Një lajm i pazakonshëm, këtë herë nga Antarktida: një studiues rus, një farë Sergei Savicki, plagosi me thikë kolegun e tij Oleg Beloguzov, i zemëruar se ky… po ia tregonte fundin e romaneve policeskë që lexonte.

Me sa duket, në këto stacione të rrethuara nga bora dhe akulli, leximi është një lloj teknike në mos për të mbijetuar, të paktën për të ruajtur mendtë e kresë. Dhe ndryshe nga ca rusë të tjerë, që nuk e heqin nga dora Hegelin ose Berdjajevin, Sergei parapëlqente letërsinë policore.

Për fat të mirë, viktima nuk përfundoi si shumë nga personazhet e librave që lexonte; shpëtoi paq, edhe pse i lënduar. Ndërsa Olegun e dërguan “pako postale” në St. Petersburg, ku e kanë vënë në arrest shtëpie.

Vështirë se për këtë ngjarje do të shkruhet kurrë ndonjë roman policor. Përveçse në stilin e Kafkës.

Pse revoltohemi kur na e tregojnë fundin e romaneve të tilla, ose të filmave të ngjashëm? Vështirë të ndodhë njëjta gjë, të themi, po të na zbulojnë si mbaron Mali magjik i Mann-it, Doktor Zhivago i Pasternakut, Robinson Kruzoi i Defoe-s dhe aq më pak My Struggle, i Karl Ove Knausgård-it.

Çfarë kanë të përbashkët veprat, të cilave nuk duhet t’ua dimë fundin, që t’i shijojmë?

Ndoshta atë që quhet “suspense” – ose ankthin se çfarë do të ndodhë më pas, e që shpesh i mbivendoset dëshirës intelektuale për të marrë vesh, nëpërmjet arsyes, zgjidhjen e misterit, por pa e suprimuar.

Në anglishte, romanet dhe filmat policorë i quajnë edhe “whodunnit” – “kush e bëri”.

Libra të tillë – po mjaftohem me librat – nuk na pëlqejnë aq kur i mbarojmë, ose kur e marrim vesh identitetin e fshehur të vrasësit/vjedhësit/spiunit/terroristit; por kur mundohemi, krah për krah detektivit (policit, shkencëtarit), që ta gjejmë.

Na pëlqen aventura intelektuale e hulumtimit, ose zbulimi i së vërtetës, nëpërmjet mënjanimit të gjithçkaje të rreme.

Dhe jo vetëm: e vërteta është edhe e mirë; sa kohë që synimi është për të gjetur – dhe neutralizuar – dikë që bën keq, ose keqbërësin.

Në jetën reale, një detektiv do të ishte njeriu më i lumtur sikur t’ia dinte “fundin” hetimit të vet – ose ta identifikonte autorin e krimit.

Por një roman ku detektivi e gjen keqbërësin menjëherë nuk mund ta kënaqë lexuesin – i cili kërkon në roman jo aq të vërtetën (fiksionale), sa rrugën që e afron tek e vërteta.

T’i thuash dikujt fundin, është si t’i ofrosh një vrapuesi të maratonës një vend në makinë – ose më mirë, si ta hipësh këtë me zor në makinë.

Jo vetëm është hulumtimi i krimit aventurë intelektuale; por edhe pyetja “kush e ka bërë” ngacmon mendërisht një masë të madhe njerëzish.

Kush e la frigoriferin të hapur? Kush i harroi çelësat tek dera përjashta? Kush ishte në telefon? Kush i derdhi maces mjaltë në kokë? Kush ia fshehu babait bastunin? Kush ishte ai tipi në makinë? Kush e solli Doruntinën? E kështu me radhë.

Nuk është aq fjala për të gjetur fajtorin: me përkufizim, fajtorë jemi të gjithë; sa për t’u bindur se fajtori edhe mund të gjendet.

Çfarë bashkëtingëllon mirë me bindjen tonë – sekrete – që fajin për gjithçka nuk shkon mirë me jetën tonë e ka një i tretë atje përtej; dhe se çdo hap drejt një të vërtete çfarëdo (kush ia liroi telin kitarës?) është edhe hap drejt identifikimit të burimit të së keqes universale.

Prandaj edhe leximi i një romani të tillë (thriller, mystery, adventure) do kuptuar edhe si një lloj lutjeje.

Ka lexues që nuk durojnë dot dhe “ia lexojnë fundin” veprës që kanë në dorë – zakonisht ngaqë vepra i ka mërzitur, ose ka dështuar në funksionin e saj për ta mbajtur lexuesin ngjitur.

Ka të tjerë, përkundrazi – kjo më ka ndodhur mua më se një herë – që e kanë lënë romanin pa mbaruar, sepse nuk kanë dashur të marrin vesh zgjidhjen.

Zgjidhja është zakonisht antiklimaktike – nëse vetë fabula është e mirë. Edhe ngaqë, krejt papritur, të gjitha versionet e së vërtetës me të cilat ti, si lexues, po luaje deri atëherë, kolapsohen në një të vetëm.

Në një kuptim, ti që e shijove veprën sa kohë që nuk e dije fundin, nuk do ta shijosh dot fundin.

Aq më tepër që, një roman i këtij zhanri, si çdo libër në hard copy, eksplorohet gjatë leximit edhe si objekt, ose në “gjeografinë” e tij. Kur ti nis të lexosh, ti e di që je në fillim edhe ngaqë faqet që ke lexuar (ato që i ke në të majtë), janë shumë pak në krahasim me faqet që do të lexosh.

Përkundrazi, kur i afrohesh mbarimit, këtë nuk ta sinjalizon aq narrativa, sa fakti që faqet që të kanë mbetur pa u lexuar (ato që i ke në të djathtë) sa vijnë e pakësohen.

Libri “të lajmëron” që është duke i ardhur fundi. Dhe kjo ndikon në mënyrën si po e lexon.

Më ka ndodhur që të lexoj libra të tillë, të cilët kanë pasur si shtesë pjesë nga romani i ardhshëm i autorit (të themi 30-40 faqe). Këta libra më kanë “gënjyer” – sepse fundi u ka ardhur disi befas.

E njëjta gjë ndodh edhe me librat në format elektronik, të cilët të lajmërojnë përqindjen që ke lexuar, ose sa të mbetet (por të paktën këto njoftime mund t’i fikësh, që nga cilësimet).

Dua të them: në romane të këtij zhanri (mystery, thrillers, adventure, crime) pika se ku ndodhesh, në vijën narrative, të jep informacion për narrativën vetë, ose të modulon pritjet e tua si lexues.

T’i thuash dikujt si mbaron një roman, një film, një seri televizive në anglishte quhet spoiler: dhe spoilers janë problem serioz, për sajtet dhe forumet ku komentohet vepra në fjalë. Aq serioz, sa deri edhe producentët dhe autorët u druhen; meqë kur ka një leak për një vepër tejet me popullaritet, ekziston gjithnjë rreziku që publiku t’i kthejë shpinën.

E morëm vesh si mbaron, të thonë. Edhe pse pakkush do ta pohonte se po e lexon një libër, a po e sheh një film a serial TV thjesht për të marrë vesh si mbaron.

Që këtej edhe paradoksi i incidentit grotesk në Antarktidë: viktima ishte përpirë në lexim, për t’i dalë librit në fund; por kur miku i vet ia rrëfeu fundin, lexuesi zemërak e qëlloi me thikë për ta vrarë.

Një reagim ekstrem, por që duket sikur provon se produkte të tilla – libra, filma, seriale TV – nuk i konsumojmë për të marrë vesh “të vërtetën” (fiksionale), por për të mos e marrë vesh. Ose që, si me thënë, mosdija është motori që na shtyn përpara si konsumatorë të narrativës.

Paradoksi i goditjes me thikë në Antarktidë na sugjeron kështu një paradoks tjetër, më abstrakt, që ka lidhje me qasjen tonë, si lexues a shikues, ndaj së vërtetës narrative.

Përjetimi i ka disa ngjashmëri me çfarë na ndodh kur shohim një ndeshje futbolli – ose në çdo sport tjetër agonistik. Nëse na intereson thjesht “fundi”, atëherë nuk ka arsye të humbim kohë duke e parë lojën; e megjithatë, “fundi” (ose rezultati) është vetë synimi i lojës.

Argumenti vjen e bëhet më i qartë, po të kemi parasysh çfarë ndodh me një ndeshje të regjistruar, ose më mirë, dallimi në përjetim midis rastit kur ti nuk e di rezultatin (ose “fundin”) dhe kur e di rezultatin.

Nëse ti je duke parë një ndeshje të regjistruar, por je kujdesur që të mos ia marrësh vesh rezultatin, dhe ndërkohë dikush vjen dhe ta thotë… nuk përjashtohet që edhe ty të të shkojë mendja – po them mendja – te thika.

Një roman i tipit thriller (ku po përfshij për lehtësi edhe romanet policore, mystery, aventurë, spy stories një pjesë të atyre të fantashkencës, etj.; sikurse edhe filmat dhe serialët televizivë përkatës) konsumohet si të ishte ndeshje sportive e regjistruar. Me të vetmin dallim rrënjësor, që ndryshe nga ç’ndodh me ndeshjen, rezultati ose fundi i një produkti fiksional është gjithnjë trivial.

(Ose trivial për botën ku jeton ti si lexues. Nëse Reali e humb ndeshjen, mund të mos e fitojë kampionatin dhe ty si tifoz i Realit të duhet të jetosh me këtë për ca kohë; por nëse personazhi yt i preferuar rezulton të jetë vrasësi serial, atëherë ti e mbyll librin dhe të lejohet që ta harrosh.)

Zakonisht veprat që e mbajnë lexuesin a shikuesin të lidhur pas tyre me truke narrative (whodunnit, cliff-hangers, etj.) nuk mbahen si art i mirëfilltë dhe as si pjesë e ndonjë kanoni kulturor. Janë më tepër produkte argëtuese, që synojnë të zbavitin një numër maksimal njerëzish – në rastin tonë, duke u stimuluar kuriozitetin.

Pa çka se kurioziteti është virtyt po aq intelektual sa edhe kapaciteti për analizë, imagjinata ose aftësia për të arsyetuar.

Çfarë ndodhi me rusët në Antarktidë mbase na ndihmon të kuptojmë se shumë prej nesh kuriozitetin si përjetim e shijojnë shumë më tepër se zbulimin ku na çon kurioziteti.

Kjo mbase edhe ngaqë gjithnjë jemi në kërkim të diçkaje që s’e gjejmë dot kurrë, me përkufizim.

© 2018, Peizazhe të fjalës.™