist.
© 2019, Peizazhe të fjalës™. Të gjitha të drejtat të rezervuara. Kopjuesit do të ndiqen ligjërisht.
[1] Një pjesë teatrale mund të vihet në skenë, dhe në fakt vihet, nga regjisorë dhe aktorë të ndryshëm me skenografi të ndryshme. Filmi është produkt i mbyllur, shumë shumë mund ta krasitësh.
Frengu do thosh : “C’est propre au cinéma” (eshte karakteristike e brendshsme e vete kinemase).
Identikisht njesoj kane proceduar edhe amerikanët (dmth Hollywoodi, dmth “nona e te gjitha nonave”) : shiko nje dite (nese nuk e ke parë) “The man who shot Liberty Valance”, kryevepren absolute te John Ford (sigurisht, “babait te baballareve” te kineasteve hollywoodianë dhe padiskutueshmerisht ne nga 4-5 me te medhejt regjizorë ne shkalle boterore) . Filmi ne fjale eshte esenca e vete Amerikes, prate asaj mbi çfare eshte ngritur ajo. Dmoethene mbi nje krim (ose ‘krim’), e misheruar permes replikes finale te vete filmit : “This is the West, sir. When the legend becomes fact, print the legend”.
Thene ndryshe, kinemaja ka lindur per te printuar legjenden dhe jo ‘realitetin’ (pra mos i bini fort ne qafe “Maleve me blerim” se eshte nga te paktet filma te mire (me i miri?) shqiptar i te gjitha koherave (pa dyshim më i miri i Anagnostit, paçka se ka qene Kristaq Dhamo i “Tanes” apo “Gjurmes” njeshi – por kjo eshte tjeter teme).
Nuk u bie në qafë, dua të kuptoj si funksionojnë dhe pse. Sa përqind e shikuesve të tanishëm (dhe të atëhershëm) në Shqipëri i shohin (i shihnin) filmat ashtu si i sheh ti? Dua të them: sa lidhje ka mes suksesit të tyre dhe cilësisë së tyre artistike?
Po aq sa dhe tek amerikanet. Pra besoj se shume pak (për më teper qe sot, gjithe mileti, kudoqofte ai, sheh mbi të gjitha seri; ose filma me super-heronj). Pra besoj se perqindja eshte pak a shume e njejte me ate të amerikaneve (gjithmone në raport me ‘filmat e vjeter’ dhe meqe i moren si shembull ‘par excellence’).
E di qe do të thuash se keta të fundit shohin EDHE filma të rinj amerikanë (nderkohe qe në Shqiperi prodhimit e reja kinematografike janë shume shume të paket në numer), por se pari, keshtu ndodh në 2/3 e globit dhe se dyti, kinemaja amerikane vazhdon ende ndertimin e memorjes historike kolektive (e ke vene ré se aktualisht eshte moda e filmave me teme nga ngjarjet e medha te viteve 50-70, nderkohe qe pothuaj nuk ka më western? (vitet 40-60); dhe si ‘rastesisht’, janë pikerisht regjizoreve me të talentuar qe u eshte besuar filmberja e tyre (Eastwood, Spielberg, Chazelle etj etj, ose respektivisht “J. Edgar”, “The Post”, “First man”, “La la Land” etj etj).
Kudo qofte, në Shqiperi apo në USA, filmi (kinematografia) nuk ka më impaktin qe ka patur, të themi, në gjysmen e pare të shek XX. Ose siç thote nje mendimtar i kinemase, ajo nuk eshte më ‘le premier spectacle du monde’ (skena, podiumi kryesor i Botes). Sa për mitologjine, sikurse shkruaja dy rradhe në postimin e pare, sekush më të tijen: Amerika të sajen, ne tonen. Pak a shume si puna e historise fundja (ajo puna e fitimtareve qe e shkruajne). Por e perseris, filmi nuk eshte më “skena ku luhet ‘filmi'”, keshtu qe eshte goxha vanitoze ideja me fitimtarë dhe të humbur…
Ke te drejte, eshte ne natyren e kinemase te ndertoje nje realitet qe pak gjera te perbashketa ka me banalitetin e perditshem. Nuk me kujtohej kjo batute, por mire e paska thene ai miku: When the legend becomes fact, print the legend”.
Por rasti i Shqiperise eshte pak ndryshe. Dhe ketu nuk eshte aspak faji i atyre emrave te medhenj qe ti permend (Anagnosti, Dhamo…).
Po te me lejosh ti, une po e perifrazoj frazen tende per te thene mendimin tim per rastin shqiptar (edhe pse filmi ne fjale mbase nuk eshte me emblematiku, jam dakord): Dhe ajo do te kishte kete forme: When the ideology becomes fact, print the ideology.
Dhe meqe kemi privilegjin t’i gjykojme gjerat nga perspektiva e tyre shohim se rezultati i ideologjise eshte aq letale, sa edhe sot e kesaj dite vazhdon ta shqyeje ate vend, nderkohe qe rezultati i legjendave eshte disi me i ndryshem, edhe pse realiteti eshte larg te qenit legjendar, kuptohet.
Asgje nuk ekziston jashte ideologjive: mitologjia e krijimit të Amerikes permes western (gjithmone si shembull krahasues) ESHTE edhe ajo ideologji.
ps: falje perdorimin e germave kapitale, por në mungese të ‘bold’…
Ja keput pak kot me keto analogjite e krahasimet. Se vertet SHBA kishte nje makine te tille filmi, edhe te lidhur me ushtrine, per propagande etj., por kishte dhe nje Kazan apo Kubrick per te thene te kunderten. Ne Shqiperi nuk kishte. Edhe pas viteve 80, (ndoshta do te bej nje shkrim per kete,) filmat nga perdorimi i shpeshte i se njejtes kast aktoresh duken si nje serial televiziv latin, por ne teknike, se ne propagande njesoj ishin, ekuivalent me trupen teatrale gerontike te Byrose Politike.
Dikush po me thoshte nje dite se Far West nuk ishte aq I eger sa e bejne filmat e Hollywood.
Kino, periudhen ne fjale, western (ku zhvillohen ata filma te bukur qe permend ti) e ka analizuar shume gjere Alexis de Tocqueville, te eseja e tij e fameshme. Ai nuk gjen gjekundi gjurme ideologjie ne te, flet per demokracine amerikane.
Tani, periudha ku vendosen filmat shqiptare qe permenden ne shkrim nga Ardiani, eshte ajo e L2B. Per te mos cituar librat e U. Butkes qe mendon se ajo ishte nje lufte civile vellavrasese, se mund te na akuzojne se debatohet me perfundimet e te birit te kreballistit, le ta gjykojme ate periudhe me fjalet e nje komunisti, te S. Maleshoves. Eshte e njohur se ne Berat, kur lufta ende nuk kishte mbaruar, ai tha se ne kemi vepruar si bande terroristesh. Nuk po flesim per hekatomben e mepastajme, qe filloi diten e perfundimit te luftes.
Tani une e kam pak te veshtire te pranoj ate qe ti thua se ishte fjala per dy ideologji, gati gati te barazvlereshme.
Kineastet shqiptare qene te detyruar te manipulojne nje realitet tragjik, nje lufte te eger per pushtet dhe te krijojne një tjeter, te paqene. Si ata magjistaret e cirkut qe nxjerrin nje lepur nga menga.
Dhe eshte pikerisht ky tjetri, ky realitet i rreme qe sot po merret si i vertete. Shkrimi kete analizon e synon te çtrikotoje. Edhe pse pak shanse ka. Ai realitet i paqene sot po merret ne mos si histori, te pakten si emrues i perbashket i kujeses kolektive, gje qe eshte akoma me keq..
Ne nuk po flisnim për Toqueville (për analogji: nuk po flisnim për Ndreçi Plasarin -si autor i “Historise se LNC” apo Uran Butken apo qofte dhe Sejfulla Maleshoven) por për Billy the Kid, Liberty Valance, Jessie James etj (e për analogji, për Lilo Laben, Kananin, Velon etj). Dhe nuk po flisnim për ta në planin historik (historia si shkence) por në atë kinematografik: per të paret ka “Pat Garrett & Billy The Kid” (Sam Peckinpah, 1973), “The man who shot Liberty Valance” (John Ford, 1962), “I shot Jessie James” (Samuel Fuller, 1949). Për të dytet ka “Malet me blerim mbuluar” (Dhimiter Anagnosti, 1971), “Shtigje lufte” (Piro Milkani, 1974), “Partizani i vogel Vélo” (Xhanfize Keko, 1980).
Tani, mbi ç’baza u dashka ndaluar shfaqja e te dyteve dhe shfaqja e të parëve jo, nderkohe qe në të dyja rastet behet fjale për mitologji?! (ose siç citova repliken e famshme më lart, “when the legend becomes fact, print the legend”).
Mendoj se meraku i vertete qe duhet të kishim do duhej të ishte i meposhtmi : ah sikur të kishim ca parà e të realizohej dixhitalizmi (numerizimi) i tyre. Kete thuaj.
ps: për historine e shqiptareve gjate L2B do të keshilloja librin e Bernd Fischer (Shqiperia gjate Luftes 1939-1945) por ky sygjerim eshte krejt jashte teme : https://sq.m.wikipedia.org/wiki/Shqipëria_gjatë_Luftës_1939-1945_(Bernd_J._Fischer)
Kino, kur thua se nuk po flisnim per kete apo per ate, nuk me duket se jemi jashte muhabetit. Tema e autorit flet pikerisht per perdorimin e filmit si histori dhe ideologji dhe çka me te natyreshme se referenca ndaj atyre qe jane ne zemer te kesaj pune? Ne nje diskutim per vlerat e tyre estetike, natyrisht keto emra nuk e kishin vendin ketu.
Ndersa kur pyet pse u dashkan ndaluar ky apo ai film, une nuk shoh gjekundi ta kem them kete. Ne do mendimi tim, ketu me shume se filmat çalon shoqeria shqiptare, qe nuk eshte e zonja te pergatise shikuesit e ri per recepsionin e filmave te tille, por le te ushqehen me to si gjelat e detit tani ne prag te vitit te ri.
Une në fakt nuk e kisha fjalen per ‘vlerat estetike’ te tyre, sepse kur flas per filmat, ne pergjithesi, nuk permend asnjehere ‘vlera estetike’ (a flitet ne France per ‘valeurs esthétiques’ te nje filmi?? Jo). Nje film eshte nje film dhe kaq. “The birth of a nation” (D. V. Grifith, 1915), referenca nr 1 e artit te shtate eshte film racist dhe i ben haptazi apologji Klu Klux Klanit, por kur filmi shfaqet sot, nuk del njeri qe ti ‘edukoje’ spektatoret qe ta shohin keshtu apo ashtu filmin (e nuk po i futem muhabetit qe dalja e tij ndihmoi ne rilindjen e organizates ne fjale). Nje film o ndalohet, o shfaqet (dhe kaq eshte e gjitha).
Shkruan:
Kino, nga e nxore këtë punën e ndalimit? Po bën debat për temën këtu, apo po importon debate dhe argumente të volitshme nga forume të tjera?
Ke te drejte. Por ne princip, nuk jam kundra principit qe nje film o shfaqet, o ndalohet.
Kinoditar,
Jo çdo gjë që ekziston si ideologji është propagandë. Por Kinostudio ishte tërësisht mjet propagande. Që arriti ndonjë vlerë artistike duke marrë nga shëmbujt më të mirë të kinematografisë botërore, është me siguri merite e artistëve që punuan në to. Por këto filma mbeten art propagande, dhe asgjë se ndryshon dot këtë. As distanca kohore.
http://www.panorama.com.al/filmat-nen-diktature-flet-kristaq-dhamo-te-trajtohen-si-pjese-e-historise/
Shume rende muhabeti kur kineastet pretendojne se vetem “teksi” i sherben propagandes. Imazhi i qendron besnik realitetit!!! Shume rende. A ka nje foto vertetesi? Po nje dokumentar? Nese nuk bejme dot kete dallim bazik mes profesionistesh kot lodhemi me diskutimin me siper.
Meqe jemi ne dite panairi, sugjeroj te perkthehet urgjentisht ky liber: Morris, Errol (2011). Believing Is Seeing: Observations on the Mysteries of Photography. New York: Penguin Press.
Per te ardhur keq, por duket ne nje moment deshperimi, Dhamo (qe ishte nga me te miret e studios) me ate shprehje ka dashur te shpetoje diçka, ne mos zerin (qe ne parim ishte mbi tekstin e skenaristit, pra ajo i tiji), te pakten, figuren.
E çuditeshme vertete! Kam patur rast te shoh grupet e xhirimit te kinostudios, që tek filmonin jeten e lumtur te minatorve, sharrexhijve apo fshatarve ne kooperativat bujqesore, shkonin e merrnin mobilje e sende te tjera gjetiu dhe i futnin ne shtepine fshatarit ku xhironin per te mos rene ne sy varferia ekstreme e atyre njerezve qe u binte bretku ne pune per hiçgje.
Pastaj i xhironin tek hanin te lumtur disa gjelle bashke (qe nuk i ha as une sot) ne tavolinen plot lule, nderkohe qe gruaja e shtepise kishte vjedhur nje dore groshe ne kooperative per te ushqyer kalamajte dhe i kishte futur ne brekushe.
Eshte e pakta mungese respekti qofte per ata njerez, qofte per publikun e sotem qe nje xhirim i tille te perdoret si dokument historik.
Kujtoj edhe historine e komshiut tim te shquar Mentor Xhemali qe para se t’i vinte E. Hoxha per vizite moren dhe ia mbushen shtepine me mobiljet e komitetit te partise (pjesa e dyte e kesaj historie eshte edhe me e bukur, por nuk eshte rasti ketu).
Shqiperia ishte dhe funksiononte si te qe fshati Potjemkin. Dhe ta paraqesesh si histori sot nje butafori te tille!!!
Kristaq Dhamo e ka fjalen qe, nje film, edhe kur ka nota te forta propagandstike, eshte vetvetiu deshmi, histori: nje gje e tille eshte karaktristikë intranseke (e brendshme) e vete filmit, imazhit. Ose kur thosh Hitchcock : “kot lodheni: edhe nje kriminel, edhe nje njeri i mire, njesoj do e mbyllin derën” (deren e nje dhome, psh).
Pikerisht në kete prizem Dhamo flet per imazh te zhveshur nga fjala (dhe jo rastesisht merr si shembull dokumentarët, sepse ata vertet ilustroheshin ne shumicen e rasteve me tekst propagandistik) : prap se prap, mund te ‘shpetojme’ imazhin (deren e dhomes qe mbyll krimineli/njeriu i mire).
Në filmat e kinostudios të mirët gjithmonë trokasin në derë, kurse të këqinjtë e hapin me shkelm. Të aludosh se filmat propagandistik të kinostudios kishin ndonjë lloj suspensioni artistik si ai qē pretendon Hitchckoc më duket më shumë se e tepruar.
Unë do të thoja: filmi është vërtet dëshmi, por e periudhës kur është bërë filmi, jo e periudhës së paraqitur në film.
Po. Por publiku nuk eshte aq injorant sa te mos beje diferencen dhe te mos dalloje se behet fjale per “filma te vjeter”. Shto qe ne kete mes hyn edhe problemi i pazgjidhshem i filmave historikë, ose siç quhen nganjehere ne frengjisht, pothuaj pezhorativisht, “des films en costumes” (ose, “des films en costumes d’époque”). Jane shume te paket regjizoret qe ja dalin mbanë me to (sepse automatikisht filmi merr diçka prej kitsch-i). Per mendimin tim, eshte teatri ai qe mund te riprodhoje nje te kaluar, pa rene në kitsch (ose si te thuash, teatri eshte vete disi kitsch per nga natyra, pra s’ka ç’bjere më shume). Kinemaja e ka shume te veshtire. Për shembull, rastesia e desh qe te shihja nje cikel 7-8 filmash te Kenji Mizoguchi-t (te fundit e tij, peridha 1949-1953). Gjysma e tyre jane me teme historike, ose me sakte, e trajtojne subjektin e tyre ne nje te kaluar historike te Japonise. Paradoksalisht, filmat jane te shkelqyer (pa dyshim fale gjenialitetit te regjizorit). Te tille jane dhe ata te John Ford, por keto jane perjashtime qe konfirmojne rregullen (ose nje tjeter perjashtim, nje shembull aktual, “The New World” i Terrence Malick i cili, edhe pse flet per Ameriken e fillim shek XVI, dmth per Pokahontas, eviton ne menyre magjistrale kitsch-in !). Biles ka diçka interesante: regjizoret e medhej modernë (ne sensin: ata qe kane revolucionarizuar kinemane) kurre nuk kane bere filma historike (Antonioni, Ozu, Godard, Cassavetes, Kiarostami…), por vetem filma me teme aktuale. Rastesi?
😉
Nuk me duket shume produktiv ky meraku se brezat aktuale po marrin nje kujtese fiksionale permes filmave te vjeter. Kujtesa kinematografike gjithmone fiksionale eshte (ose kur thote Godard, ajo qe mbetet (NESE mbetet diçka !) eshte forma, dmth ana fiksionale e nje filmi). Eshte njesoj sikur te thuash se sot nuk duhet transmetuar nje film si “Midnight Express” (Alan Parker, 1978), nje film qe i ka kushtuar realisht shume shtrenjte turizmit te nje vendi te madh si Turqise (më pas, skenaristi i tij, Oliver Stone ka kerkuar zyrtarisht falje, por filmi shfaqet per bukuri soit dhe gjithe diten!) dhe qe ‘brezat e sotem’ te shikojne filmin dhe te thone: “nuk u shkoka ne Turqi, se ta fusin 30 vjet burg kot”.
Nuk jane aq ‘te ndryshem’ sa filmat e botes ata tanët jo. Jane po aq ‘te mire’ e ‘te keqij’ sa dhe ata.
Ne rregull fare qenkemi kino! Une flas per diçka qe jam i sigurte qe ti e di fare mire, qe grupet e xhirimit te kinostudios dhe televizionit, shkonin e merrnin plaçka e mobilje te kater pese shtepi te tjera, per te ndryshuar pamjen e asaj ku do te xhironin (dhe nuk po flas per rekuizite filmi artistik) per te fshehur mizerablitetin e kohes dhe per kete arsye dhe nje mije te tjera dikush me mend nuk i sheh ato si deshmi te kohes, ti me sjell shembullin e deres se Hiçkokut!
E leme ketu me mire se po flasim per gjera te ndryshme.
Sigurisht qe flasim per gjera te ndryshme: ti flet per dekorin e nje filmi, ndersa une (më sakte, Hiçkoku permes shembullit te tij) flet per mikro-kinematografine (si paralele me mikro-ekonomine, psh).
Është vërtetë interesante vënia në dukje saktësisht prej jush, se ç’ka dashur të vërë në dukje Dhamo kur flet ” për imazh të zhveshur nga fjala”. Ju që arrini të depërtoni deri në detaje të asaj ç’ka dashur të thotë Dhamo, si është e mundur, ose më sakt, përse nuk i lejoni vehtes qoftë edhe ti hidhni një vështrim sipërfaqësor, (pa lëre serioz) asaj që po thotë Kokonozi në komentet e mësipërme? Natyrisht, si çdo njeri, ju keni krijuar bindjet dhe njohuritë tuaja në këtë jetë për shumë fenomene. Por ajo që habit, qëndron në faktin, se përse shumë si ju, tmerrohen kur dikush shfaq një mendim ndryshe, dhe sikur përtojnë, ose e quajnë humbje kohe të thellohen në analizën e një mendimi të kundërt. Jo vetëm kjo, por Vehbiu, në vrejtjen që ju bënë, vë re me të drejtë tendencën tuaj fare të qarte për tu shmangur nga ajo cka thuhet në shkrim. Duke u shfaqur me këtë rast si një propagandues i rëndomtë, i cili arrin deri atje sa të bëjë të krahasueshme më të pakrahasueshmen, filmat shqiptar me ata amerikanë, si të vetmin mjet për të bërë të besueshme një prapagandë bajate, ju nuk mund të arrini më shumë me përpjekjen tuaj, veç asaj që cilido të ndjente një keqardhje të thellë.
Berja e filmave sidomos e atyre me lufte eshte e kushtueshme .pas 90 s’ka patur fonde e nijet per te rikrijuar luften kur realiteti ofronte tema me akute .Keshtu qe imazhi komunist I luftes ka per te mbetur ne kinematografi ,derisa te dale dikush qe te pretendoje otherwise.Meqe jane bere shume vite qe e kam lexuar.Nuk mbaj mend mire nese Kadareja me “Gjenerali I ushtrise se vdekur” Sqaron se shumica e talianeve te rene ishin vrare nga ushtria greke e jo nga partizanet shqiptare ?