Titulli: Armëpushimi
Autori: Primo Levi
Shqipëroi: Aida Baro
Botimet Pegi

Përgatiti për Peizazhe të Fjalës: Aida Baro

[divider style=”shadow” margin_top=”30px” margin_bottom=”30px”]

1.

Ëndërronim netëve mizore
Ëndrra të plumbta e t’përdhunta
Shpirt e trup të ëndërruara:
Sikur kthehemi; sikur hamë; sikur rrëfejmë.
Gjer kur ngrihej e prerë e nën zë
Komanda e agut:
Wstawać;

E zemra në gji thërrmohej.
Tani shtëpinë e rigjetëm,
Barkun e nginjëm,
Edhe rrëfimit i dhamë fund.
Erdh koha. Shpejt do të dëgjojmë sërish
Komandën e huaj:
Wstawać.

11 janar 1946

2.

Ishin katër ushtarë të rinj mbi kuaj, me mitralozët hedhur krahaqafë, që ecnin me sytë katër përgjatë rrugës në kufi me kampin. Me të mbërritur te telat me gjemba, mbajtën kuajt për të parë ç’bëhej, shkëmbyen ca fj alë të pakta e të ndrojtura me shoshoqin dhe vështruan me sy të ngërthyer nga një trazim i çuditshëm kufomat e shpërfytyruara, barakat e shkallmuara, dhe ne, një grusht të gjallësh.

Ashtu majë kuajve të tyre të mëdhenj (kampi ishte më poshtë se rruga), mes grisë së qiellit dhe të borës, të ngrirë nën vrundujt e erës së lagësht e kanosëse të llohës, neve na dukeshin mrekullisht të lëndët dhe të njëmendtë.

Na ngjau, dhe ashtu ishte vërtet, sikur hiçi cit me vdekje, ku endeshim prej dhjetë ditësh si yje të shuara, të kish gjetur një qendër të fortë e të qëndrueshme, një bërthamë kondensimi: katër burra të armatosur, por jo kundër nesh; katër kasnecë të paqes, me fytyra të breshta dhe fëminore, nën kallpakët e rëndë që mbanin në kokë.

As na përshëndetën, as na buzëqeshën; dukeshin të trysur, jo vetëm nga mëshira, por edhe nga një ngërç ndjenjash trazuese, që ua vuvoste gojën, dhe ua mbërthente sytë pas asaj skene mortore. Ishte po ai turp që e njihnim mirë, ai turp që na fuste në dhé pas seleksionimeve, apo sa herë që na takonte të shihnim, ose t’i nënshtroheshim vetë, përdhosjes: ai turp që gjermanët s’e njohën kurrë, ai turp që njeriu i drejtë ndien para krimit të kryer nga të tjerët dhe e bren ndërgjegjja që një krim i tillë ekziston, që, në mënyrë të pandreqshme, është bërë pjesë e rendit të kësaj bote, dhe vullneti i mirë i këtij njeriu nuk ka sjellë asnjë dobi ose mbase fare pak, e dëm ka shkuar gjithë mundi për t’u mbrojtur.

3.

Kësisoj, edhe për ne, ora e lirisë ra e rëndë dhe e errët, na mbushi shpirtrat me hare e njëkohësisht me një ndjesi të dhembshme turpi, ndaj do të kishim dashur të pastronim ndërgjegjet dhe kujtimet tona nga shëmtia që dergjej në to; na i mbushi edhe me brengë, sepse e ndienim që kjo s’mund të ndodhte, që kurrë më s’kish për të na ndodhur diçka kaq e mirë dhe e dëlirë sa të fshinte gjithë të shkuarën tonë, dhe damka e përdhosjes s’do të na shlyhej kurrë, s’do të shlyhej as nga kujtimet e atyre që i kanë përjetuar, as nga vendet ku ndodhi, as nga tregimet e rrëfi met që do të shkruanim. Ngase, dhe ky është privilegji i tmerrshëm i brezit dhe i popullit tim, askush tjetër, kurrë, s’ka arritur të rrokë natyrën e pashërueshme të poshtërimit, që përhapet si epidemi. Është marrëzi të mendosh që drejtësia njerëzore do ta shfarosë. Ai është burim i pashtershëm i së keqes: i rrënon trup e shpirt të mbyturit, i shuan dhe i kthen në qenie të përçmueshme; ngrihet si turpëri mbi pushtuesit, përjetësohet si urrejtje te të mbijetuarit, e gëlon në mijëra mënyra kundër vetë vullnetit të të gjithëve, si etje për shpagim, si zvetënim moral, si mohim, si lodhje, si dorëheqje.

4.

Në Buna nuk dinim shumë për “Kampin e madh”, për Aushvicin, që ta themi troç: Heftlingët që qenë përplasur nga kampi në kamp ishin të paktë, jo fort kuvendarë (asnjëri nga Heftlingët s’ishte i tillë), madje nuk para u besonte njeri. Kur karroja e Jankelit kapërceu pragun e famshëm, mbetëm të çmeritur. Buna-Monovic, me dymbëdhjetë mijë banorët e saj, ishte fshat në krahasim me atë që pamë: vendi ku vumë këmbë ishte një metropol pa anë e cak. Aty s’kishte “Blloqe” prej druri njëkatëshe, por ndërtesa të panumërta, katrore, të zymta, prej guri bojëgri, me tri kate, të gjitha pikë për pikë si njëra-tjetra; mes tyre ngarendnin rrugë me kalldrëm, të drejta e pingule, sa të hante syri. Mbi gjithë hapësirën pushonte shkretia, heshtja, gjithçka ishte e ndrydhur nën qiellin e ulët, plot baltë, shira dhe braktisje.

5.

Hurbineku ishte një hiç, bir i vdekjes, bir i Aushvicit. Tregonte rreth nja tre vjeç, askush s’dinte gjë për të, nuk dinte të fl iste dhe s’kishte as emër: atë emër të çuditshëm, Hurbinek, ia kishim vënë ne, ndoshta ndonjëra prej grave, që me ato rrokje kishte interpretuar ata tinguj të panyjëtuar që lëshonte i vogli herë e tek. Ishte i paralizuar nga mesi e poshtë, këmbët i kishte të atrofi zuara, të holla si purteka; por sytë e tij, të zhytur në fytyrën trekëndëshe e të tretur, bridhnin si shigjeta, tmerrësisht të gjallë, kërkonin pareshtur, si për të pohuar vullnetin për të shkallmuar, për të thyer varrin e memecërisë. Fjala që i mungonte, që askush s’kish vrarë mendjen t’ia mësonte, nevoja e fjalës, gjëmonte në vështrimin e tij me ngut shpërthyes: ishte një vështrim bishe dhe njeriu në të njëjtën kohë, madje, i pjekur dhe gjykues; aq i ngarkuar me forcë dhe brengë ishte, saqë asnjëri prej nesh nuk ishte në gjendje ta përballonte.

6. 

– Sa vjeç je?
– Njëzet e pesë, – iu gjegja.
– Ç’zanat ke?
– Jam kimist.
– Po atëherë qenke budalla fare, – më tha krejt qetësisht. – Kush s’ka këpucë, budalla është.

Ishte grek i madh. Pak herë në jetë, më parë apo më pas, kam ndier të më bjerë mbi krye një mençuri kaq konkrete. S’kishte vend për përgjigje. Argumenti bindës ishte i prekshëm dhe i qartë: dy shkatërrinat e patrajta që kisha mbathur unë dhe dy mrekullitë vezulluese që kishte mbathur ai. S’kish shfajësim që të mbante. Nuk isha më skllav: por pas hapave të parë në rrugën e lirisë, ja tek isha ulur aty mbi gur, duke mbajtur këmbët në duar, qesharak e byk si lokomotiva e prishur që kishim lënë pas para pak orësh. E pra, a e meritoja lirinë? Greku kishte dyshimet e veta. […]

Më shpjegoi se të mbeteshe pa këpucë ishte faj shumë i rëndë. Në kohë luftë, për dy gjëra duhet menduar para së gjithash: së pari për këpucët, së dyti për ushqimet; dhe jo anasjellas, siç pandeh vegjëlia: se kush ka këpucë mund të gjezdisë lirshëm për të gjetur ushqim, ama e kundërta s’bëhet.

– Po lufta ka mbaruar, – kundërshtova: dhe mendoja vërtet se kishte mbaruar, si shumë të tjerë në ata muaj armëpushimi, në një kuptim shumë më universal se ç’guxoj të mendoj sot.

– Luftë është përherë, – m’u përgjigj në mënyrë të paharrueshme Mordo Nahumi.

7.

Një mëngjes, me shpejtësi të mistershme dhe të rrufeshme, mes nesh u përhap lajmi që duhet të largoheshim nga Sluzku, më këmbë, për t’u sistemuar më pas në Starje Darogi, shtatëdhjetë kilometra larg, në një kamp që përbëhej vetëm nga italianë. Në rrethana të ngjashme, gjermanët do të kishin mbushur muret me afi she dygjuhëshe, të shtypura pastër, ku të specifi kohej ora e nisjes, pajisjet e duhura, oraret e marshimit, si dhe kanosja me dënim me vdekje për të pabindurit. Kurse rusët e lanë urdhëresën të përhapej vetiu, dhe që marshimi i transferimit të organizohej po vetiu.

8.

Por, me të kaluar analogjitë sipërfaqësore, i rashë më të se mes atij dhe grekut shtrihej një humnerë e tërë. Çezari ishte plot ngrohtësi njerëzore, ngaherë, në çdo orë të jetës së vet, dhe jo vetëm jashtë orarit të punës si Mordo Nahumi. Për Çezarin, “puna”, hera-herës, ishte një nevojë e pakëndshme, ose një mundësi zbavitëse për t’u njohur me të tjerë, dhe jo një idengulitje e akullt, as krenim Luciferi me vetveten. Njëri ishte i lirë, tjetri skllav i vetvetes; njëri kurnac dhe i arsyeshëm, tjetri dorëshpuar, hokatar e shpuzak. Greku ishte ujk vetmitar, në luftë të përjetshme kundër të gjithëve, i plakur para kohe, i zënë në lakun e ambicies së tij të trishtë; Çezari ishte bir i diellit, mik me gjithë botën, nuk e njihte urrejtjen, as përçmimin, ndërronte njësoj si qielli, ishte gazmor, dinak dhe naiv, kokëshkretë dhe i matur, shumë i paditur, shumë i pafajshëm dhe shumë i qytetëruar.

9.

Po fijet e letrës? Shtangëm kur mësuam se Komanda priste nga ne të dy një deklaratë falënderimi për humanizmin dhe korrektësinë me të cilën na kishin trajtuar në Katovicë; për më tepër, Dançenkoja na u lut ta përmendnim qartazi emrin dhe veprën e tij e të fi rmosnim duke i shtuar emrit tonë cilësinë “Doktor në mjekësi”. Leonardoja mund ta bënte dhe e bëri; por në rastin tim kjo s’ishte e vërtetë. Isha ndërdyshas dhe u përpoqa t’i mbushja mendjen Dançenkos; por ky u habit me formalizmat e mia dhe, duke rrahur fletën me gisht, më tha tërë inat që të mos bëja numra. Firmosa ashtu siç dëshironte ai: fundja, pse t’ia mohoja një ndihmesë të vogël në karrierën e tij?

10.