Wer denkt, zweifelt schon (Kush mendon, dyshon tashmë), parullë naziste

A ka ndonjë kuptim të flasësh për liri të mendimit jashtë dhe përtej kontekstit të lirisë së fjalës ose, më gjerë, lirisë së shprehjes a të komunikimit?

Nga njëra anë, e vetmja mënyrë për një autoritet që ta kufizojë lirinë e mendimit është duke ushtruar kontroll mbi shprehjen, të folurit, të shkruarit dhe komunikimin. Nga ana tjetër, ka juristë që lirinë e mendimit e futin në një grup me lirinë fetare dhe lirinë e ndërgjegjes; pa çka se, tradicionalisht, ka qenë feja ajo që ka synuar kufizimin e së parës.

Për shembull, kush bën dëshmi të rreme kundër të afërmit, bie ndesh me urdhërimin e nëntë; dhe bën mëkat edhe pa kryer asnjë veprim – mjafton mendimi. Në një rast të tillë, urdhërimi synon kufizimin jo vetëm të një akti për atë fe të pamoralshëm, por edhe të mendimit (përfytyrimit) përkatës.

Edhe Kierkegaard-i pat shkruar diku se “njeriu pothuajse nuk e përdor kurrë lirinë që ka, si për shembull lirinë e mendimit; dhe pastaj kërkon, si kompensim, lirinë e fjalës.”

Këtu lirisë së mendimit i kundërvihet liria e fjalës; por mbase duhet mbajtur parasysh që me liri të mendimit filozofi danez ka pasur parasysh lirinë e të menduarit religjioz, ose të soditjes (kontemplacionit) të raportit të vet me Zotin.

Përndryshe, ka shumë që besojnë se regjimet autoritare, përfshi edhe ato totalitare, synojnë asgjësimin e lirisë së fjalës, por nuk e cenojnë dot atë të mendimit; një besim që unë do ta quaja romantik – sepse niset nga premisa se shpirti është vetvetiu i lirë, madje edhe kur trupi është i lidhur në hekura dhe i hedhur në qelinë më të thellë; ose që mendimi është i pavarur nga ligjërimi (gjuha, të folurit, shprehja, komunikimi).

Ka disa rrugë për ta kundërshtuar këtë premisë për mua naive: për shembull duke iu referuar hipotezës Sapir-Whorf, se gjuha që flasim përcakton edhe mënyrën si mendojmë (në vija të trasha); ose duke iu referuar distopisë linguistike të Orwell-it, te romani 1984. Një rrugë e tretë do të ishte memetika (ose modeli viral i influencës, konformimi i tipit “të gjithë po e mendojnë kështu”), por me memet do të merremi një herë tjetër.

Hipoteza Sapir-Whorf ka fuqi shpjeguese të madhe, por është e vështirë të provohet (edhe pse është provuar që gjuha na detyron të themi disa gjëra, p.sh. shqipja na detyron që, kur rrëfejmë diçka, ta bëjmë këtë në të tashmen ose në të shkuarën, etj.); përkundrazi, modeli i Orwell-it është letrar (ideologjik) dhe bind nëpërmjet shembullit, dhe pikërisht: një regjim totalitar që kërkon të pezullojë lirinë e mendimit të shtetasve, duke ua bërë këtyre të pamundur mendimet subversive, do ta arrijë këtë nëpërmjet manipulimit të ligjërimit.

Ky model mbështetet, nga ana e vet, në premisën se gjuha është veshja “materiale” e mendimit, ose mendim në pritje për t’u investuar me vullnet; për të mos shkuar më tej dhe pa u kuturisur në hipotezat lakaniane për natyrën linguistike të pavetëdijes.

Gjithnjë sipas Orwell-it, nëse liria e fjalës mund të pezullohet duke i përndjekur disa lloj thëniesh ose shprehjesh të caktuara – ose duke ndaluar ligjërimin subversiv – liria e mendimit do të pezullohet duke e modifikuar ligjërimin në mënyrë të tillë që mendimet subversive të pamundësohen.

Kjo lloj censure vepron më thellë se censura morale e ushtruar nga feja; nëse e dyta instalohet në super-ego dhe, nëpërmjet mekanizmit të fajësisë, ta bën të vështirë në mos të pamundur, bie fjala, “të japësh dëshmi të rreme”, e para vepron duke e shtyrë a degdisur termin (dhe konceptin) e dëshmisë së rreme në periferi të ligjërimit; në kuptimin që e vetmja dëshmi që mund të japësh, është ajo që ta kërkojnë – sikurse ka ndodhur me siguri dhe në mënyrë të përsëritur në gjyqet politike të Moskës, në vitet 1930, dhe me gjasë edhe në gjyqet politike në Shqipërinë e viteve 1945-1990.

Por jo vetëm. Dëshmia e rreme parakupton, si rregull, që dëshmitari të jetë i vetëdijshëm edhe për të vërtetën (ose të vërtetën e tij), edhe për faktin që po e gënjen trupin gjykues. Në një gjyq politik totalitar, dëshmitari nuk është më i vetëdijshëm as për të vërtetën, as për gënjeshtrën; dhe liria i është pezulluar që në mendim. Ai thjesht bindet dhe riprodhon atë ligjërim që i kanë kërkuar të thotë: goja që flet është e tija (sikurse është e tija dora që ka nënshkruar dokumentin), por gjuha që flet nuk është më e tija; në kuptimin që subjekti i thënies nuk përkon më me subjektin e ligjërimit (agjencinë që prodhon ligjërimin). Këtë lloj subjekti e flet shteti, njëlloj siç e flet Hamleti aktorin përkatës në skenë.[1]

Dhe nëse është kështu, atëherë liria e mendimit varet nga liria e vullnetit (free will), ose nga bindja – qoftë kjo edhe iluzion – e subjektit se po e vendos vetë se si të veprojë ose çfarë të thotë.

Shumë nga ata që e gjykojnë të djeshmen totalitare nga pozitat e një të sotmeje të imprenjuar nga diskursi i të drejtave negative dhe pozitive (përfshi lirinë e fjalës dhe lirinë e mendimit), kujtojnë se të gjithë ata që dilnin para gjykatësve për të sjellë dëshmi të rreme ndaj një të pandehuri, zakonisht politik, ishin të vetëdijshëm se po gënjenin, njëlloj siç është besimtari që tradhton gruan i vetëdijshëm se po mëkaton. Ky lloj leximi ose interpretimi bart dramaticitet dhe lejon të përfytyrohet një vuajtje a dyzim i brendshëm i subjektit, që i ka themelet mbi lirinë e mendimit të këtij të fundit, me gjasë ende e paprekur.

Mirëpo, sikurse e ceka më lart, vetëdija e gënjeshtrës parakupton një vetëdije të së vërtetës; madje edhe atëherë kur e vërteta mbetet e panjohur. Supozojmë se qytetari A. dëshmon se qytetari B., tashmë në bankën e të akuzuarve, i ka folur për planet e veta për t’u arratisur. Supozojmë edhe se qytetarit A. ia ka kërkuar këtë Sigurimi i Shtetit, me premtimin se një dëshmi e tillë do ta lirojë këtë vetë nga akuza për bashkëpunim (mosdenoncim, etj.). Me një fjalë, qytetari A. e ka të qartë se po thotë një gënjeshtër, sa kohë që një bisedë e tillë nuk ka ndodhur – pra, e di që po sjell dëshmi të rreme, për të shpëtuar kokën.

Ky rindërtim ngrihet mbi premisën se qytetarit A. i ka mbetur e pacenuar liria e mendimit; por tingëllon tejet abstrakt, për të qenë i pranueshëm. Për shembull, gjasat janë që qytetari A. të jetë kaq i tmerruar nga mundësia se mund të futet në burg, ose më keq akoma, se mund t’ia heqin fëmijët nga shkolla dhe familjen t’ia internojnë, sa të mos mundet më të mendojë në mënyrë kritike, ose duke e ndarë të vërtetën nga gënjeshtra.

Më tej akoma, qytetarin A. mund ta kenë bindur, në hetuesi, se fati i B.-së tashmë është vendosur dhe se ai do të pushkatohet; dhe se kjo dëshmi që do të japë nuk vlen për vendimin që do të merret ndaj B.-së, por për të shpëtuar A.-në nga burgu. Mund t’i kenë thënë edhe se B.-ja u arrestua teksa po përpiqej të arratisej, çfarë do t’i jep një lloj besueshmërie a posteriori dëshmisë së tij (nëse B. vërtet u orvat të arratisej, atëherë me siguri që e ka pasur këtë në plan dhe e ka biseduar me dikë, në mos me mua, me dikë tjetër). Në këto rrethana, vetë koncepti dëshmi e rreme fillon ta humbasë kuptimin; për t’u reduktuar në dëshmi. Tani, dëshmia në një gjyq totalitar nuk ka më lidhje me të vërtetën, as i referohet më së vërtetës; është pjesë e një rituali performativ, teksa vendimi i gjyqit dihet se cili do të jetë dhe gjykatësi nuk jep drejtësi, por vetëm sa garanton që gjyqi të zhvillohet formalisht sipas rregullave. Qytetarit A. i kërkohet thjesht të dëshmojë. Aq më tepër, në ligjërimin publik bashkëkohor për këtë individ, termi “dëshmi e rreme” nuk është se përdoret më; veçanërisht nuk përdoret më në kontekstin juridik. Askush nuk dënohet më për dëshmi të rreme (edhe pse një nen për këtë mund të ekzistojë ende në kodin penal); përkundrazi, edhe vetëm insinuimi për diçka të tillë do të mbahet si armiqësor ndaj organeve të hetuesisë dhe të prokurorisë (që nuk e kanë përgatitur mirë dosjen). Madje, të dëshmosh në gjyq tani konsiderohet si detyrë qytetare, angari e ngjashme me të shkuarit në zbor ose me pjesëmarrjen në një aksion higjienizimi të territorit.

Ky proces i neutralizimit të një koncepti kyç – që është raporti midis një rrëfimi publik me përgjegjësi ligjore dhe së vërtetës ashtu siç e njeh këtë rrëfyesi – është edhe proces ku, nëpërmjet kontrollit të ligjërimit (drejtpërdrejt dhe tërthorazi si kontroll ndaj kushteve të prodhimit të ligjërimit) arrihet edhe pezullimi i lirisë së mendimit nëpërmjet humbjes së agjencisë. Qytetari A. është vërtet i trembur, por jo doemos përjeton ndjenjë faji, për çfarë është duke bërë. Në më të shumtën e herëve, këtë e ka të qartë edhe qytetari B., që tashmë i është dorëzuar fatit që e pret dhe e ka të qartë se gjyqi do të vendosë jo në bazë të dëshmisë që po sjell qytetari A, por sipas një direktive nga lart; madje po asaj direktive që e ka sjellë edhe qytetarin A. në bankën e dëshmitarëve. Vetë dëshmia është një copëz ligjërimi që i përket “shtetit”, dhe që i jepet dëshmitarit – qytetarit A. – vetëm në përdorim.

[vijon]

© 2018, Peizazhe të fjalës™. Ndalohet riprodhimi pa leje.

[1] Tek Hanna Arendt, lexoj se Hitleri besonte që “të menduarit… [ekziston] vetëm falë dhënies ose zbatimit të urdhrave” (The Origins of Totalitarianism, A Harvest Book, 1976, f. 324-325), duke eliminuar kështu, edhe teorikisht, dallimin midis mendimit dhe veprimit nga njëra anë, sunduesve dhe të sunduarve nga ana tjetër. Sipas kësaj qasjeje në thelb performative, aktorët e një gjyqi politik mund të ushtronin lirinë e të menduarit vetëm duke zbatuar urdhrat që u jepeshin; dhe kjo vlente veçanërisht për bolshevikët, të cilëve nevoja për të denoncuar tjetrin ose veten në publik u paraqitej si “detyrë partie”. Të mbahet parasysh edhe se, në kontekstin e performativitetit, çdo lloj diskursi për vërtetësinë ose raportin e çfarë thuhet me realitetin (truth-value) e humb pertinencën.