Më kishin ftuar, muajin që shkoi, te një takim i Rrethit Lakanian Shqiptar i organizuar me mbështetjen e Bibliotekës Kombëtare, me rastin edhe të rishtypjes së librit të Lacan-it “Mësimet e mia”, të përkthyer prej meje. Tema e takimit ish planëzuar të sillej rreth marrëdhënieve të psikanalizës me artin dhe anasjelltas, por organizatorët kishin ndërfutur në program edhe një intervistë të regjistruar (vetëm me zë) me një grua që e kish lexuar librin në shqip, me gjasë në kuadrin e ndihmës psikologjike për të cilën kish pasur nevojë – qëllimisht nuk po flas për njeri me probleme mendore, por vetëm për dikë që kish përjetuar disa vështirësi psikologjike: dallimi që bëj nuk është thjesht gjuhësor, por lidhet edhe me thelbin e qasjes psikoterapeutike ndaj një kategorie personash në nevojë dhe konfliktin, tashmë të konsumuar, mes psikanalizës dhe psikiatrisë konvencionale, në përballje me “simptomën.”

Gjithsesi, kësaj gruaje – që po e quajmë Marisa – i kishin sugjeruar të lexonte Lacan-in “tim”; por mund t’i kishin sugjeruar edhe ndonjë libër të Freud-it për klinikën psikanalitike, ose edhe të Adler-it a të Jung-ut; zgjedhësit e librit ishin motivuar, besoj, edhe nga mënyra si u qaset Lacan-i pikërisht këtyre problematikave në libër. Bëhet gjithsesi fjalë për një tekst të vështirë; dhe unë nuk jam në gjendje të marr me mend se çfarë mund të gjejë atje një lexues “i virgjër” ndaj psikanalizës (historisë së psikanalizës). Nga ana tjetër, t’i japësh një personi të tillë si Marisa për të lexuar një libër të kësaj natyre dhe pastaj t’i kërkosh të flasë për përjetimin e saj si lexuese më duket me interes edhe për raportin që kemi të gjithë ne, si lexues, me letërsinë psikoterapeutike dhe psikanalitike, pavarësisht nga arsyeja për të cilën i qasemi. Tek e fundit, askush nuk mund ta dijë se pse po e lexon Freud-in personi i ulur përbri teje, ta zëmë, në avion; në kuptimin që nuk mund të përjashtojmë edhe leximin si formë auto-terapie. Madje, po të guxojmë pak, a nuk është çdo lexim një formë psikoterapie (auto-terapie)?

Marisa, për çudinë time, po e miratonte me gjithë zemër Lacan-in, duke e përdorur lirshëm librin që kish lexuar për të përligjur raportin e saj aspak aq mjaltë e qumësht me autoritetin diagnostikues – me gjasë si paciente e dikurshme e ndonjë mjeku psikiatër konvencional. Në kuptimin e dikujt që e ka parë, është njohur me problemet e saj, dhe pastaj i ka dhënë një diagnozë; kushedi edhe në bazë të DSM-së ose të ndonjë sistemi tjetër klasifikues, dhe të tillë që të mbështetë pastaj trajtimin përkatës, besoj me barna psikotrope. Shpesh diagnoza ia zë vendin njeriut në raportin me mjekun, çfarë jo gjithnjë mirëpritet, përkundrazi.

Lacan-i vetë ka pasë thënë, kur e kanë pyetur për tekstet e veta aq hermetike, se lexuesi mjafton t’u dalë deri në fund, për t’u transformuar nga eksperienca e leximit, edhe atëherë kur nuk i kupton të gjitha mirë (edhe atëherë kur nuk kupton asgjë?); duke e paraqitur leximin si proces transformues të pavarur nga “përvetësimi” i tekstit. Koncepti vetë tingëllon pak mistik – edhe pse ideja që një tekst mund të veprojë tek ti edhe kur ti nuk je në gjendje ta rrokësh më ngacmon. Sepse edhe atëherë kur kujtojmë se i kuptojmë mirë tekstet, nuk jemi në gjendje të përshkruajmë efektin që këto kanë te lexuesi. Ose, të paktën, nuk jemi në gjendje ta deduktojmë këtë efekt nga ajo çfarë kujton lexuesi se ka gjetur në tekst. Ti mund të zhytesh në një libër për arkitekturën e Romës dhe të biesh në melankoli, thjesht sepse libri të ka çuar në një kohë kur ti jetoje në Romë dhe e përjetoje atë arkitekturë si skenografi të Angst-it tënd, sa për të sjellë një shembull. Ose mund të shfletosh një traktat matematik për solidët a polihedronët e rregullt (platonikë), thjesht ngaqë soditja e tyre të jep kënaqësi estetike ose të vë në kontakt me transhendentalen.

Nga efekti i pavetëdijshëm tek efekti terapeutik rruga nuk kalon doemos përmes Lacan-it; por edhe nuk e veçon dot nga psikanaliza. Sepse ti lexon një tekst, por edhe teksti të lexon ty – dhe kjo vetë është lakaniane në thelb; madje duke të lexuar teksti ty, edhe të transformon. Efekti i “Mësimeve” të Lacan-it te Marisa kish qenë i llojit fuqizues; në kuptimin që ajo e kish përdorur Lacan-in për të mbështetur bindjen e vet se disa prej “simptomave” të saj kishin qenë jatrogjenike, ose kishin ardhur (edhe ato) si efekt anësor i raporteve të shtrembra me autoritetin mjekësor konvencional (psikiatrin). Në këtë kuptim, Lacan-i i kish dhënë Marisës të drejtë. Ngaqë nuk di më tepër për historinë e saj dhe gjakimet e saj shpirtërore, nuk kam të drejtë ta quaj këtë lloj përdorimi të Lacan-it si simptomë të ndonjë lloj “paranoje”. Për të njëjtën arsye, nuk e quaj dot as kundërvënien e Lacan-it vetë ndaj psikiatrisë konvencionale si përpjekje për t’i kanalizuar pacientët (apo “pacientët”) drejt psikanalizës. Se ka Lacan, por ka edhe anti-psikiatri, që i kundërvihet edhe këtij, edhe psikiatrisë së DSM-së dhe të “pi dy kokrra çdo darkë dhe më telefono pas dy javësh që ta rritim dozën.”

Por dyshimi për paranojë nuk më iku, sidomos pasi dëgjova që Marisa, gjithë duke lexuar Lacan-in, kish ndërtuar një hipotezë të vetën për etiologjinë e neurozave – jo të neurozës së saj, nëse bëhej fjalë për këtë, por të neurozave si shenjë e një malaise sociale. Duke u kapur pas një pasazhi në tekst, ku flitet për raportin mes qytetërimit dhe ujërave të zeza (Roma dhe Cloaca maxima), ajo përfton një teori kurioze për patologjitë sociale, që – sipas saj – vijnë për shkak të përzierjes mes “ujërave të bardha” dhe “ujërave të zeza”; duke nënkuptuar, mbase edhe pa e vënë re fare, se me ujëra të bardha ka parasysh vetëdijen dhe me ujëra të zeza pavetëdijen, atë që është poshtë, që rri në t’errët, që e kemi larguar nga vetja për t’u ndier “të bardhë”; pra, të patologjive sociale që vijnë si pasojë e kontaminimit të vetëdijes nga pavetëdija: qoftë kjo pavetëdije kolektive, qoftë pavetëdije e subjektit. Mirëpo Lacan-i vazhdon po aty duke përmendur një “analogji të habitshme që ekziston mes plehrave dhe kulturës”; të cilën unë e interpretoj sipas premisës se gjuha, e cila na organizon dhe strukturon pavetëdijen, është në fakt një shtresëzim mbetjesh, jashtëqitjesh dhe entropie, si ergon, në kuptimin që i jepte kësaj fjale Wilhelm von Humboldt-i; ose si produkt i punës komunikative, po të duam të ngatërrohemi edhe me Marksin. Në atë rast, patologjia – qoftë sociale qoftë individuale – do të vinte si pasojë e pamundësisë sonë (ose të subjektit, time) për të kontrolluar pushtetin e gjuhës ndaj nesh (ndaj meje). Në kuptimin që, kur dëgjojmë dikë, ta zëmë një politikan, që vihet të flasë në publik dhe rrokulliset nga një klishe në tjetrën, duke e lënë gjuhën e Tjetrit që ta flasë, ai është kthyer në një agjent të feces sociale. Sërish Lacan-i: “Kultura na çliron krejt nga funksioni i të menduarit”; meqë na vë në dispozicion by-pass-e, qoftë edhe nëpërmjet fjalëve (shenjuesve) ose klisheve. Por këtu kemi Lacan-in, kemi edhe një hipotezë timen, si lexues i Lacan-it (i transformuar nga leximi). Marisa del me një hipotezë tjetër, duke e fuqizuar metaforën e ujërave të bardha dhe të zeza, që vijnë e përzihen ndonjëherë, për të krijuar kontaminimin, të keqen, infeksionin e indit social. Dhe këtu le të vërejmë se ujërat e zeza, sa kohë që rrinë të zeza, ose larg dritës – në kanale, tunele, zgavra të nëndheshme, poshtë nesh – nuk janë më problematike; madje shndërrohen në shenjues të qytetërimit: është përzierja që nuk duhet lejuar. Dhe, më në fund, ironia e ironive, Marisa i shpjegon të gjitha këto me një diskurs të mbytur në klishe – aq sa të tingëllon ndonjëherë si kolazh copëzash diskursive të mbledhura poshtë e lart, në kafene, dyqane dhe trotuare; me subjektin e saj që përvijohet vetëm në aktin e ngjitjes. Por këto klishe nuk vijnë gjë nga Lacan-i; pa çka se edhe ato sjellin efektet e tyre, madje sipas teorisë së Marisës, patologjike.

© 2018, Peizazhe të fjalës.™