Faqja 27.al, e cila rregullisht interesohet për çështje të kulturës e të albanologjisë, këtë herë kish vajtur e kish shkulur nga Facebook-u një status nga “studiuesi i mirënjohur Fahri Xharra”[1], i cili ka reflektuar rreth fjalës anglishte cheese dhe e ka nxjerrë këtë nga shqipja gjizë (Fjala “cheese” për djathin në anglisht vjen nga shqipja “gjizë”?). Ja si e paraqet tezën e vet studiuesi në fjalë:
A e dini se anglezët i thonë djathit “cheese” (çizë) dhe kjo rrjedhë nga fjala shqipe “gjizë”.
Nuk është hera e parë dhe as do të jetë e fundit që shqipja përdoret si instrument universal për të shpjeguar fjalë gjuhësh të tjera – këtë herë shorti i paska rënë anglishtes.
Mirëpo fjalës cheese në anglishte ia kanë identifikuar me kohë prejardhjen, duke e lidhur etimologjikisht me latinishten caseus, të cilën e ka marrë edhe gjermanishtja si Käse dhe holandishtja si Kaas: bëhet fjalë për një huazim të përbashkët të gjuhëve gjermanike nga latinishtja.
Përkundrazi, shqipja gjizë (madje edhe në versionin xhizë) konsiderohet si fjalë e fondit indo-europian; etimologjia e saj ende diskutohet, por askush deri më sot nuk e ka vendosur në lidhje me latinishten caseus dhe aq më pak me fjalët përkatëse në anglishte, gjermanishte dhe holandishte.
Sa për shqipen djathë, një tjetër fjalë e fondit indo-europian në shqipe, studiuesi Fahri Xhara thotë kështu: “djathi si produkt dhe emër tek ne ka lindur shumë më vonë se gjiza.” (Tek ne?) Gjithsesi, dhe pa u futur në debate me natyrë bulmetore, nuk ka arsye gjuhësore të supozohet se fjala djathë, në shqipe, është më e re se fjala gjizë.
Duke botuar kuriozitete të tilla, faqja 27.al dizinformon lexuesin pa arsye. Asgjë nuk i shtohet shqipes, as kulturës shqiptare, me përpjekjet për t’i shpjeguar fjalë të gjuhëve të tjera si “të ardhura nga shqipja.” Asgjë nuk i shtohet, në rastin tonë, as edhe anglishtes – gjuhë historinë e së cilës e kanë studiuar të tjerë dhe fjalëve si cheese ua kanë përcaktuar menjëherë prejardhjen.
Madje kjo përpjekje e z. Xharra po më tingëlloka fort e ngjashme me pretendimet e cave që “kanë deshifruar më në fund greqishten e Homerit”, a thua se nuk paskësh qenë bota në gjendje t’i lexonte Iliadën dhe Odisenë, pa ndihmën e “shqipes së vjetër.”[2]
Historia e gjuhës shqipe ka shumë të panjohura, të cilat mund t’ua trazojnë pasionet edhe studiuesve amatorë. Megjithatë, etimologjitë e fjalëve të fondit indo-europian të shqipes, si gjizë dhe djathë, nuk duhen prekur përveçse nga gjuhëtarë etimologë të përgatitur, të cilët të paktën e dinë se çfarë nuk dinë.
Falë përpjekjeve të disa brezave të hulumtuesve të klasit të parë – nga G. Meyer-i te Jokli, Çabej dhe më të rinj si B. Demiraj dhe Orel, është krijuar një traditë edhe në etimologji; ku njëri brez kapitalizon arritjet e brezit tjetër dhe i çon ato më përpara. Mjaft të shohësh trajtimin e thellë dhe të hollësishëm që u bën Çabej ose B. Demiraj këtyre dy fjalëve, për të kuptuar se jo kushdo mund të ulet dhe të merret me etimologji; madje jo kushdo mund ta kuptojë zhbirimin etimologjik.
Prandaj edhe përpjekje si këto që ka vendosur të nxjerrë në pah faqja 27.al kanë natyrë në thelb anti-dije, sepse i shpërfillin dhe i nëpërkëmbin arritjet e deritanishme të dijes albanologjike, për t’u lënë vend fantazive, dëshirave dhe përrallave.
Nuk dua të paragjykoj gjakimin e një amatori kushedi të sinqertë që i shtjellon fantazitë e veta për qejfin e vet, në blogun e vet; por do t’i ftoja redaktorët e kësaj faqeje dhe të shumë faqeve të tjera të ngjashme, që t’u rrinë larg temave të tilla, sa kohë që nuk janë në gjendje që t’i vlerësojnë kontributet e të tretëve dhe të ndajnë shapin nga sheqeri, ose seriozen nga qesharakja. Me dëshirën e tyre për t’i shërbyer mitologjisë kombëtariste dhe ideologjisë kombëtare, ata në fakt po e dëmtojnë këtë ideologji, duke e kthyer në parodinë e vetvetes.
Më e mira do të ishte sikur kjo dëshirë, e kombinuar edhe me pasionin e mirënjohur të zotit Xharra, të shfrytëzoheshin për t’u mësuar shqiptarëve të sotëm shqipen e shkruar dhe për t’i familjarizuar këta me tekstet e shkruara në këtë gjuhë, të sotmet dhe të djeshmet. Sepse përndryshe, teksa mediat bëjnë garë mes tyre për ta shtrirë ndikimin e shqipes së lashtë në gjithë planetin, shqiptarët nuk do të jenë më në gjendje të lexojnë as SMS-të që shkruajnë vetë.
[1] Në faqen që i bashkëlidhet në Wikipedia, Fahri Xharra prezantohet si inxhinier i diplomuar në Universitetin e Lubljanës, që ka punuar pastaj në biznese të ndryshme industriale dhe tregtare anembanë botës. Lihet të kuptohet se aktivizimi i tij i vonë në albanologji është i zellshëm dhe i përkushtuar, por jo profesional. Megjithatë, edhe kjo faqe vuan nga i njëjti problem: mungesa e profesionalizmit. Blogu i Fahri Xharrës mund të shfletohet këtu.
[2] Në studimet e veta, Xharra është marrë edhe me gjuhën kopte, duke e lexuar pak a shumë sipas kësaj metode: koptishte en ten koa evol, shqip tan kon e fol, “të gjithë kanë për të folur” (nuk e kuptoj mirë nëse këto zbërthime janë të Xharrës, apo të koleges së tij Fiorina Shiko; por e kam të qartë se koptishtja nuk ka nevojë të zbërthehet, sepse mund të lexohet lirisht; kjo nuk ia heq lezetin etimologjive te tilla si Aegiptus, në analizë të fundit nga shqipja “a ku prij ti je” që do të thotë “nga ku ti vjen, prejardhje”; ndoshta 27.al do t’ia prezantojë këtë mrekulli lexuesit në ndonjë shkrim të ardhshëm).
Interneti dhe Wikipedia jane te mbushura me gjizera me djathe ne lidhje me greqishten e me shpjegimet e fjaleve. Ky eshte sport me se paku ballkanik, por ama edhe vete studimet etimologjike ne indoeuropianistike kane kaluar nepermjet fazave te tilla, duke nisur nga sanskritishtja qe i shpjegonte te gjitha. Perderisa jetojme ne nje epoke ku Lineari B merret si shkencerisht i shpjeguar nga nje arkitekt ne mos gaboj, ky inxhinjeri yne le te vazhdoje me sportin mbase na ben pune si arkitekti i linearit B. Psh ne linearin B gjendet nje mbret ose aristokrat i Pilosit ne Meseni me emrin Enkhelyawon. A nuk eshte e njejta rrenje me enkelejte ?
Jashte mjediseve akademike lufta kunder etimologjise popullore eshte e humbur. Nuk e shoh te barazvlefshme prirjen mijeravjeçare te njeriut drejt etimologjise popullore me nevojat bashkekohore te mitologjise kombetare. Per çfare do te sherbente nje fjale angleze qe do te rridhte nga shqipja ? Anglishtja s’ka ndonje status historik, nuk i hyn ne pune askujt per asgje
As lufta per te verteten nuk kalon nga lufta kunder etimologjise popullore, meqenese gjuhetari etimolog ka status te pacenueshem nga e verteta popullore.
Hyllin, më duhet edhe mua të përsërit një kritikë që doli në shkrimin tjetër: nuk je i informuar. Të ftoj të lexosh këtë reagim të Luftulla Pezës, pasi këtij ia refuzuan për botim një artikull a një referat që kish kërkuar të mbante në një konferencë të QSA-së. Do të mësosh se ky person – që kur flitet për pellazgë a për pellazgologji nuk duhet quajtur as profesor as doktor, sepse titujt i ka marrë gjetiu – priste që t’i botohej materiali dhe kërkon me një farë agresiviteti, në mos arrogance, që t’i jepet të drejtë. E konsideron fyerje të madh ndaj tij dhe ndaj dijes që ai përfaqëson mbylljen e dyerve të Akademisë. Materiali është pak i gjatë, por duhet lexuar për të marrë vesh se pellazgologët i kanë ndryshuar kërkesat e tyre: pasi janë botuar gjerësisht dhe kanë dalë shpesh në televizion, tani synojnë të pushtojnë edhe skenën akademike. Të kujtoj se para pak vjetësh u mbrojt një doktoraturë, në Universitetin e Tiranës, nga njëri prej tyre, nën udhëheqjen shkencore të prof. Shezai Rrokajt (për çfarë kemi shkruar në PTF).
Tani, kur shkruan se “ne linearin B gjendet nje mbret ose aristokrat i Pilosit ne Meseni me emrin Enkhelyawon. A nuk eshte e njejta rrenje me enkelejte” je duke bërë të njëjtin gabim me atë që bëjnë pellazgologët e sotëm dhe pikërisht duke u mjaftuar me një ngjashmëri formale dhe statike, për të nxjerrë një përfundim të pabazuar. Dhe ja pse. Meqë po flasim për qytetërimin miken dhe greqishten e Mikenës, atëherë para se të hidhemi tek emri i një fisi ilir do të bënim mirë të shihnim brenda greqishtes, dhe ashtu do të gjenim greqishten e vjetër ἔγχελυς (énkhelus) me kuptimin “ngjalë” dhe që i përket së njëjtës familjeje me latinishten anguilla, rusishten у́горь dhe lituanishten ungurỹs. Te kjo familje bën pjesë edhe shqipja ngjalë. Këtë fjalë të fundit, Çabej e afron edhe me emrin e fisit të enkelejve (gr. Ἐγχελεῖς ose ʹΕγχελᾶνεϛ), si “popujt e ngjalës”, duke u mbështetur në një intuicion të Paul Kretschmer-it. Është hedhur edhe mendimi se këtë emër ua kanë vënë fisit ilir fqinjët e tyre grekë, duke i mbiquajtur “njerëzit e ngjalës”, aq më tepër që këta i ndesh edhe me emrin tjetër Σεσαρηθίους. Pra, enkelejtë mund të jenë quajtur kështu sipas emrit të një kafshe (peshkut të ngjalës ose edhe gjarprit) në ilirishte; ose emri i tyre ka qenë një ekzonim, ose një emër me të cilën i quanin fqinjët. Në çdo rast, Enkhelyawon-i i Mikenës nuk ka ndonjë arsye për t’u krahasuar me enkelejtë – meqë e vetmja arsye e dukshme për krahasimin, ngjashmëria formale në emrat, na fton që ta bëjmë krahasimin më parë brenda greqishtes.
Vura ne pah ngjashmerine, nuk komentova. Ti shpjegove qe nje lidhje mes tyre mund te ekzistoje,meqenese ne indoeuropianisht eshte fjala per ngjalen e cila e rrefen vete ne shqip lidhjen ne enkel, meqenese ngjale/ngale me nje e- te rene eshte e njejta fjale.
Pra nga nje ngjashmeri fonetike shkojme tek nje hipoteze, pastaj shohim nese me te dhenat qe kemi hipoteza qendron apo bie poshte.
Psh ti per perforcuar shpjegimin me greqishten duke e quajtur ekzonim , percjell nje etimologji popullore greke, duke sjelle ne veshtrim edhe formen sesareti. per enkelejte
Mirepo enkelejte origjinen e kane nga Budva dhe liqeni i Shkodres, ku cileson vetem si enkelej e jo si sesarete.
Per me teper qe ti po edhe gjuhetaret qe jane marre me kete pune, duhet ta shihnit se forma ”sesareti” eshte e perafert me ”desareti”e, keshtu qe kjo forme vetem sa deshmon peshtjellimin e autoreve greke ne lidhje me zonen ne fjale.
Keshtu desareti/dasareti megjithe vjetersine e tyre, ne fakt poziciononet ne kufi me Maqedonine pas kohes se Aleksandrit te madh e betejes se Pelionit.
Enkelejte nuk permenden me fare nga autoret per ngjarjet e shek 3-2 p.l.k. Vendin e enkelejve ne kufi me Maqedonine e zene dasaretet, te cilet mund duhet te kene zbritur nga malesite e Kolonjes e Korces drejt Ohrit e Prespes. Po ashtu ne veri te Ohrit nuk ka me enkelej por derriope/ deure etj forma qe gjenden edhe ne Dlamaci, si dhe penestet me Uskanen si qender (peneste quheshin ilotet e thesaleve).
Pra ne ate zone ka ndodhur dicka qe ka shperbere enkelejte, si u shperbene edhe autariatet ne veri.
Neqofte gjuhetaret nxjerrin perfundime pa njohur historine, une kam frike se ne perfundimet e tyre lene shume vend per dyshime, ku edhe krijohet hapesire per gjuhesine alternative.
Nga ana tjeter une nuk kam lexuar asnje autor te lashte grek qe te thote se koha mikenase ishte greke, ata njezeri thone se ishte pellazge, miniane, lapithe, mirmidone etj.
Sigurisht qe nje arkitekt me shpjegimin e tij fantastiko-shkencor, me nje metode ad hoc , mund te vleje me shume sesa gjithe autoret antike greke, por kjo nuk mund te ndodhe me te gjithe, nuk eshte se gjuhetaret mund te imponojne mendimin qe gjithe autoret e lashte greke ishin gabim. E kunderta mund te jete e vertete.
Ja ky eshte edhe nje motiv tjeter pse krijohen hapesirat.
Te vetmit greke jane akeasit, te cilet gjenden ne burimet hitite si ahiyawa e qe banon ne bregdetin e Azise se vogel. Ndoshta edhe jonet, meqenese mitologjia e Hesiodit, pra nga me te hershmet, i njeh Akeun dhe Jonin si vellezer e bijte e Xuthus-it. As akejte e as jonet nuk banonin ne Meseni e as Pilos.
Ne fund fare, fjalet jane rendom me te hershme sesa gjuhet, nje fjale e huaj me e hershme sesa koha e krijimit te gjuhes apo ardhja e asaj gjuhe, nuk ia legjitimon pronesine zanafillore gjuhes se re. Me kete dua te them qe ashtu si ke te drejte kur thua se huazimi nga latinishtja nuk mund t’i kthehet kunder latinishtes, edhe huazimi i fjaleve mikenase nga greqishtja nuk e ben mikenishten greqisht apo dialekt grek.
Autorët dhe burimet që kam konsultuar unë as që e vënë në dyshim se gjuha e linearit B ishte formë arkaike e greqishtes. Kjo është premisë e arsyetimit tim dhe nuk kam ndërmend të lëviz prej andej, pa u bindur me prova gjuhësore. Autorët e lashtësisë kishin të tjera pikëpamje për gjuhët dhe për popujt – me kriteret e tyre, ndoshta edhe shqiptarët dhe arbërorët e Mesjetës do të dilnin popuj të ndryshëm; dhe të vetmit pasardhës të arbërorëve do të dilnin arbëreshët e Italisë. Edhe deshifrimi i linearit B prej Ventrisit mund të ketë qenë intuitiv dhe fatlum; por çfarë i dha vlerë ishte konfirmimi masiv që mori më pas.
Ideologji dhe une nuk kam ndermend te merrem me ideologjine ne shkence. Eshte njesoj si te thuash po para Big-Bangut ne fizike, te gjithe shkencetaret te hidhen ne fyt, s’ka nje para se s’ka kohe. Po me ideologjine une nuk hahem dot, me mjaftojne gjithe autoret antike nga a-ja tek zh-ja.
Une, sikurse Hyllini, nuk shoh ndonje rrezik ketu. Rasti i doktorates se mbrojtur ne UT besoj se ka qene nje incident i izoluar, i shkaktuar githsesi nga motive, te themi, te dobeta, jashteshkencore. E lexova shkrimin e Pezes. Me beri pershtypje pergjigjja e gjate dhe e artikuluar qe i kishte dhene Anila Omari. Per mua Peza nuk meritonte as dy rreshta. Cudia ketu eshte si u ftua dhe si u miratua per te marre pjese ne konference. Nuk e mora vesh kush paska qene ky “redaktori” qe ia ka miratuar referatin.
Pavaresisht ketyre incidenteve, besoj se shkenca dhe pseudoshkenca jane dy universe paralele qe nuk takohen kurre. Vajmedet po te takohen. Per shkencen nuk perben rrezik ekzistenca e sharlatanizmit. Rrezik perben dhenia e hapesires publike, marrja seriozisht, sepse kjo do ta faktorizonte. Eshte njesoj si te degjosh nje budalla qe bertet ne rruge dhe te qendrosh per te diskutuar seriozisht me te.
Tani kjo puna e djathit dhe gjizes, pse jo edhe e kosit, nuk besoj se ka pritur te lindnin nje here kombet e pastaj edhe ajo e uruar. Jam i sigurte, se edhe ai njeriu i shpellave ka nisur te eksperimentoje me qumshtin e bagetive dhe njifar soji i ka dhene nje emer, nje emer ky i gjindur patjeter me te njejtin tonizim perafersisht ne shume gjuhe europiane, (ndoshta: ka ez, qe es, ce esh, per te vazhduar ne: qez, kez ces, gjez, kos, etj). Dhe, nese ky njeri shpellash ka qene shqiptar, grek, apo italian, besoj se edhe nacionlistet me te flakte nuk do te marrin guximin te diskutojne per kete budadallek.
Tani, pasi edhe une kalova neper gjith’ ato faqe andej-kendej, pas linkeve te ketushem, do thoja se u duhet dhene vend edhe ketyre etimologve-“patriote”, jo pse ata jane prane te vertetes, por pikerisht se ata nuk bejne shkence. Kush do pastaj mund ti kritikoj ne shume prej perfundimeve te tyre te gabuara, (rastesisht disa pak perfundime i kane te drejta), me fakte dhe argumenta, e jo ne forme alla opinioniste.
Nuk e kuptoj edhe se perse distertacionet e ndryshme mbahen te mbylluara dhe nuk botohen!?!