Shpesh na ka qëlluar, gjatë viteve të diktaturës, të ngushëllojmë veten me këtë argument: propaganda mund të jetë vërtet kapilare dhe shurdhuese, por asnjë lloj propagande nuk arrin dot deri te mendja; pushteti mund të kufizojë lirinë e fjalës, por jo lirinë e mendimit. Përtej vlerës psikoterapeutike që mund të ketë pasur, argumenti nuk i qëndron kritikës – sepse presupozon një pavarësi të mendimit nga fjala që, në fakt, nuk ekziston; dhe jo në kuptimin filozofik, ose të gjuhës si “veshje” e mendimit, por në kuptimin praktik, instrumental, sa kohë që edhe mendimi ka nevojë për instrumente – koncepte, modele, automatizma, teknika arsyetimi, pa përmendur faktet dhe të dhënat – të cilat mbërrijnë në mendje vetëm nëpërmjet lirisë së fjalës. Për shkak të kontrollit të rreptë që ushtrohej ndaj botimeve dhe bibliotekave, edhe më të talentuarit mes nesh i ekspozoheshin veç filozofisë marksiste, madje edhe kësaj në trajtën e veprave të Engelsit dhe kryesisht të Leninit; Marksin pakkush e kuptonte, meqë Marksi nuk kuptohet dot mirë, jashtë kontekstit të filozofisë dhe ideologjisë europiane të shekullit XIX; dhe vetë Marksi nuk do të ish bërë dot Marks, sikur të rritej në një atmosferë sterile të ngjashme me atë të regjimeve totalitare. Në shkolla, të gjitha lëndët – që nga fizika te historia – ndiqnin një lloj metodologjie që e përjashtonte të menduarit kritik, diskutimin, pluralizmin dhe relativizmin; kritika, çdo lloj kritike, shihej me sy të keq, përveç kritikës që bënte regjimi vetë, ndaj armiqve, ideologjive armiqësore dhe individëve që kishin gabuar dhe kritikës që gjendej në veprat e klasikëve, si ajo e Leninit kundër empiriokriticizmit. Ashtu edhe u rritën breza për të cilët kundërvëniet në publik gjithnjë do të ndodhnin sipas ndarjes antagoniste në “ne” dhe “ata”; ose midis “së drejtës” dhe “gabimit.” Vetë praktika sociale e debatit nuk ndiqej më; ndoshta e fundit herë që u zhvillua një debat publik i mirëfilltë, me teza dhe kundërteza, ishte para Kongresit të Drejtshkrimit në vitin 1972; meqë më pas, edhe për shkak të ashpërsimit të terrorit totalitar dhe gjuetisë së shtrigave më parë në kulturë, pastaj në ushtri, në ekonomi dhe më në fund në policinë sekrete, çdo debat do të përmbyllej pa u nisur mirë, me identifikimin dhe neutralizimin e armiqve. Efekt paradoksal i këtij acarimi, shpesh artificial, të marrëdhënieve midis mendimit zyrtar dhe opinionit publik, ishte krijimi i “armiqve” edhe atje ku në thelb kishte vetëm distancim, mospajtim ose refuzim; meqë shtetasit u mësuan që kundërshtimin ta interpretonin gjithnjë si simptomë të një qëndrimi armiqësor ndaj realitetit, dhe të ndiheshin pastaj “fajtorë” sa herë që nuk binin dakord me këtë apo atë tezë, qëndrim ose politikë të pushtetit. E megjithatë, refuzimi është vetëm shkalla zero e lirisë së mendimit; vërtet mund të ketë pasur raste kur njerëzit të jenë internuar ose arrestuar pse janë ankuar që “nuk ka patate”; por ky konstatim, sado i shoqëruar me pakënaqësinë përkatëse dhe implikimin për varfërinë e tregut socialist, ende nuk përbën një mendim të artikuluar. E thotë Nigel Warburton, në Free Speech: A Very Short Introduction, Oxford University Press, 2009, f. 7:

Në një atmosferë ku njerëzit nuk janë në gjendje t’i shprehin pikëpamjet e tyre, ose parandalohen aktivisht që ta bëjnë këtë, mund të jetë e pamundur që thjesht të internalizosh pikëpamjen e paligjshme. Shumë prej nesh nuk e dimë tamam se çfarë mendojmë, derisa përpiqemi që të shprehemi përpara një publiku ose, të paktën, një publiku potencial; dhe shumë mendimtarë i zhvillojnë idetë e tyre duke ndërvepruar me të tjerë që mund t’ua pranojnë, por mund edhe të mos ua pranojnë mendimet.

Në një atmosferë të komunikimit publik, ku regjimi e kufizon lirinë e fjalës duke përjashtuar mendimin “ndryshe”, vetë të menduarit si veprimtari mirëfilli intelektuale rrezikon të ngrijë, të pezullohet, deri në atë shkallë sa subjektet ta humbin aftësinë për të menduar, përtej reagimeve refuzuese, vetë-mbrojtëse ose thjesht emocionale. Në këtë kuptim, pasojat e kufizimit të lirisë së fjalës shkojnë shumë më thellë se ç’mund të kujtojnë të gjithë ata që qetësojnë veten me argumentin e “lirisë së mendimit”; sa kohë që vetë mendimi ka nevojë jo vetëm për gjuhën që të marrë trajtë, por edhe për ligjërimin dhe publikun përkatës, që të mund të artikulohet në mënyrë të tillë, që t’i përcillet tjetrit. Për të njëjtën arsye, regjimet totalitare kujdesen që t’i heqin qafe ose t’i shurdhojnë, që në fillim, të gjithë ata zëra të pavarur, që lirinë e fjalës e kanë trashëguar nga një regjim tjetër; dhe që, me mënyra të ndryshme, e kuptojnë se mendimi që mbetet i paartikuluar për tjetrin herët a vonë do të atrofizohet dhe do ta humbë fuqinë që mund të kish pasur në krye; çfarë edhe shpjegon, të paktën pjesërisht, atë lloj seleksioni negativ që ndodh me elitat, kur pikërisht mendjeve më të lira u imponohet me dhunë heshtja; meqë edhe liria e mendimit (dhe e fjalës) mund të kthehet në shprehi, siç edhe u ishte kthyer atyre. Të gjithë të tjerët, ata që përshtaten, ata që bëjnë kompromis me fjalën duke shpresuar se ashtu do të shpëtojnë të paktën mendimin, gjithnjë rrezikojnë gjymtim. Çfarë gjithashtu shpjegon pse regjimi ndëshkonte shumë më ashpër veprimtaritë “në grup”, madje edhe kur grupet përftoheshin thjesht për të shkëmbyer dhe riprodhuar ligjërimin subversiv; meqë në rastin e ligjërimit çdo riprodhim është edhe prodhim, dhe konceptet ose idetë që mund të bëheshin shkas për bisedat “kundra” në fakt do amplifikoheshin dhe pasuroheshin pikërisht falë këtyre bisedave.

Te pasazhi nga Warburton më lart gjeta një jehonë edhe të një ideje që kam ndeshur te Hanna Arendt (“Between Past and Future”, Penguin Books, 1993, f. 234), e cila shkruan se Spinoza, i cili gjithnjë besonte në pagabueshmërinë e arsyes njerëzore, mbronte idenë se “çdo njeri është, nëpërmjet së drejtës natyrore të pakundërshtueshme, zot i mendimeve të veta”, dhe se ligjet që ndalonin mendimin e lirë nuk mund të çojnë veçse “në njerëz që mendojnë një gjë dhe thonë një gjë tjetër,” e që këtej “në korruptim të mirëbesimit” dhe në “nxitje të pabesisë” [theksimi im]. Kanti, nga ana e vet, thoshte se “ajo fuqi e jashtme që e privon njeriun nga liria për t’i komunikuar mendimet e veta publikisht, e privon njëkohësisht edhe nga liria për të menduar,” dhe se e vetmja garanci për të menduar “drejt” është që “të mendojmë sikur të ishim duke ua komunikuar mendimet tona të tjerëve, teksa këta të tjerë na i komunikonin neve mendimet e tyre.” Të thuash, me Spinozën, se ndalimi i mendimit të lirë çon vetvetiu në korruptim të mirëbesimit, do të thotë që shoqëria anëtarët e së cilës nuk lejohen të mendojnë lirisht është e dënuar të shthuret, sepse mirëbesimi është tutkalli që e shndërron shoqërinë njerëzore nga bashkësi individësh, në entitet të dallueshëm si diçka që ekziston përtej shumës së pjesëve që e përbëjnë. Edhe më shqetësues është implikimi i idesë së Kantit më lart – se pamundësia, e imponuar së jashtmi, për t’i komunikuar idetë e tua në publik çon vetvetiu në pamundësi për të menduar lirisht; ose, me fjalë të tjera, që bindja e shumëve prej nesh se pavarësinë intelektuale mund ta ruanim duke e mbajtur të mbyllur në sferën private nuk ka qenë veçse një iluzion, sa kohë që idetë tona, prodhimet tona mendore, dyshimet tona dhe kureshtjen tonë intelektuale nuk i shprehnim dot publikisht.

(vijon)