(Mbi romanet « Ura me tri harqe », të Kadaresë dhe « Ura mbi Drin » të Ivo Andriç)
nga Ilir Yzeiri
Mbi poetikën e urës
Të dyja romanet kanë qenë objekt vështrimi nga kritika e huaj dhe, në këtë rast, më shumë i është mëshuar nënshtratit të legjendës së murimit që gjendet si shtysë e nisjes së intrigës sesa fenomenologjisë së të dyja veprave. « Urat në Mesjetë » titullohet libri i botuar nga « Presse de l’Université Paris-Sorbone », 2006, libër që përmbledh kumtesat që u mbajtën në seminarin e organizuar nga ky Universitet me argument « Urat në Mesjetë ». Një prej referuesve, përkatësisht, Claude Tomasset, në kumtesën e tij « La construction du pont médieval dans deux romans contemporains » ka analizuar dy romanet e sipërcituara. Ai është përpjekur që të shpjegojë fenomenologjinë e urës te të dy këta shkrimtarë duke u kujdesur më shumë që të zbulojë shtratin mesjetar të ndërtimit të Urës, qoftë te Kadare qoftë te Andriç. Mes të tjerash, ai shkruan : « Les deux romans, décrivant les observateurs, se font l’echo d’une conscience populaire, pour qui la construction du pont, met en œuvre des secrets qui appartiennent au monde des démons– Të dy romanet, shkruajnë vëzhguesit, u bëjnë jehonë vetëdijes popullore, sipas së cilës ndërtimi i urës, nxjerr në reliev sekrete që i përkasin botës së demonëve » (f. 24). Po ashtu, Veronique Gely pedagoge e letersisë së krahasuar në Universitetin e Sorbonës, (Vanhese Gisèle. Le Lait de la Mort. La ballade de l’emmurée et sa fortune littéraire. Anthologie et études réunies par Véronique Gély-Ghedira. In: Romantisme, 2002, n°115. pp. 123-124, flet për përhapjen e legjendës së murimit në Ballkan dhe për rimarrjen e kësaj teme nga autorë të shquar si Ivo Andriç e Kadare, por edhe rumuni Mircea Eliade. Për Kadarenë ajo ka ritheksuar atë që kanë vënë re më parë studiuesit Eric Faye et Jean Paul Champsieux. E kam fjalën për leximin e dyfishtë të tekstit ose bartjen e së sotmes në të shkuarën. Krahas studimit të Champsieux unë do të përmendja edhe atë të Peter Morgan, studiuesit austrialian të Kadaresë i cili në Kolokuiumin Ndërkombëtar « Lecture de Kadare, Paris, 2009 » mbajti kumtesën « Sacrifice, modernité et perte – Le pont aux trois arches de Kadaré”. Siç e përmenda, studiuesi francez Champsieux është përpjekur të vërë përballë dy romanet dhe ka treguar se Ivo Andriç dhe Kadare, megjithëse kanë në qendër të veprës së tyre ndërtimin e një ure në Mesjetë, rrëfejnë dy botë krejtësisht të ndryshme. Kadare, duke folur për librin e Andriçit në novelën e tij « Muzgu i perëndive të stepës” thotë se balada jonë e murimit është më e bukur se ajo boshnjake e përdorur nga Andriç.
Për një kohë të gjatë, sidomos gjatë periudhës komuniste, në studimet shqiptare shpallej gati si me triumf vjetërsia e baladave dhe motivet e tyre të patjetërsueshem, për të sfiduar në një farë mënyre variantet e fqinjve. Në pamje të parë, të duket sikur edhe këta dy shkrimtarë duan të bëjnë të njëjtën garë, mirëpo, kam përshtypjen se duhet të vështrojmë edhe diçka tjetër në këto dy vepra. Qoftë njëri, qoftë tjetri e përdorin legjendën ose baladën si një artific në veprën e tyre për t’i dhënë ngjarjes atmoseferën mistike të Mesjetës te Andriç, ndërsa te Kadare legjenda aktualizohet dhe ajo trajtohet si një aferë që ka të bëjë me një krim njerëzor si ata që ndodhin shpesh në shoqëritë që jetojnë me paranojat e fatit të paravendosur ose të magjive.
Nga autori te rrëfimtari, Ura si fiksion dhe Ura si imazh
Kur flasim për fenomenologjinë në një vepër letrare zakonisht sjellim në vëmendje punimet e Roman Ingarden dhe veprën e tij « L’œuvre d’art littéraire » (1931). Po ashtu, kujtojmë punimet e Pol Rikër mbi rrëfimin e fiksionit nën vështrimin e hermeneutikës. Kështu, vepra letrare na shfaqet si një tërësi dinamike kuptimesh që nisin nga autori, vijojnë me konfigurimin e veprës dhe mbyllen me lexuesin që e përfundon këtë proces. Po ashtu, nocioni i fenomenologjisë letrare sqarohet më mirë edhe nga kuptimi që i jep Rikër shenjueshmërisë në veprën letrare te librat e tij « Metafora e gjallë » dhe « Koha dhe rrëfimi ». Ai thotë se në veprën letrare shenjuesi nuk shenjon realitetin por irealen. Kjo ireale mund të jetë fiktive ose imagjinative. Për këtë, autori ndërton figurën e rrëfimtarit i cili është irealizacioni i autorit. Nga kjo pikëpamje, si shfaqet rrëfyesi te Andriç dhe te Kadare ? Që në fillim vërejmë se te Andriç kemi një rrëfimtar që na tregon një ngjarje irreale, ndërsa te Kadare, rrëfimtari na rrëfen një ngjarje të trilluar. Ivo Andriç e shkroi veprën e tij gjatë Luftës së Dytë Botërore, në vitet 1942-43 dhe e botoi në vitin 1945. Kadare e shkroi në vitin 1978 këtë vepër dhe, nëse do t’i përmbaheshim parimit të qëllimshmërisë aq i dashur për fenomonologjinë e Huserlit, do të thoshim se bota që rrëfen narratori i Andriçit, ndryshon krejtësisht nga bota që rrëfen narratori i Kadaresë. « Ura mbi Drin » ose ura e Vishegradit është një objekt real, « Ura me tri harqe » nuk ekziston askund, ajo është një trillim i autorit i cili kërkon të ndërtojë një botë të humbur dhe të harruar që ngjet me botën në të cilën jeton autori. Ura e Andriçit është një sagë moderne që përmbledh gjithë historinë e popujve sllavë të Ballkanit që jetojnë në kufi të njëri-tjetrit. Ata janë bosnjakë, turq, hebrej, serbë. Dikur ishin të ndarë nga lumi Drin, por një djalë i krahinës, Mehmet Pasha, kur po merrej peng nga Sulltani u betua sipas gojëdhënës, se do të ndërtonte një urë që të tjerët të mos vuanin siç vuajti ai kur u transportua në një kosh. Ura bëhet metafora e bashkëjetesës dhe ndarjes. Ura është gjithashtu porta nga vjen i huaji, tjetri, i ndryshmi që ndryshon rregullat dhe stilin e jetesës. Te Kadare Ura është shfrytëzuar si një metaforë për të ndërtuar Shqipërinë para pushtimit turk. Nëse Ivo Andriç është përpjekur që të japë gjithë historinë e sllavëve të Ballkanit, nga pushtimi turk e deri në Luftën e Parë Botërore, përmes Urës së Vishegradit, Kadare ka zbërthyer një tekst tjetër ose narratori i Kadaresë lexon një tekst të shkruar më parë. Mua më duket se asnjë prej studiuesve që janë marrë me këto dy romane nuk ka vënë re se fraza me të cilën nis novela e Kadaresë : « Unë murgu Gjon, biri i Gjorg Ukcamës, tue u kujtuom se në gluhën tonë ende s’ka gja të shkruom për urën e Ujanës së Keqe… » të kujton pasthënien e librit të parë të shkruar në shqip, Meshari (1555) të Gjon Buzukut, në të cilën thuhet «U Doni Gjoni, biri i Bdek Buzukut, tue u kujtuom shumë herë se gluha jonë nuk kish gja të ndigluom n së shkroumit shenjtë, etj… ». Kështu, narratori i Kadaresë, murgu Gjon, në qoftë se do t’i referoheshim Rikërit e shmang të shenjuarin real që është bota e Gjon Buzukut dhe në vend të saj ndërton botën fiktive të autorit Kadare. Të duket se rrëfimtari i Kadaresë kërkon të ndriçojë jo kronikën e Ujanës së Keqe, por Shqipërinë e para pushtimit otoman. Kadareja e ka projektuar rolin e vet si shkrimtar te murgu i Mesjetës dhe ashtu si ai kërkon të rindërtojë edhe njëherë historinë e shqiptarëve deri sa ajo u zhbë nga pushtimi otoman. Te Ivo Andriç, Ura, siç thotë me të drejtë Champsieux, është indiferente ndaj historisë. Ajo është një dëshmitare e heshtur dhe autori, përmes imazhit të saj, rindërton rrugën, hapat. Ura është vendi më i plotë ku gjurmët e kalimtarëve ose me një metaforë më të plotë, gjurmët e historisë, duken më shumë. Ndërkaq edhe funksioni epistemologjik që merr ura ndryshon te të dy shkrimtarët. Ura e Ivo Andriçit dëmtohet nga Perëndimi, nga austriakët ; Ura e Kadaresë është një ndërtim apokaliptik, se ajo do të lejojë që vendi të pushtohet nga hordhitë otomane, që vendi të bjerë në gjumin e rëndë të shfytyrimit për 500 vjet. Të duket sikur kjo fenomenologji e portës së Lindjes dhe Perëndimit funksionon edhe sot. Bombardimet në Beograd gjatë konfliktit të fundit të kujtojnë bombardimet e Urës nga Astro-hungarezët, ndërsa debatet për modifikimin e historisë dhe për rregullimin e imazhit të otomanëve në vetëdijen kolektive shqiptare i ngjajnë ankthit që ka rrëfimtari i Kadaresë ose trallisjes që murgu Gjon shpreh kur dëgjon gjuhën e tyre që i ngjitet jetës dhe rutinës shqiptare. Rënia e kontëve shqiptarë njëri pas tjetrit po bëhej një ngjarje e rëndomtë. Ndërkaq, një detaj në dukje i vogël do ta prishte drjtpeshimin psikik të kombit. “Në vend të vitit 1379, ata sipas kalendarit islamik dhe kjo ishte një nga kërkesat e pakta të osmanëve, kishin shkruar “hixhra 757”. Fatzestë. E kishin çuar kohën gjashtëqind vjet prapa dhe qeshnin dhe talleshin. Ç’tmerr”. (Ura me tri harqe, Shtëpia botues “Naim Frashëri”, Tiranë 1978, f. 110)
Në fund unë do të shtoja se romani i Ivo Andriçit si sinekdokë e objektit, e vendit për të shenjuar historinë e atij komuniteti ngjet më shumë me “Kronikë në gur » të Kadaresë.
© 2018, autori.
I dashur autor,
E para, nuk e kam lexuar librin e Ivo Andric, por per librin e Kadarese me duhet te them se nuk ka asgje apokaliptike, por vetem anakronizma qe te kaluares i veshin mantelet e Shqiperise se viteve 1980 –ndonese pak lidhje ka Shqiperia e shekullit te 14te me Uren me Tri Harqe, dhe pak perpjekje ka treguar Kadareja ne vepren e tij voluminoze per te kuptuar gjera dhe njerez qe nuk i perkasin tarafit, interesave dhe bindjeve te tij. Pra ajo qe ju quani arritje apo apokalips, ne te vertete eshte deshtim autorial per te ikur nga zinxhiret e Shqiperise bashkekohore, ku cdo gje dhe cdo njeri merr interpretimin qe i pershtatet patriotizmit, eurocentrizmit dhe vorbullizmit shqiptar. E thene ndryshe, perse filan autor i vesh kete apo ate ngjyre Ures (Mesjetes apo vete universit) nuk do te thote se ajo ngjyre i pershtatet Ures apo permban cfaredo vertetesie per Uren, Mesjeten, apo vete universin. Platoni ka shtruar i pari tezen se letersia nuk sjell asnje vertetesi (teze qe me vone u hodh poshte nga Aristoteli) dhe nese me lejohet ta konsideroj veten platonist, po e le menjane debatin e “vertetesive” te Ures me Tri Harqe dhe me poshte po merrem me anen artistike te librit, sepse tekefundit ajo qe presim nga Kadareja eshte kenaqesia e artit dhe jo iluminizmi i cdo forme, ku faktikisht Kadareja nuk ka treguar ndonje nivel kopetence.
E dyta, nuk e kuptoj perse ju si shume kritike shqiptare, brenda apo jashte ketij blogu, harxhoni kaq energji me krahasime dhe citime autoresh te huaj, nderkohe qe ajo qe lexuesi ka me teper nevoje eshte thellimi brenda tekstit. A nuk eshte roli i kritikes perballja dhe rileximi i tekstit? A jane te sigurt “kritiket” e vendit qe emrat qe citojne andej kendej i kane kuptuar 100% dhe citimi pershtatet 100% me kontekstin e kritikave shqiptare? Perse kaq shume citime te huajsh ne “kritikat” shqiptare dhe kaq pak perqasje tekstuale?
Po ju le juve te me gjeni pergjigjen per pyetjen fundit dhe po mundohem vete te rrok cfare te mundem nga teksti i Ures me Tri Harqe…
E para e punës, nuk jam i sigurt nëse libri duhet të quhet roman me kuptimin e plotë të fjalës. Libri nis si një kronikë e shekullit të 14të nga murgu Gjon Ukcama. Paragrafi i parë është në gegërisht, por nga paragrafi i dytë dhe mbrapa çdo gjë shkruhet në gjuhën standarde, me nuanca të toskërishtes. Ky kapërcim është i vetmi zhvillim në libër (dhe bëhet gjasme për të na udhëtuar nga koha/gjuha e Ukcamës në kohën/gjuhën e lexuesit). Zhvillimet e tjera mbeten të papërfunduara. Autori nis historinë e një ure dhe lumi që kanë vetira njerëzore, por që asnjëherë nuk i zhvillojnë këto veti në nivelin që do të dëshironte lexuesi (ku ura/lumi dhe njeriu bëhen të barabarta). Autori pastaj hidhet në Baladën e Rozafës që kthehet në humor a-la-kadarean (pa esencë dhe pa leksione) dhe nga kjo baladë ai del te historia e Murran Zenebishës që muroset te Ura me Tri Harqe.
Ndonëse Kadareja nuk e ka shkruar këtë libër si parodi, vetë emri Murran i të murosuirt do i shkonte më shumë një parodie, sesa një libri që gjasme na jep leksione historike. Gjithsesi, Gjon Ukcama tani fillon dhe lidh fatin e urës me Murran Zenebishën, por edhe ky zhvillim nuk përfundon kurrë. Ura dhe Zenebisha nuk përputhen sepse aty ku Kadareja na flet për karakterin dhe familjen e Zenebishës, i lë muhabetet përgjysëm dhe hidhet te përshkrimi i ca grave dhe te ndërrimi i motit mbi Ujanën e Keqe. Mbasi autori mbaron muhabetet me njerëzit e Ujanës, del në historira të tjera, që nga fati i një trapari, gjer te ndryshimet e kufijve në botë, duke mos i dhënë lexuesit asnjë zhvillim tekstual. Në fund paraqitet faktori turk, të cilin Gjon Ukcama e përmend edhe në fillim të kronikës.
Përderisa asgjë tjetër nuk u sos në këtë libër, nuk e di nëse fillimi dhe mbyllja me faktorin turk do duhej t’i jepnin strukturën e një romani. E vetmja gjë që lidh të gjitha ngjarjet në libër është fakti që dalin nga goja e Gjon Ukcamës, një karakter alter-ego i autorit –një karakter që si çdo gjë tjetër në libër, nuk zhvillohet kurrë.
Pyetja e mirë tani është kjo: a ia vlen të quhet roman një libër që shkruhet si kronikë dhe që nuk ndjek asnjë itinerar zhvillimesh?
Veç gjërave që përmenda, libri nuk ka tension –po të heqësh faqet 80 me 110, ku ura po i ngjan njeriut (por zhvillimi i saj drejt njeriut mbetet në mes). Libri, poashtu, përmban dhjetëra probleme historike dhe logjike. Gjon Ukcama i thotë një të huaji “ne quhemi shqiptarë”, ndërkohë që në shekullin e 14të ai duhet të thoshte “ne quhemi arbër”. Gjon Ukcama flet shpeshherë si patriot, ndërkohë që idetë patriotike në Shqipëri janë shfaqur në shekullin e 19të dhe një murg si Ukcama duhet të ishte fetar, më shumë se patriot. Murosja e Zenebishës në fillim shfaqet si vetëvrasje, pastaj nuk merret vesh se cfarë ishte dhe në fund na del se për Zenebishën u ngrit në kryq te Ura. Nëse fshati dhe murgu e dinin që Zenebisha u vetëflijua, nuk ka gjasa që t’i bënin një kryq në shekullin e 14të. Vendi ku u muros Zenebisha herë herë duket se shkel në tokë, në buzën e lumit, dhe herë herë duket se është mbi ujë, ku përplaset një kufomë që e ka marrë rryma e lumit. Autori përmend tri a katër herë dervishët filo-sulltanë që mësynin Shqipërinë në shekullin e 14të, por historia e Bektashizmit tregon se dervishët për herë të parë janë shfaqur në Iran në shekullin e 16të dhe në Shqipëri në shekullin e 18të –dhe ata kurrsesi nuk ishin filo-sulltanë. Në Shqipëri dervishët erdhën për t’u fshehur nga sulltani. Që të mos zgjatem më shumë, Kadareja shumë herë në libër harron që të distancojë Gjon Ukcamën (karakterin e vetëm të librit) nga vetja.
Në mbyllje, më lejoni të theksoj se vërejtjet e mia nuk do të kishin asnjë vlerë nëse Ura me Tri Harqe i përkiste zhanrit parodik, apo ndonjë zhanri tjetër. Që nga momenti aman që Kadareja e sjell këtë libër si një tekst romanor që ritrajton historinë e Shqipërisë (siç bëjnë shumica e librave të Kadaresë) atëhere ai si autor do duhej të tregonte më shumë përkujdesje ndaj normave/standardeve të shekullit të 14të.
Ndryshe nga kritikë të tjerë dhe nga çfarë besoj mund të quhet qëndrimi “zyrtar” i historiografisë letrare shqip, romanet e Kadaresë me temë nga Mesjeta, përfshi këtu edhe ato me temë “osmane”, unë nuk do t’i quaja historike – por fantahistorike me elemente spekulative. E kam trajtuar këtë qëndrim timin më gjerë këtu (Fati i universit osman…). Autori merr nga historia disa elemente të formës narrative (ngjarje, personazhe historike), të cilat i supozon të mirënjohura për lexuesin, dhe pastaj i përdor ato për synimet e veta, të cilat janë shpesh me natyrë ideologjike: nuk synojnë aq të argëtojnë, sa të imponojnë një botëvështrim shumë specifik. Efekti i këtyre përftesave varet nga enciklopedia që ka të përbashkët Kadareja me lexuesin shqip të viteve 1980 (dhe këtu përfshij edhe qëndrimet polarizuese: osmanët dhe Islami “të ligj”, legjendat popullore “të mira”, Lindja “e keqe”, Perëndimi “i mirë” etj., ku mishërohet vetë autori si tërësi preferencash morale). Megjithatë, më duhet të bëj një ndreqje në sa thoni në lidhje me dervishët: askund në libër nuk më rezulton të thuhet se këta dervishë ishin “bektashinj”; përndryshe, dervishët si sekt (vëllazëri ose tarikat) u shfaqën në shekullin e 12-të. Në veprën e Kadaresë i gjejmë edhe te “Kështjella”, ku përmenden si pararendës të invazionit osman në Ballkan – edhe kjo do të jetë anakronizëm, por nuk e vë dorën në zjarr.
Mesa di une sufite (dervishe ndoshta) jane te paret qe jane shfaqur ne Shqiperi si predikues te Islamit. Dmth para pushtimit osman. Nese nuk gaboj, mberritja e tyre i perket shekullit te 14-te. Keshtu qe mendoj se ne kete pike Kadareja eshte i sakte.
Pastaj ajo “filo-sulltan” eshte nje erez tipike kadareiane me aromen e mbytur te atyre viteve per te cilat komenton Vehbiu. Kete mund ta na e sqaroje ndonje historian objektiv por une jam me i prirur te mendoj se dervishet kishin qellime te pastra religjioze dhe jo perandorake. Kjo ideja se edhe ata fetare islam, qe mberriten ne viset Arberore para pushtimit osman, ishin cuar me sherbim politik, i sherben me shume idese qe Islami ka qene nder shqiptare i imponuar dhe artificial. Rrjedhimisht mish i huaj.
Ndersa persa i Perket noveles Ura me Tri Harqe, une kam lexuar variantin e vjeter te saj. Me eshte dukur nje mish-mash i keq kadareian u mbarsur rende me metafora. Une do ta rendsija nder veprat me te dobeta te Kadarese. Ndoshta jo me e dobeta por nder tyre gjithsesi.
Duke pergezuar zotin Yzeiri per shkrimin e mesiperm, dhe i ngacmuar nga komentet e mesiperme, ku gjej konstatime, nga te pasakta, gjer absurde, po jap mendimin tim tejet modest.
Se pari, per mua natyrisht, ” Ura me tri harqe” e Kadarese eshte me e arrire artistikisht se ” Ura mbi Drin” e Andricit.
Komentuesi Eri shkruan: ” … libri i Kadarese nuk ka asgje apokaliptike(!), por vetem anakronizma…”, – e thene keshtu te duket sikur anakronizmat na qenkeshin gje e keqe, mirepo, kjo eshte absurde kur flitet per letersine; nga ana tjeter, Kadareja as historian eshte, as libra historike te mirefillte nuk shkruan.
Citim tjeter, po nga zoti Eri: ” E para e punes, nuk jam i sigurte nese libri duhet te quhet roman ne kuptimin e plote te fjales”, – kategorizimet ne lidhje me formen, zoti Eri, jane konvencionalizma qe i bejne ata qe konsiderohen si studiues te letersise. Mund te jete, mund te mos jete, edhe i plote edhe pjeserisht; ose asnjera nga te dyja. E njejta gje eshte thene e sterthene edhe per vepra te tjera letrare ( prsh, ” Fryme te Vdekura” te Gogolit), dhe ajo qe i bashkon te gjitha keto vepra te diskutuara ne kete aspekt, eshte se i perkasin letersise se madhe, ose thjeshte letersise se vertete.
Perseri nje tjeter citim: ” Libri , poashtu, permban dhjetera probleme historike dhe logjike… Gjon Ukcama i thote nje te huaji se quhet shqiptar…”, – zoti Eri “problemi” shqiptar – arber eshte i kohes se fundit dhe ka lidhje me nje kontekst jashteletrar , jo i para 40 vjeteve kur eshte shkruar vepra letrare, kur gjera te tilla merreshin te mireqena nga te gjithe, madje edhe ne ate kontekstin jashteletrar per te cilen kerrleshen kaq shume ditet e sotme.
Dhe nje citim i fundit: ” Kadareja shume here ne liber harron qe te distancoje Gjon Ukcamen nga vetja…”, – ore zoti Eri, kam pershtypjen se ngaterron Kadarene me ndonje historian, kronikan apo studiues te mesjetes; ose mund te jete qe te keni keqkuptime me te kuptuarit e vete natyres se artit qe ushtron Kadareja. Ai mund te distancohet, mund t’i afrohet personazhit, mund te behet njesh me te madje, por edhe mund ta flake tutje si dicka te huaj dhe, edhe shume e shume por-e te ketilla te ngjashme; ai eshte krijuesi, ai e di se c’mund dhe c’duhet te beje me krijimin dhe krijesat e tij.
Nje gje shume e rendesishme, qe besoj se duhet theksuar: Te gjithe veprat letrare te Kadarese, me teme nga periudha ottomane, jane shkruar ne nje kohe, kur edhe vete termi islamofobi nuk ekzistonte si i tille, nuk ishte shpikur akoma. Prandaj, te gjithe ata qe mundohen, ne menyre te drejtperdrejte a te terthorte, te bejne lidhje mes ketyre veprave te Kadarese dhe islamofobise, eshte mire qe te heqin dore nga shejtanbudallalliqet e tyre.
Falenderoj zotin Vehbiu dhe te tjeret per nderhyrjet,
Mbase gabova me dervishet, por paragjykimi im ishte nisur nga fjalori i Shqipes (ai i Akademise se Shkencave) ku aty dervishet lidhen vetem me Bektashizmin. Gjithsesi, zoti Vehbiu i njeh me mire se une mangesite dhe lapsuset e fjalorit te Shqipes, por qe te ndreqet problemi duhet dikush t’i referohet vete historise: ku s’ma do mendja te vertetohet se dervishet e cilido tarikati kane ardhur ndonjehere ne Shqiperi me misione te organizuara nga Porta e Larte.
Po i fshi nga mendja dervishet, meqe dy kmomentues e thane qe kane ekzistuar me kohe (ndonese ne Shqiperi une mesa di nga historia i ka sjellur i pari Ali Pashe Tepelena, jo per llogari te sulltanit, por per t’i mbrojtur nga sulltani).
Per te tjerat nuk ia vlen te debatoj shume me komentuesin e fundit, sepse duket ashiqare qe kemi koncepte krejt te paperputhshme per letersine dhe romanin. Rasti i Gogolit nuk e mora vesh perse hyri ne diskutim, por nese behet fjale per volumin numer dy te Frymeve te Vdekura atehere jam plotesisht dakord me ata qe kane thene se nuk eshte roman (vete Gogoli e hodhi ne zjarr ate liber, perpara se te vetevritej). Per mua romanin nuk e bejne volumi, botuesi, apo autori, por e ben permbajtja. Romani me i shkurter ne gjuhen shqipe per mua eshte nje botim i dhjete viteve me pare ne revisten Milosao qe ka vetem kater faqe, ngaqe mesa vura re ne ate botim autori shqiptar kishte pershkruar gjithe zhvillimin e tij nga nje foshnje gjersa ishte bere burre 40 vjecar. Ndonese ishte vetem 4 faqe shkrim, une e quajta roman per shkak te permbajtjes (ku autori fut gjithe jeten e vete ne kater faqe). Me kane rene, me vone ne duar libra voluminoze nga autore te rinj dhe te vjeter qe une per vete nuk i quaj dot romane, perderisa asgje nuk zhvillohet si duhet dhe here here iu mungon harmonia apo kohezioni tekstual qe lyp libri artistik.
Ne lidhje me Uren me Tri Harqe, nuk i hyra mundimit ta lexoja per here te dyte, por jam i sigurt se ka edhe anakronizma te tjera pervec dervisheve. Te metat e shumta librit i lindin ngaqe sic u tha autori as qe e ndan veten nga Gjon Ukcama, ku ky i fundit here here behet Kadare i rrefimit. Ne nje nga rrefimet e tij Ukcama na tregon se dy gjymtyre ishin kryqezuar ne formen X si te lajmeronin “rrezik vdekjeje”. Edhe kjo me beri te pyesja veten nese ne shekullin e 14te, shekullin e Ukcames, shkronja X paralajmeronte rrezikun e vdekjes –njelloj si shenjat X qe vendosen ne dyert e gjeneratoreve elektrike ne kohen kur shkruan Kadareja.
Per komentuesin e fundit, keto imtesite e mia mbase nuk kane rendesi, por fakti mbetet se ne intervista dhe konferenca andej kendej, Kadareja eshte shume serioz per vepren e tij, ai here here shfaqet sikur t’i kete parashikuar dhe profetizuar shume zhvillime ne Shqiperine e dekadave te fundit. Ne kundershtim me ndonje Samuel Beckett qe mbyllet ne boten e vet dhe u thote gazetareve mos me pyesni per asgje se une nuk di asgje, Ismail Kadare i vesh vetira transhedentale vepres se vete, ku ngjarjet, efektet dhe mesazhet ne nje menyre magjike kapercejne nga arti ne realitet dhe nga realiteti ne art. Nese Kadare dhe kritiket e tij e kuptojne romanin kadarean keshtu sic sapo e pershkrova, atehere ata nuk ka sesi te mos problematizohen me pavertetesite e vepres kadareane dhe me tendencen e autorit per te mos ndare me thike parodine nga fabula.
Te parodizosh dhe te perqeshesh eshte e lehte per cdo mendje te madhe a te vogel. Ne katundet e Shqiperise ka qene zakon njehere e nje kohe qe te tallej qytetari ne kulm, ngaqe thjesht katundari nuk kishte si ta kuptonte qytetarin (por edhe e perkunderta ndodhte). Vete keto talljet qe katundari i bente qytetarit dhe qytetari katundarit, ne te vertete nuk shfaqnin gje tjeter pertej injorances se njerit ndaj identitetit te tjetrit. Mirepo fabula eshte dicka tjeter. Fabula eshte moral dhe leksion dhe si e tille duhet me doemos t’i kaloje kufijte e parodise dhe talljes. Nuk mundet autoret moderne shqiptare, qe jane shume pervec Kadarese, te pretendojne se tallja dhe leksioni mund te futen ne te njejtin tekst. Sic thote Aristotetili, qellimi I talljes/satires eshte sheshimi (dhe injoranti mund te sheshoje po aq mire sa i zgjuari, sepse i sheshte eshte perceptimi i injorantit per te gjithe universin).
Qe ta mbyll me kaq, nuk bie dakord me komentuesin e fundit kur nenkupton se autori mund te beje cfare te doje ne roman. Ne rastin e Kadarese, nese ne tekst ai sillet si te doje, atehere ne jeten publike me mire te beje sic bente Samuel Beckett, kur u thoshte gazetareve mos me pyesni asgje se une nuk di asgje.
Faleminderit për analizën dhe këndvështrimin Eri!
Kadare në vogëli më bënte shpesh të ndihesha keq pasi ndjeja që nuk arrija të bëhesha I aftë për të kuptuar dimensionin e tij dhe konkretisht “Urën me Tri Harqe nuk kam mundur kurrë të përfundoj”, megjithatë tashmë mendoj se lavdia e krijuar për një shkrimtar qe nuk arrin dot tek një lexues mesatar si unë ka gjithësesi probleme në krijimtari.
Për mua gjeniun e gjej tek “Kronikë në Gur” apo edhe tek ndonjë ese si “Mosmarrëveshja” ndërsa pjesa tjetër e veprave që kam lexuar fillojnë dhe vdesin tek “madhështia” e temës që tentojnë të trajtojnë shpesh pa referncën e duhur ose me gjasme me një këndvështrim artistik epror që kërkon të të hipnotizojnë me “asgjënë” e thënë, që për mua kërkon të fshehë mediokritet.
Analiza e z.Yzeiri duket po aq madhështore në mediokritetin e vet sidomos kur perifrazon dhjetra autorë për të na treguar epërsinë e pafund në njohje e cila e shpall sigurisht të pagabueshëm.
Mendoj se shkrime me vlera të tilla qartësojnë gjendjen mjerane ku doktoro – profesorollogjia është katandisur në Shqipëri dhe ku “të guximshmit” vazhdojnë të jenë “elitarë” dhe të vetëmjaftueshëm.
Gjej rastin të falenderoj pafundësisht z. Vehbiu për “Peizazhe të Fjalës” dhe për mundësinë që të me mendime të intelektualëve të vërtetë shqiptarë në blogun e tij.
Duke sjellë referenca në esenë e vet, Yzeiri nuk tregon ndonjë epërsi, por vetëm RESPEKT ndaj lexuesit të Peizazheve (ku hyni edhe ju). Si autor i afirmuar, ai nuk ka më nevojë të provojë asgjë. Sulmi juaj ad hominem nuk përligjet – Yzeiri nuk është shprehje e “katandisjes”, por më shumë viktimë e saj.
I nderuar komentues econom, te mllefosurit ndaj Kadarese i perkasin tri kategorive: socialistave qe nuk ia falin “tradhetine”, orientalet qe nuk ia falin talljen qesharakezuese dhe mediokrit. Kurse, une do te shtoja edhe snobet e kohes sone, apo te deshiruarit per te qene te tille, te cilet, ne antikadareizmin duket se shohin njelloj veterealizimi modernist.
Kadareja, me c’kam verejtur, i konsideron mediokrit si me te rrezikshmit, aq sa te mbysin nje te talentuar, madje edhe gjeni. Dhe, ka te drejte.
Ironia juaj ndaj zotit Yzeiri, nuk eshte ironi; eshte shume e ulet per tu quajtur e tille.
Ky ministudim eshte mbajtur si kumtese ne nje Konference ne Rumani me titull “Le visage de l’autre ou l’identite malattendu” dhe vezhgimi im ne kete rast ka qene deytyrimisht i orientuar nga citimet dhe nga ata qe jane marre para meje me “fenomenologjine e ures” ne Mesjete. Te gjitha vezhgimet e tjera jane te miat personale dhe nuk me intereson shume nese pelqehen apo jo. Me vjen keq qe ky blog i nderuar behet vitrine e paranojave te njohura per Kadarene.
Problemi nuk jeni as ju i nderuar zoti Yzeiri, as Kadareja, as blogu i Ardian Vehbiut dhe as ne te pabindurit. Problemi eshte qe ne Shqiperi shume analiza behen per filanin apo fistekun (shumica faktikisht jane levdata dhe jo analiza te terthorta te tekstit), ne vend se fillimisht te ndertojme nje debat per vete analizen apo kritiken letrare. Pra te ndjekim rrugen e Martin Hajdagerit te analizes, i cili perpara se te jape pergjigje ne shume teza qe shtron, fillimisht analizon pyetjet, termat, rendesine e terminologjise dhe problematikes, dhe ne fund fare hidhet te pergjigja.
Dicka e tille ne kritiken letrare shqiptare nuk ndodh. Qe te ndodhte, do duhej fillimisht (mbase zoti Vehbiu do mund ta hapte diskutimin ne kete blog) te kemi nje ide apo nje konsensus ne Shqiperi se cfare eshte kritika letrare, cilat objektivat e saj si shkence apo metotologji, cila eshte etika dhe parimet e saj. Nese nuk kemi nje pergjigje per keto paresoret, nuk e kuptoj perse harxhojme kohen kot me njerin apo tjetrin autor, dhe perse tekefundit u kundervihemi atyre qe nuk bien dakord kur nuk kemi krijuar pika te perbashketa referimi/konsensusi ne menyre qe ta marrim vesh perse dhe ku nuk biem dakord. Qe te ndodhte kjo e fundit, e perseris qe e nevojshme eshte qe ne debatin shqiptar te dime se cfare eshte kritika letrare, parimet dhe problemet e saj themeltare. Nese levdatat dhe citatet e njerit apo tjetrit ne Shqiperi perbejne kritike letrare, atehere te jeni te sigurt se do te hasni shume kundershti… nga njerez qe asnje inat personal nuk kane as me ju dhe as me Kadarene apo filan fistekun…
Pune te mbare!
Nuk e di sa mund te arrihet nje konsensus por debatit mbi natyren e kritikes iu afrua disi Elsa Demo – (Për) çmimi i letërsisë
https://www.youtube.com/watch?v=ssLumBFZRQI