përktheu Gresa Hasa*
Me të dëgjuar për vdekjen e Italo Calvino-s në shtator 1985, John Updike u shpreh, “Calvino ishte një shkrimtar sa dashamirës po aq edhe brilant. Ai e shpuri prozën letrare në vende ku s’kishte qenë më parë dhe njëkohësisht e ktheu atë në origjinën e mrekullueshme e fillestare të rrëfimit.” Në atë kohë Calvino ishte shkrimtari më i shquar italian, romanet dhe tregimet e të cilit kishin ndikim përtej Mesdheut.
Dy vite më parë, The Paris Review pati autorizuar një intervistë me Calvino-n për rubrikën “Shkrimtarët në punë’’, e cila ishte parashikuar të zhvillohej nga William Weaver, përkthyesi i tij afatgjatë në anglisht. Kjo intervistë nuk u përfundua kurrë, paçka se më vonë Weaver e rishkroi parathënien e saj në formën e një kujtimi. Më tej, The Paris Review fitoi të drejtat e transkriptit të një interviste të Calvino-s të inçizuar me video (prodhuar dhe drejtuar nga Damien Pettigrew dhe Gaspard Di Caro) si dhe një biografi nga Pietro Citati, kritiku italian. Kjo që vijon – këto tri përzgjedhje dhe një transkript i mendimeve të Calvino-s përpara intervistës – janë një kolazh, një portret i tërthortë i autorit.
- Rowan Gaither, 1992
Italo Calvino ka lindur më 15 tetor 1923 në Santiago de Las Vegas, një periferi e Havanës. I ati, Mario, ishte agronom i cili kishte kaluar disa vite në vendet tropikale, më së shumti në Amerikën Latine. E ëma e Calvino-s, Eva, me prejardhje nga Sardenja, ishte gjithashtu shkencëtare, botaniste. Fill pas lindjes së djalit të tyre, Calvino-t u rikthyen në Itali dhe u vendosën në Liguria, rajonin e origjinës së profesor Calvino-s. Teksa Calvino rritej, ai e ndante kohën ndërmjet qytetit bregdetar të San Remos, ku i ati drejtonte një serë ekperimentale për rritjen e luleve, dhe shtëpisë së familjes në fshat, ku Mario Calvino nisi i pari rritjen e qitrove dhe avokadove.
Shkrimtari i ardhshëm i kreu studimet fillestare në San Remo dhe më pas u regjistrua në departamentin e bujqësisë në Universitetin e Torinos, ku nuk rezistoi më gjatë se deri në sezonin e parë të provimeve. Kur gjermanët pushtuan Ligurian dhe pjesën e mbetur të Italisë veriore gjatë Luftës së Dytë Botërore, Calvino-ja dhe i vëllai gjashtëmbëdhjetë vjeçar i bënë bisht rekrutimit fashist dhe u bashkuan me partizanët.
Më pas Calvino nisi të shkruante, kryesisht mbi përvojën e periudhës së luftës. Ai botoi tregimet e tij të para dhe në të njëjtën kohë iu rikthye studimeve universitare duke kaluar nga bujqësia në letërsi. Gjatë kësaj periudhe ai shkroi romanin e tij të parë, “Il sentiero dei nidi del ragno” me të cilin mori pjesë në një konkurs të organizuar nga Botimet Mondadori. Romani nuk u përzgjodh fitues në konkurs, por shkrimtari Cesare Pavese ia paraqiti atë botuesit torinez Giulio Einaudi, i cili e pranoi, duke vendosur kështu një marrëdhënie me Calvino-n që do të vazhdonte përgjatë gjithë jetës së tyre. Kur ky roman doli në dritë më 1947, vit në të cilin Calvino-ja mori diplomën e universitetit, ai kishte filluar tashmë të punonte për Einaudi-n.
Në periudhën e pasluftës, bota letrare italiane ishte thellësisht e angazhuar në politikë me Torinon – si kryeqendër industriale – pikën e saj kyçe. Gjatë kësaj kohe, Calvino iu bashkua Partisë Komuniste Italiane dhe raportonte në të përditshmen e saj mbi kompaninë Fiat.
Pas botimit të romanit të parë, Calvino-ja pati disa orvatje të mundimshme për të shkruajtur një të dytë, por novela “Il visconte dimezzato” doli në shtyp në vitin 1952, vetëm pesë vite më vonë. E financuar nga Elio Vittorini dhe e botuar në një seri librash të shkrimtarëve të rinj me titullin I gettoni, vepra u lëvdua menjëherë nga kritikët, edhe pse shkëputja nga stili më realist i romanit të parë u kritikua nga partia, prej së cilës ai dha dorëheqjen më 1956 kur Bashkimi Sovjetik pushtoi Hungarinë. Po në këtë vit Calvino botoi një koleksion të qenësishëm të përrallave popullore italiane. Në vitin pasues ai nxorri në dritë “Il barone rampante” dhe më 1959 “Il cavaliere inesistente”. Këto dy novela, së bashku me “Il visconte dimezzato”, janë përmbledhur në vëllimin “I nostri antenati”. Më 1959 ai botoi Le cosmicomiche dhe në 1979 doli romani (ose antiromani) i tij “Se in una notte d’inverno un viaggiatore”. Punët e fundit të botuara sa ishte në jetë qenë romani “Palomar” (1983) dhe përmbledhja me tregime “Amori difficili” (1984),
Calvino-ja vdiq më 19 shtator 1985 në një spital në Siena, trembëdhjetë ditë pas një goditjeje iskemike.
Për herë të parë Italo Calvino-n e kam takuar në një librari në Romë, dikur në pranverën e 1965 – siç më rrëfen kujtesa – të dy kishim veshur kostume të lehta. Unë jetoja në Romë prej më shumë se një dekadë asokohe. Calvino ishte kthyer në qytet përkohësisht vetëm së fundmi, pas një periudhe të gjatë në Paris. Ai më pyeti befas – nuk ka qenë kurrë njeri i kortezive – nëse do të më pëlqente të përktheja librin e tij më të fundit, “Le cosmicomiche”. Megjithëse nuk e kisha lexuar, iu përgjigja menjëherë, po. Mora një kopje përpara se të dilja nga libraria dhe ndërkohë ramë dakord të takoheshim disa ditë më vonë.
Ai po jetonte me familjen e tij në një apartament të vogël, të risktrukturuar vetëm së fundmi, në lagjen mesjetare të qytetit në afërsi të lumit Tevere. Si shumë shtëpi të Calvino-s të cilat do t’i zbuloja më vonë, apartamenti të krijonte përshtypjen sikur ishte pjesërisht i mobiluar, gati bosh; më kujtohen muret e bardhë të palëmuar sikurse derdhja e rrezeve të diellit në dhomë. Biseduam për librin të cilin e kisha lexuar ndërkohë. Mësova që ai kishte provuar tashmë – dhe kthyer mbrapsht – një përkthyes të anglishtes, dhe doja të dija pse e kishte refuzuar kolegun tim. Pa kurrfarë takti, Calvino më tregoi letërkëmbimin me të. Njëri nga tregimet e vëllimit titullohej “Pa ngjyra’’[1]. Me një origjinalitet të tepruar dhe të pavend, përkthyesi e kishte quajtur pjesën “Bardhë e zi’’. Në letrën e refuzimit Calvino vinte në dukje se e bardha dhe e zeza janë ngjyra. Nënshkrova duke pranuar të bëhesha përkthyesi i tij.
Përkthimi im i parë i Calvino-s pati një histori të vështirë. Redaktori amerikan që e kishte marrë përsipër veprën ndryshoi punë kur unë isha në përfundim të tekstit dhe – për fatin tim të keq – Calvino e ndoqi atë në firmën e tij të re. Por më pas, redaktori kreu vetëvrasje, shtëpia e re botuese e refuzoi “Le cosmicomiche”, shtëpia e vjetër nuk na pranonte sërish dhe libri mbeti në mëshirë të fatit. U refuzua në vazhdimësi nga të tjerë botues derisa Helen Wolff në Harcourt Brace Jovanovich e pranoi, duke nisur rrugëtimin e gjatë të Calvino-s me këtë shtëpi botuese. Libri mori komente dhe kritika të shkëqyera (sikurse një kundërvënie të ashpër – siç mund të merrej me mend – nga përkthyesi i parë) dhe fitoi Ҫmimin Kombëtar të Librit për përkthim.
Prej 1966 deri në vdekjen e Calvino-s, vështirë se pati një kohë kur unë s’kam qenë duke përkthyer (ose kur supozohej të isha duke përkthyer) diçka prej tij. Zakonisht, ai do të më telefononte duke më kërkuar t’i përktheja disa faqe me shpejtësi marramendëse – ndonjë kumtesë që i duhej të përgatiste për një program televiziv kanadez ose ndonjë parathënie të vogëlth të ndonjë libri gati për t’iu përçuar publikut. Ai marrosej pas detyrave të çuditshme: e mahnitshmja “Il castello dei destini incrociati” (1969) lindi si artikull mbi një pako letrash bixhozi të periudhës së Rilindjes.
Me Calvino-n çdo fjalë duhej peshuar. Unë do të hezitoja për minuta të tëra edhe mbi fjalët më të thjeshta si –bello (i/e bukur) ose cattivo (i/e keq/e). Secila fjalë duhej provuar. Kur po përktheja “Le città invisibili”, të ftuarit e mi në fshat fundjavave, detyroheshin të dëgjonin ose të lexonin ndonjë qytet me zë të lartë.
Shkrimtarët jo domosdoshmërisht janë dashamirës ndaj përkthyesve dhe unë me raste provoja ndjesinë sikur Calvino do të kishte preferuar t’i përkthente vetë librat. Vite më vonë, ai do të dëshironte të shihte bocat e përkthimeve duke ndërhyrë me anglishten e tij. Ndryshimet nuk ishin doemos korrigjime të përkthimit; shumë shpesh ato ishin rishikime, modifikime të vetë tekstit. Anglishtja e Calvino-s ishte më shumë teorike sesa idiomatike. Ai gjithashtu kishte një tendencë për t’u afeksionuar pas fjalëve të huaja. Te përkthimi i Palomar u fiksua me fjalën feedback. Ai vazhdonte ta fuste këtë fjalë në tekst dhe unë vazhdoja ta hiqja atë me takt. Nuk ia dilja t’ia bëja të qartë se sado bukur të mund të tingëllojnë për veshin italian fjalë si feedback, charisma, input apo bottomline, ato nuk janë të përshtatshme për një punë letrare në anglisht.
Një pasdite gushti në 1982, udhëtova në shtëpinë verore të Calvino-s, një vilë e madhe në një bllok të veçuar banimi në Roccamare, në bregdetin toskan në veri të Grosseto-s. Pasi u përshëndetëm, u rehatuam në disa karrige të mëdha në tarracën e freskët. Deti nuk dukej, por mund ta ndieje atë nëpërmjet ajrit të fortë me aromë pishash.
Në pjesën më të madhe të kohës, Calvino-ja nuk ishte njeri i fjalës apo veçanërisht social. Ai prirej të takonte të njëjtët miq të vjetër, një pjesë të të cilëve i kishte bashkëpunëtorë prej Einaudi-t. Megjithëse njiheshim prej 20 vjetësh, frekuentoheshim në shtëpitë e njëri-tjetrit dhe punonim bashkë, nuk ishim kurrë të afërt. Madje, deri në fillim të viteve 1980, i drejtoheshim njëri-tjetrit me frazën formale lei; unë e thërrisja Signor Calvino dhe ai më drejtohej me Weaver, pa e ditur se sa inat e kisha të më drejtoheshin me anë të mbiemrit, gjë që më kujtonte ditët e tmerrshme të shkollës. Edhe pasi mbërritëm në atë nivel të marrëdhënies kur mund t’i drejtoheshim njëri-tjetrit në emër, sa herë që ai më telefononte mund t’ia ndjeja hezitimin përpara se të thoshte, “Bill?”. Ai vdiste të më thërriste Weaver si dikur.
S’dua të krijoj përshtypjen se ai s’mund të tregohej miqësor. Përgjatë heshtjeve të tij, më kujtohet e qeshura karakteristike, shpesh e shkaktuar nga ndonjë ngjarje në punën tonë së bashku. Dhe mbaj mend një dhuratë që më bëri, një botim i vogël elegant për një pikturë të restauruar atyre kohëve të fundit të Shën Zheromit nga Lorenzo Lotto-ja. Në brendësi Calvino shkruante, “Për Bill-in, përkthyesin si shenjtor.’’
Gjithsesi, teksa e rimendoj, gjithmonë jam ndjerë njëfarësoj i huaj me të.
William Weaver
[vijon]
[1] Without Colors
(*) Origjinali: Italo Calvino, The Art of Fiction, The Paris Review no. 130
Disa pyetje më lindën duke lexuar këtë përkthim shumë të mirë të Gresës.
Ndoshta kemi të bëjmë me konvencione që duhen vendosur njëherë e mirë (“cosi tagliamo la testa al toro” – thotë italiani).
1) Themi filan fisteku “ka lindur” (kështu është përdorur në këtë përkthim), “është lindur”, “lindi”, apo “u lind”? Në shkrimet shqip i kam gjetur të katra format. Unë vetë kam përdorur gjatë formën “lindi”, pastaj për ca kohë u bëra partizan i formës “u lind” (nga “was born”, ndoshta) per t’u kthyer prapë mbrapsht tash së fundi. Dy format e tjera s’i kam përdorur kurrë. Do të shkruash një CV tënden dreqi e mori dhe s’di si ta nisësh…
2) Lakimi i mbiemrave të huaj. Unë vetë kur përkthej poezi ku përmenden (mbi)emra prirem t’i shkruaj siç shqiptohen, se më duket sikur integrohen më mirë në varg. Në prozë jap grafinë origjinale (alfabet latin) dhe pastaj, ndjekur me vizë, dhanoren ose kallzoren. Por më shqetëson emërorja. Calvino, apo Calvino-ja? Këtu Gresa, në mos gabohem, i përdor të dyja. Zakonisht, për t’u orientuar, e zëvendësoj me mend mbiemrin e huaj me një shqiptar dhe rregullohem për konseguencë. Por në shqip mbiemrat e përveçëm janë të shquar, kurse emrat e përveçëm jo (hiq atë femërorë, apo jo, Gresë, po kjo është histori më vete!!). Nuk e di!
3) Përkthimi i titujve të librave (vlen edhe për titujt e filmave, etj). Në Itali rregulli është ky: titujt e librave të përkthyer jepen ashtu si janë përkthyer, nuk përkthehen ad hoc, pra, edhe pse ti vetë mund të mos jesh dakort me përkthyesin (Virginia Woolf: “Gita al faro”, dhe jo “Al faro” që i qëndron më aderent origjinalit: To the Lighthouse). Titujt e veprave që nuk janë përkthyer akoma në italisht lihen në origjinal. Sipas këtij rregulli i binte që Gresa të shkonte në BK dhe të nxirrte titujt e Calvino-s përkthyer gjer tash e t’i vinte shqip, të tjerat (gjysma, po themi) t’i linte në origjinal. Po shqipja ka ndonjë rregull per këtë punë?
Kaq kisha. Një manjakëri e vogël: Tiberi në tekst është lumi Tevere, jo Perandori romak, right!
Përshëndetje Arben dhe faleminderit për këtë ndërhyrje të nevojshme!
Kjo është tentativa ime e parë e përkthimit e nxitur nga ”inati” ndaj kapitalizmit ku për t’i shkuar deri në fund artikujve të ndryshëm, jo vetëm te The Paris Review por rëndom në shumë media të tjera perëndimore, të kërkohet që të paguash për ta përftuar informacionin. Unë ia dola ta shtija në dorë tekstin ”for free” (në botën e internetit nëse kërkon gjen edhe dreqin) dhe pata një kureshtje e njëfarë sfide me veten për të parë se si do të mund ta sillja atë në shqip.
1) Kam përdorur formën ”ka lindur” më sipër për ”was born”, në vend të ”u lind” duke qenë se e kam hasur më shpesh kësisoji dhe më krijoi përshtypjen se kështu do të zinte vend më mirë, paçka se gjithashtu i kam ndeshur të katra format. Përpos ”është lindur” që veshit tim s’i tingëllon shumë e natyrshme në shqip, të trija format e tjera i perceptoj të rrjedhin kollaj në gjuhën tonë e ta bëjnë leximin të lehtë. Megjithatë, ndoshta një ekspert i fushës mund të na vinte në ndihmë duke na qartësuar për formën më të përshtatshme.
2) Zakonisht i përmbahem emrit në origjinal duke e shkruajtur apo lexuar siç shqiptohet, por në komunikimin me një mikun tim i cili më sugjeroi që ”Calvino”-n ta shndërroja në ”Calvino”-ja sa herë që ta kërkonte rasti, zgjodha ta integroja në të dyja format, e pasigurt se cila do të ishte më e duhura dhe duke shpresuar që kjo gjë të tërhiqte vëmendjen (siç edhe ia doli) e të shndërrohej në objekt bisede.
3) Pata përshtypjen se të ofruarit e titujve të libra një pjesë në shqip, një pjesë në italisht mund ta shpërqëndronte lexuesin prandaj preferova që t’i lija ato në origjinal, të paprekura. Unë nuk e di nëse shqipja ka ndonjë rregull konkret për këtë punë. Nëse ndokush gëzon informacionin që ne na mungon, mund të na vijë në ndihmë duke e ndarë atë.
P.S.: Tiberi është lumi Tevere. Nuk guxova ta ndryshoj fillimisht por po e rregulloj duke e përshtatur në këtë mënyrë (jo thjesht për të shangur keqkuptimet, por fundja për të mos i vendosur lexuesit pengesa të panevojshme në rrugë). Rrofsh!