nga Arben Dedja
Për pemët janë shkruar shumë poezi. Se pemët i kemi gjithnjë përpara syve, edhe në qytetin më të betonuar shtangemi nga një prani, herë anemike e herë hijerëndë: brenda gardhit të një pompe benzine në qytetin ku jetoj këpusja dhe haja para do kohësh fiq të mrekullueshëm.
Njeriu vetë, antropologjikisht, është qenie pemësh, e kush, fëmijë, nuk është kacavarur qoftë një herë të vetme degëve? Por kur kalojmë në lëmin e poezisë, prapa tërë kësaj fshihet një kërcënim: si për të gjitha gjërat më të dashura e që i ndjejmë pranë, po të rekemi t’u thurim vargje, shpesh mund të mos i ikim dot banalitetit. Kemi pështypjen e një bezdie, si një qerpik brenda syrit; e ndjejmë që, në fund të fundit, po themi diçka të rëndomtë, dëgjuar e stërdëgjuar. Fatmirësisht, jo gjithmonë ndodh kështu.
Kam sjellë këto tri poezi për pemën nga tre poetë të shekullit të XX krejt të ndryshëm nga njëri-tjetri që, për më tepër, i përkasin edhe kulturave (e gjuhëve) të ndryshme: Antonin Artaud (1896-1948), Diego Valeri (1887-1976) dhe Peter Redgrove (1932-2003). Sa më përket mua, poezitë duhen lexuar në radhë të kundërt, duke filluar nga më i riu syresh, Peter Redgrove.
A storm | Një stuhi[1]
Somebody is throttling that tree
By the way it’s threshing about;
I’m glad it’s no one I know, or me,
The head thrust back at the throat,
Green hair tumbled and cracking throat.
His thumbs drive into her windpipe,
She cannot cry out,
Only swishing and groaning: death swells ripe,
The light is dimming but the fight goes on.
Chips strike my window. In the morning, there
Stands the tree, still, bushy and calm,
Not as I saw it, twisted heel to ear,
But fluffed up, boughs chafing slightly.
What’s become of her attacker?
I’m glad he’s not mine or known to me,
Flipped to the ground, heel over ear:
She preens herself, with a soft bough-purr.
Was he swallowed up, lip over ear?
He’s gone anyway. The path is thick in her fur.
Am I a friend, may I walk near?
Dikush po e fur atë pemë
se shih si përpëlit;
mirë që s’e kam të njohur e s’jam unë,
kokën kallur në fyt,
flokë të gjelbër rrëzuar, fyti me krisa.
Pulqerë i depërtojnë në fejza,
dot nuk klithka,
po dihatje e grahma: fryn gjoksin vdekja,
dita meket, lufta s’resht asfare.
Ashkla rrahin dritaren. Mëngjesit
ja pema, vuve, gjakftohtë, hijemadhe,
jo siç e lashë, gojën prapa veshit,
por e shpupurishur, degët lehtas me malcim.
Ç’u bë me ngasësin u mor vesh?
Mirë që s’e njoh e s’e kam timin,
shkapetur, vesh e ngjesh:
ajo pispilloset, kerrnjon degë-butë.
Mos e gëlltiti, vallë, me buzën vesh më vesh?
Sidoqoftë tjetri iku. Me kripin e saj shtegu është citë.
Të t’eci pranë? Të të quaj mikeshë?
Pema e Redgrove-it përballet me një stuhi të fortë dhe i reziston asaj. Me një respekt përzier me frikë poeti, që e ka ndjekur nga dritaraja këtë betejë titanësh, i afrohet ta admirojë fituesen. Vini re që autori e jep pemën të gjinisë femërore, kurse stuhia që e sulmon është mashkull – e gjitha kjo në një gjuhë si anglishtja, që normalisht i rezervon gjininë asnjanëse emrave të pa-animuar.
Ndryshe “Pema” e Valeri-t, e botuar në vitin 1950, nëntë vjet përpara poezisë së Redgrove-it:
Tutto il cielo cammina come un fiume,
grandi blocchi traendo di fiamma e d’ombra.
Tutto il mare rompe, onda dietro onda,
splendido, alle fuggenti dune.
L’albero, chiuso nel puro contorno,
oscuro come uno che sta su la soglia,
muto guarda, senza battere foglia,
gli spazi agitati dal trapasso del giorno.
Po lëviz tërë qielli si një lumë,
blloqe duke tërhequr hijesh e flakësh.
Po vërshon tërë deti, dallgë pas dallgësh,
shndritës, ndaj ikanakes dunë.
Pema, mbyllur në konturin kthjellitës,
e zymtë si një që rri te pragu vetë,
vështron e heshtur, pa pulitur fletë,
hapësirat e trazuara nga kalesa e ditës.
Si në një erë post-atomike, një pemë qëndron, e vetmuar. Askush s’e ka me të; ajo merr frymë thellë dhe këqyr, me një farë epërsie, perëndimin e diellit. Ne, si fëmijë të vegjël, i rrimë pranë kësaj peme. Një qetësi dhe një siguri na pushton, sikur të jemi me atin tonë, të fortë, gjigant. Marrim frymë thellë dhe një ftohtësirë na zbret nga krahët gjer poshtë në gishtërinj.
Kurse Artaud e botoi poezinë “Pema” më 1925, në vëllimin L’Ombilic des limbes. Pema e Artaud-së e trashendon botën tonë për t’u projektuar sa në kupën qiellore, aq thellë shpirtit e, mbi të gjitha, ndryshe nga dy rastet e tjera, ajo jepet në raport me pyllin, pak e çuditshme të thuhet kjo nga njëri prej poetëve më të vetmuar mbi këtë tokë.
L’arbre | Pema
Cet arbre et son frémissement
forêt sombre d’appels,
de cris,
mange le cœur obscur de la nuit.
Vinaigre et lait, le ciel, la mer,
la masse épaisse du firmament,
tout conspire à ce tremblement,
qui gîte au cœur épais de l’ombre.
Un cœur qui crève, un astre dur
qui se dédouble et fuse au ciel,
le ciel limpide qui se fend
à l’appel du soleil sonnant,
font le même bruit, font le même bruit,
que la nuit et l’arbre au centre du vent.
Kjo pemë dhe rrëqethja e saj
pyll i errët kushtrimesh,
krajate,
e ha zemrën e zymtë të natës.
Uthull dhe qumësht, qielli, deti,
masa e dendur e rruzullimit,
gjithçka komploton për fërgëllimën,
që rron zemrës së dendur të hijes.
Një zemër që plas, një kokërr ylli
që zhdyzohet e shpërthen në qiell,
qielli i kthjellët që griset
nga kushtrim i diellit tringëllitës,
me po atë kumb, po atë kumb,
si nata dhe pema në ballë të erës.
Pema është e vetmja rezistencë e kohës sonë.
(c) 2018, autori.
[1] Ndryshe nga Vehbiu unë, në fakt, po e lë të hapur mundësinë e diskutimit të përkthimit, ndaj kam sjellë edhe origjinalin e poezive. Nga ana tjetër, ama, sugjerimet prej së jashtmi janë, në një farë mënyre, të kota: përkthyesi punon i mbërthyer në zinxhirë – në zinxhirët e formës; kush sugjeron një përmirësim duhet të prangosë më parë veten. Përmbledhtazi, më e vështira sosh për t’u përkthyer ishte anglezja, poezia në frengjisht qe më “e lehta”. Poezia në italisht, ka vetëm një togfjalësh-kyç (që, veç të tjerash, është edhe i rimuar): “puro contorno” – nga forca si jepet ky varet e gjithë poezia. Poezia në anglisht, me gjithë hallet, ka edhe idenë fikse të autorit të përsërisë togfjalëshat: “heel to ear”, “heel over ear”, “lip over ear” (me gjithë trenin e rimave të mallkuara – të plota a të pjesshme – nga pas). Në përkthim nuk do të gjeni gjëkundi gjurmë të “thembrës”, por, për kompensim do të gjeni pesë “veshë” (marshalla!): tre herë si organ dëgjimi, një herë si folje dhe një herë tjetër në shprehjen “merr vesh”, që ngjan të mos jetë as njëra, as tjetra.
