Ndonjëherë dëgjon disa shkrimtarë, publicistë, filologë ose thjesht dashamirës e partizanë, që të protestojnë ndaj formave gegërisht dhe gegërishte, me argumentin se këto forma janë të standardit dhe artificiale, prandaj në vend të tyre duhen përdorur gegnisht dhe gegnishte, si më autentike; në kuptimin që folësit e dialekteve gege ose përdoruesit e varianteve letrare përkatëse do t’i quanin këto gegnisht dhe gegnishte, në pajtim me rregullsitë fonetike dhe morfologjike të dialekteve ose varianteve në fjalë.
Ka një problem me këtë argument, që lidhet me vetë kuptimin e fjalëve gegnisht/gegërisht (ndajfolja) dhe gegnishte/gegërishte (emri përkatës); si emra përmbledhës të dialekteve veriore të shqipes, ose të varianteve letrare që mbështeten mbi këto dialekte, ose të formës gjuhësore të një ligjërimi sipas atyre dialekteve ose varianteve. Dikush që flet ose shkruan gegnisht/gegërisht ose është duke përdorur një të folme specifike a një përafrim të saj, ose është duke shkruar një variant letrar të dialektit verior – p.sh. elbasanishten, kosovarishten ose shkodranishten letrare. Të gjitha këto konstruksione konceptuale janë, në fakt, të gjuhëtarëve – ose emra që kanë lindur në tryezat e njerëzve të mësuar, të cilët kanë pasur nevojë për konceptet përkatëse. Përndryshe, një shqiptar çfarëdo që flet “gegnisht/gegërisht” ose “toskërisht/tosknisht”) është i vetëdijshëm se po flet shqip, në të folmen e zonës nga vjen (“tironçe, krutonçe, etj.); përveçse kur gjendet përballë tjetrit, atij që flet jo vetëm një të folme, por edhe një dialekt tjetër – ose shqiptarit jugor.
Brenda kësaj dinamike, duket më e arsyeshme që terma si gegnisht/gegërisht, tosknisht/toskërisht etj. t’i shpjegojmë si ekzonime, ose emra “gjuhësh” të përdorura nga të tjerët, ose nga jashtë; meqë njësia e të folmeve shqipe sipër Shkumbinit dallohet më lehtë nga një shqiptar tosk; dhe anasjelltas, njësia e të folmeve shqipe poshtë Shkumbinit dallohet më lehtë nga një shqiptar geg. Këtë argument duket sikur e mbështet, tërthorazi, edhe historia e përdorimit të fjalëve geg dhe tosk dhe të fjalëve të prejardhura prej tyre. Edhe nocionet e “gegnisë/gegërisë” dhe “tosknisë/toskërisë” janë krijuar nga nevoja për të pasur terma të tillë që të shprehin njësinë gjeografike/ kulturore/ antropologjike/ gjuhësore të makro-zonave të shqipes dhe të shqiptarisë, të perceptuar para së gjithash nga jashtë zonës përkatëse; meqë një tosk e ka më të lehtë të dallojë “gegërinë” sesa një geg; dhe një geg e ka më të lehtë të dallojë “toskninë” se një tosk. Ekzonimia ndeshet rëndom në kontekste të tilla, sepse një kolektivitet social, kulturor a gjuhësor çfarëdo gjithnjë do të perceptohet më lehtë si njësi nga Tjetri që nuk bën pjesë në të; dhe ky Tjetër do të ndiejë i pari nevojën për emërtim.
Dhe nëse ky argument vlen, atëherë të gjithë ata që duan t’u qëndrojnë besnikë origjinave dhe diakronive, ndoshta duhet të fillojnë të përdorin terma si gegërisht/gegërishte nga njëra anë; dhe tosknisht/tosknishte nga ana tjetër – ose t’ua ndërrojnë vendet preferencave të tyre, duke e quajtur gegërishten ashtu siç e quajnë toskët dhe toskërishten ashtu siç e quajnë gegët. Unë nuk jam dakord me këtë, por e preferoj si logjikë ndaj asaj tjetrës, që e kërkon fjalën gegnisht të thuhet dhe të shkruhet gegërisht, ndërsa fjalën toskërisht të thuhet dhe të shkruhet toskërisht, duke ngatërruar karakteristikat formale të një fjale me karakteristikat e konceptit përkatës (për të njëjtën arsye, mbiemri i gjatë nuk ka ndonjë detyrim për të qenë i gjatë; dhe mbemri i kuq nuk ka pse të shkruhet me bojë të kuqe).
(*) Për këtë shënim, u bë shkas një mesazh privat që më dërgoi prof. Emil Lafe (në lidhje me debatin për Gjirokastër/Gjinokastër), pjesë të së cilit po i riprodhoj më poshtë (me lejen e tij):
Është shprehur një mendim që format gegnisht e Gegni të përdoren kështu në shqipen standarde dhe jo gegërisht e Gegëri, ndërsa arta që shkruajnë në variantet letrare gege të përdorin format toskërisht e Toskëri (dhe jo tosknisht e Toskni) me arsyetimin se duhet ruajtur origjinaliteti i këtyre fjalëve.
Duket si afërmendsh që format gegnisht e Gegni toskët i kthyen në gegërisht e Gegëri dhe format toskërisht e Toskëri gegët i kanë kthyer në tosknisht e Toskni (duke u bërë dhunë!!!). Por edhe mund të mos ketë qenë kështu. Mund të kenë qenë gegët që kanë krijuar emërtimet tosknisht e Toskni (për të emërtuar gjysmën tjetër të shqiptarëve me një dialekt të dallueshëm nga i tyri) dhe toskët i kanë tokëzuar këto fjalë; po kështu mund të kenë qenë toskët që kanë krijuar të parët format gegërisht e Gegëri dhe gegët i kanë përshtatur pastaj në të folmen e vet. Sidoqoftë, “e drejta e krijuesit të parë” nuk mund të zbatohet në standardizimin e një gjuhe (veç rasteve tashmë të ngulitura), sepse do të dilte një laramani formash. Gjithë autorët gegë kanë përdorur në mënyrë të natyrshme format tosknisht e Toskni dhe gjithë autorët toskë kanë përdorur format gegërisht e Gegëri (që nga Veqilharxhi, të paktën). Edhe në dokumentet e Komisisë Letrare (1918), të hartuara në atë formë gjuhësore gege që vendosi Komisia, kur e bie puna për të emërtuar të folmet e jugut, përdoret fjala tosknisht (jo toskërisht!). Të gjithë gjuhëtarët gegë që kanë shkruar në variantin letrar të veriut para Kongresit të Drejtshkrimit, kanë përdorur vetëm formën tosk(ë)nisht!
Pretendimi i kohëve të fundit që në shqipen standarde fjalët me burim nga të folmet e veriut të ruajnë format origjinare dhe të mos i nënshtrohen rregullimit sipas normës letrare , kur kjo tashmë ka ndodhur, nuk më duket aspak me vend dhe do të sillte mjaft ngatërrime. Në shqipen standarde ka një numër të madh fjalësh me burim nga dialektet e veriut. N. Veqilharxhi (1845) gjen rastin t’u këshillojë lexuesve të tij toskë që në vend të fjalëve të huaja pishmanepsem (turqisht) ose metanoi (greqisht) të përdorin fjalënpënohem (pendohem), të cilën e cilëson si “fjalë gegërisht “ (jo gegnisht!). Kuptohet pra që Naumi kishte marrëdhënie me shqiptarë gegë dhe kishte njohuri për dialektin e tyre). Po kush e di sot se fjala pendohem vjen nga leksiku fetar i katolicizmit? Fjalët e një gjuhe letrare a standarde nuk janë si kopeja në qinosi, ku çdo përzitës u vë dhenve të vet nga vulë me bojë të veçantë që të dihet se të kujt janë. Veç kësaj le të kujtojmë se vetë filologët gegë e “toskëzuan” drejtshkrimin e gegërishtes kur vendosën të shkruajnë të plota grupet e bashkëtingëlloreve (mb, nd, ng, ngj) dhe të zanoreve (ie, ye, si dhe ue vetëm e gegërishtes). Siç dihet, gegërishtja këto grupe i kishte humbur prej dy shekujsh të paktën, kurse toskërishtja e folur i ruan edhe sot.
Është e njohur ajo që quhet “trysnia e sistemit” (gjermanisht Systemzwang). Sistemi i një gjuhe letrare (dhe çdo sistem gjuhësor në përgjithësi) ushtron trysni mbi elementet e veçanta dhe synon të rrafshojë dallimet. Kështu p.sh. fjalët e gegërishtes që dikur jo vetëm në gjuhën e folur, por edhe në të shkruarën përdoreshin me format flakadâ – flakadani, katallâ – katallani, murlâ – murlani, shtrigâ- shtrigani, Rrshê- Rrsheni, Drî – Drini e disa të tjera si këto, sot i janë nënshtruar sistemit dhe janë normëzuar në formatflakadan-i, katallan-i, murrlan-i, shtrigan-i, Rrëshen-i, Drin-i, pa sjellë ndonjë shqetësim, madje sot pakkush e di biografinë drejtshkrimore të tyre.
Per mua, ne parim, format e fjaleve te veçanta brenda nje sistemi drejtshkrimor jane thjesht çeshtje konvencioni. Nese e pranojme drejtshkrimin aktual, atehere nuk duhet ta shtrojme fare problemin. Ne kuptimin qe “gegnisht / gegërisht” jane thjesht etiketa grafike. Qysh se eshte vendosur me marreveshje te perdoret “gegërisht”, nuk ka asnje arsye qenesore ta prishim marreveshjen. Nese nuk e pranojme drejtshkrimin si sistem, diskutimi nderron krej natyre.
Ja p.sh. ti Ardian shkruan rregullisht sipas drejtshkrimit. Mirepo ne disa raste fjalesh dhe formash te veçanta sistematikisht dhe me vetedije i bie ndesh atij. Ne shkrimin e mesiperm, p.sh., shkruan format “geg” dhe “tosk”, nderkohe qe drejtshkrimi kerkon “gegë” dhe “toskë” si forma mashkullore njejes. Nese shkruan “geg” dhe “tosk” atehere per koherence pse nuk shkruan edhe “kal”, “djal”?
Kam vene re se ka nje mase “anarkizmi” dhe “mosbindjeje” te vetedijshme ne raste fjalesh dhe formash te shume intelektuale shqiptare qe perndryshe shkruajne sipas drejtshkrimit, perfshire ketu edhe vete bashkautoret e rregullave te drejtshkrimit dhe mbrojtesit me te flakte te tij.
Te them te drejten, edhe une e kam nje liste fjalesh qe me vetedije i shkruaj ndryshe nga drejtshkrimi, si p.sh. Europe, por lista ime perfshin fjale te veçanta qe nuk ngrene probleme koherence sistemore.
Meqenese u permend prof. Emil Lafe, do te thosha se ai ka nje merite te jashtezakonshme ne perdorimin masiv te drejtshkrimit qe vihet re keto vitet e fundit. Ketu nuk e kam fjalen per kontributet e tij te shumta si gjuhetar, por per programin e drejtshkrimit te shqipes ne paketen Microsoft Office, qe eshte bere nen drejtimin e tij. Nje pune vertet e jashtezakonshme dhe tejet e dobishme. Me perhapjen masive te ketij programi zbatimi i drejtshkrimit nga shtypi dhe shtepite botuese eshte permiresuar ndjeshem. Praktikisht ate qe nuk ishte ne gjendje ta bente dot gjithe sistemi yne arsimor, e beri prof. Lafe me nje program kompjuteri.
Si çdokush tjetër – besoj – edhe unë, kur shkruaj, nuk është se e vendos për çdo fjalë se SI do ta shkruaj hic et nunc: ka fjalë që jam mësuar t’i shkruaj gabim, dhe ato veç një redaktor do të m’i ndreqë. Prandaj, kur e shkel rregullën drejtshkrimore dhe shkruaj geg, tosk në vend të gegë, toskë, nuk është se po mbaj qëndrim ndaj rregullës ose po përpiqem ta ndryshoj atë. Në përgjithësi, kur shkruaj, unë nuk është se mundohem të shkruaj “sipas drejtshkrimit” dhe as për të treguar si mund të shkruhet “me drejtshkrim” – por sepse ashtu më vjen, dhe më vjen ashtu, sepse ashtu ma kanë mësuar këtu e tridhjetë vjet të shkuara. Edhe format e drejta, edhe gabimet, përftohen automatikisht.
Në gjithë botën, botuesit e materialeve të shkruara për publikun përdorin korrektorë teknikë, të cilët kujdesen, mes të tjerash, edhe që tekstet të mos kenë gabime drejtshkrimore. Ne po eksperimentojmë në Shqipëri me idenë se tekstet tona nuk kanë më nevojë për korrektorë teknikë – sikurse eksperimentojmë me idenë se gazetat, revistat dhe librat që botohen nuk kanë nevojë për redaktorë; dhe se shqipja që shkruajmë nuk ka nevojë për 36 shkronja – 34 i dalin dhe i teprojnë. Kështu kujtojmë se jemi duke kursyer para dhe energji, edhe pse dëmi për kulturën do të ndihet herët a vonë dhe do të jetë, për fat të keq, serioz në mos i pariparueshëm. Që tani i sheh faqet online të gëlojnë nga analfabetët funksionalë, ose nga njerëz që nuk arrijnë të ndërtojnë dot një fjali, por që njëri-tjetrin e lexojnë, e kuptojnë dhe e pëlqejnë për bukuri.
Sa për pyetjen specifike që bën, dhe pikërisht – Nese shkruan “geg” dhe “tosk” atehere per koherence pse nuk shkruan edhe “kal”, “djal”? – të kujtoj se bëhet fjalë për zbatimin e një rregulli drejtshkrimor i cili vetë ka formën e një përjashtimi; dhe se emrat e gjinisë mashkullore me temë më -ë janë familje e mbyllur, e numëruar. Nuk shkruaj “kal”, “djal” sepse e di që shkruhen ndryshe; për “geg” dhe “tosk” ndoshta edhe e di ashtu teorikisht ose po të më pyesin, por jo nivelin e automatizmit në të shkruar. Përndryshe, nuk ka asgjë fonetike dhe gramatikore dhe leksikore që t’i bashkojë fjalë si gegë, toskë, djalë dhe kalë në të njëjtin grup drejtshkrimor, me përjashtim të një rregulle të vendosur arbitrarisht në tavolinë; prandaj analogjia që nënkupton pyetja jote nuk më duket se qëndron.
Ok. Mendoja se ishte nje zgjedhje e vetedijshme ne vazhden e “gegnishtes”.
Njerez si ti qe e kane zanat gjuhen dhe shkrimin edhe mund t’ia lejojne vetes ate forme automatizmi qe thua ti, sepse e kane kulturen e nevojshme gjuhesore dhe nuk duhet te vrasin mendjen si ta shkruajne çdo fjale.
Problemi me ne shqiptaret qendron pikerisht tek ajo “si çdokush tjeter”. Sepse te tjeret qe nuk jane gjuhetare dhe nuk shkruajne perdite, duhet doemos ta pyesin veten si ta shkruajne çdo fjale “sic et nunc”. Mirepo ne fakt shqiptaret i besojne automatizmit dhe nuk e pyesin fare veten. Shkruajne si t’u vije. Ne kete aspekt ne jemi ndryshe nga bota. Kudo ne bote njerezit e pyesin veten qe ç’ke me te. Korrektoret gjuhesore kudo ne bote sherbejne per te ndrequr lapsuset e tastieres ose gabimet teknike te bocave te shtypit, sepse eshte e paimagjinueshme dhe e papranueshme qe autoret te bejne gabime drejtshkrimore nga padija.
Roberto Saviano beri nje here nje gabim apostrofi ne twitter (shkroi qual’è ne vend te qual è). Mund te ishte thjesht lajthitje tastiere nga pakujdesia a nguti, por atij ia mbajten per te madhe, desh e hengren te gjalle vete ndjekesit e tij.
Beppe Grillo e perjashtoi nga blogu nje anetar te regjistruar, sepse ne nje koment beri tri-kater gabime drejtshkrimore. I tha: – kthehu ne shkolle, merr diplomen e lirimit dhe pastaj eja te komentosh ketu te ne 🙂
Per Italine eshte e vertete dhe ne fakt jam habitur ne disa raste per gjera qe tek ne as i ben pershtypje kujt. Vete arrita ne perfundimin se kjo ndodh jo nga ndonje shkalle me e larte kulturore, si besoja fillimisht, por nga fakti qe nuk e dija me pare se italianet nuk e konceptojne italianesine ne terma etnike njesoj si ne, keshtu qe gjuha merr nje permase te jashtezakonshme ne identitetin italian.
Tek ne çdokush ta kthen pa teklif, gjuha qe po shkruaj eshte shqip, une te kuptoj ti me kupton, çfare do qe gerricesh.
Po ashtu ata te jugut thone jemi race tjeter nga ata te veriut, ata te veriut kembengulin edhe me shume tek ky fakt, keshtu qe pa italishten e shkruar per mendimin tim nuk ka italiane, dmth palet e shohin njera-tjetren aq larg saqe po te heqesh italishten e shkruar ata ndahen qe neser.
Kane kohe qe nen petkun e federalizmit fiskal duan te ndahen ne copa, prandaj besoj se gjuha e shkruar per ta eshte çeshtje e mirefillte nacionalizmi.
Kurse ne themi jemi nje etni, jemi nje race, kemi nje gjuhe, por kemi kete dyzim dialektor qe na del i pagelltitshem, a thua se eshte fundi i botes te kesh dy dialekte.
Tek ne po te heqesh standardin (kjo fjale duhet te perfundoje heret a vone o ne ”standart” o ne ”standardh”, se keshtu eshte as mish as peshk) njerezit bien ne paqe me njeri-tjetrin,se shkruajne sipas midese, kurse ne Itali plas sherri, ky besoj eshte dallimi kryesor.
Persa i perket argumentit te xha xhait duket mjaft linear, madje do shtoja qe nje konceptim i dallimeve ne fjale si ekzonime zbut gjakrat, pasi te gjithe do jene me pak te prirur te identifikohen fort tek perkatesi te tilla.
Hyllin, une solla italianet si shembull per te thene se per nga kultura e gjuhes ne jemi veç botes, por nuk jane vetem italianet. Kudo ne bote mund te mos dish tabelen e shumezimit, mund te flasesh ne dialekt, mund te jesh injorant sa te duash, por nuk mund te shkruash ne publik me gabime drejtshkrimore. Francezet, p.sh., te heqin vizen per nje theks te gabuar. Nuk them se ne bote nuk ka njerez qe nuk dine te shkruajne me drejtshkrim. Veçse ata qe nuk dine, nuk marrin guximin te shkruajne ne publik. Kur u duhet te bejne ndonje kerkese a ndonje shkrese burokratike i kerkojne ndihme komshiut, por nuk e leshojne doren siç bejme ne. Ne bote nuk ndodh te mbarosh shkollen e mesme e te besh gabime drejtshkrimore. Te ne mbaron universitetin pa ditur te shkruash. Ky eshte dallimi.
Relapso ke të drejtë kur thua që duhet t’i kushtojmë më shumë vëmendje gjuhës së shkruar shqipe në mënyrë që të shkruajmë saktë, por ka një problem të madh që e vështirëson këtë punë. Italishtja dhe frengjishtja që ju përmendni janë gjuhë të mirëstrukturuara, me leksik ku e ku më të pasur se shqipja dhe të rregulluara prej shekujsh, ndërsa përpjekjet e para për të formuar një shqipe standarte erdhën në shekullin XIX dhe është gjuhë për të cilën ende sot e kësaj dite punohet për t’u rregulluar. Kjo c’rregullsi e gjuhës shqipe e bënë shumë më të vështirë për t’u mësuar të shkruhet saktë krahasuar me gjuhët që përmende. Tjetër problem I shqipes është morfi I vazhdueshëm që pëson; po të lexosh përkthime të viteve të komunizmit gjen fjalë të shkruara ndryshe nga c’jemi mësuar t’i shohim, dhe për një njeri që s’e ka për zanat shqipen është vështirë të dallosh cfarë është saktë e cfarë jo. Autorët e mi të preferuar të shqipes nuk kanë shkruar fare me gjuhë standarte; tjetër problem ky. Pra shqipja ndonëse mund të ketë origjinë të vjetër është gjuhë shumë shumë e re, dhe si e tillë do duhen vite për t’u konsoliduar dhe prapë vite të tjera për t’u mësuar saktë nga populli I gjerë. Për të mos përmendur pastaj faktin që vazhdon të ketë debate për dialektet e ndryshme; kam dëgjaur për një fraksion intelektualësh kosovar që preferojnë dhe flasin e shkruajnë në dielektin geg (edhe unë nuk e dija që duhej gegë) dhe jo gjuhën standarte shqipe. Gjithë këto debate vetëm e vonojnë procesin e konsolidimit të gjuhës dhe e mbajnë popullin “në ajër”. Për ata që nuk dinë të shkruajnë as shqipe bazike atëherë është problem i edukimit dhe jo i vetë gjuhës. Jam dakord që është e pafalshme të mbarosh universitetin dhe të mos dishë ndryshimin midis “ti” dhe “t’i”.
Shqipja pastaj ka edhe ë-në djallëzore që është vendosur deri diku arbitrarisht ku duhet futur e ku nuk duhet futur, dhe një njeri që nuk është linguist ose I edukuar formalisht në shqip, si unë, e ka të vështirë të gjejë vendet ku duhet e s’duhet, kur rregulla lehtësisht të kuptueshme nuk ka. Por problemi më i madh i ë-së është që meqë nuk gjendet në tastierën standarte thjeshtë zëvendësohet me “e” në shumë shkrime online. Ose akoma më keq, ka shkrime ku gjysma e ë-ve janë gjysma tjetër janë “e”. Edhe kjo është dicka e pafalshme kur bëhet fjalë për gazeta serioze online, dhe prapë nuk është faji i vetë gjuhës. Gjuha e pakonsoliduar për mendimin tim është shkaktare e mungesës së kulturës së mirëshkrimit të gjuhës, por ata që marrin përsipër ta shkruajnë për zanat e kanë për detyrë ta shkruajnë saktë!
Besoj se persa i perket gjuhes se shkruar te gjitha pozicionet kane legjitimitetin e tyre si ta zeme te flasesh rreth molles, njeri thote eshte frut dhe argumenton dallimin me perimet, psh lakrat, tjetri thote eshte frut, por nuk eshte dardhe dhe te shpjegon arsyet, vjen nje tjeter dhe te flet per simbologjine e molles, mollen e sherrit, ai i radhes te shpjegon se eshte frut qe rritet ne peme dhe jo luleshtrydhe apo fruta pylli ne pergjithesi, nuk mungon as ai qe flet per mollen me krimb e semundjet e molles apo ai qe thote se kategoria starking e Korçes eshte me e mira ne Shqiperi etj. Gjuha shkon ku dhemb dhembi.
Ceshtja eshte se gjuha e shkruar duhet pare ne radhe te pare si dukuri politike dhe si ndarese epokash, psh sumerishtja ben ndarjen mes qyteterimit dhe kultures, ose shpall lindjen e qyteterimit ne rang boteror, por m’ane tjeter shpall edhe lindjen e shtetit si strukture e qarte politike, çka binjakezon konceptin e shtetit me qyteterimin.
Shqipja e shkruar ben ndarjen mes kultures shqiptare dhe qyteterimit shqiptar dhe mbart vetiu ne gjenezen e saj, nevojen per binjaken, shtetin shqiptar. Shqipja e shkruar ka pasur nje pseudo-binjak, shtetin osman, ashtu sikunder shtete shqiptaresh apo shqipfolesish kane pasur pseudo-binjake, gjuhe te tjera.
Cdo gjuhe e shkruar ka kerkuar binjakun e vet, çdo gjuhe e shkruar sot qe nuk ka binjakun e vet eshte ne kerkimin e tij.
Ne kete kuptim, te lidhjes kerthizore te gjuhes se shkruar, shtetit dhe qyteterimit, niveli i rregullit lidhet me nevojat qe ndien shteti dhe qyteterimi. Nuk besoj se rregulli ne vetvete shkakton rremuje, sepse rregulli thjesht duhet mesuar, nuk ka ndonje gje te ngaterruar si zanafilla e universit apo pse therrmijat elementare sillen edhe si vale edhe mase.
Qyteterimi nuk eshte thjesht nje nivel mesatar i larte i shkruesve te gjuhes se atij qyteterimi, figurat e medha te qyteterimeve kane dale ne epoka kur njerezit ishin analfabete, dmth nuk kemi ndonje lidhje te pandashme mes alfabetizimit masiv dhe prodhimit te produkteve qe prodhojne qyteterim.
Prandaj pyetja qe del eshte çfare shteti e qyteterimi duam, ose çfare po kerkon shteti shqiptar dhe qyteterimi shqiptar.
Kjo nqs duam te flasim per shqipen e shkruar si dukuri publike, pastaj nqs duam te flasim per mollen, flasim, gjuha kujtdo i shkon ku i dhemb dhembi.
Mua,prsh, zotni Hyllin,gjuha me shkon te germat c/q dhe xh/gj.Po keshtu edhe,pothuaj,2/3 te shqiptareve.
Si do t’i behet hallit me keto germa?!
Keta gjuhetaret tane,si prof.Lafe bie fjala,a kane nje mendim sesi mund te zgjidhet ky problem i madh?!
Apo nuk e konsiderojne si nje problem?
Per mua,ky eshte njeri nga dy problemet me te medha te standardit.Problem fizik.2/3 e shqiptareve duhet te shtremberohen shume,qe t’i shqiptojne ato( e prape nuk ia arrijne) si pjesa tjeter.Duket sikur e vetmja menyre per ta rregulluar kete problem,eshte ajo e nje nderhyrjeje (ekstragjuhesore) ne muskujt e gojes,dmth kirurgjikale.
Problemi tjeter,edhe me i madh akoma,eshte ai i paskajores;qe per keta 2/3 e shqiptareve eshte bazamenti i struktures se tyre te te menduarit;qe per ta,eshte vete struktuktura e mendimit.Eshte vete gjuha.Ky eshte nje problem shume ,shume i veshtire per t’u zgjidhur nga standardistat.
Por,problem mbi problem,eshte qe gjuhetaret tane(ata standardistat) po bejne sikur nuk i shohin,po bejne sikur keto te mos egzistonin fare.
Sa per “gegnisht a gegerisht” e gjera kesodore,keto jane gjera te lehta per t’u dhene zgjidhje.
Timur, ke hyrë në një çështje teknike, madje shumë teknike: sistemi fonetik i shqipes.
Ndryshe nga ç’thua ti, standardi nuk ka asnjë problem me “germat” që përmend – por disa shqipfolës në Veri e kanë të vështirë të mësohen me sistemin fonetik të standardit.
Të tha edhe Hyllini: ti nuk po flet për “germat”, por për fonemat (derisa përmend shqiptimin).
Mirëpo fonemat e shqipes nuk mund të merren të shkëputura, dhe të themi pastaj si t’ia bëjmë me këtë ose me atë fonemë. Janë në marrëdhënie mes tyre.
Historia e dialekteve të shqipes tregon se të folmet e gegërishtes kanë inovuar shumë pas pushtimit osman, në krahasim me ato të toskërishtes të cilat u treguan më të qëndrueshme.
Pjesë e këtyre inovimeve janë edhe luhatjet në shqiptimin e qiellzoreve, që standardi i shkruan si q/gj.
Po të shohësh atlasin dialektologjik të shqipes, ose edhe të shfletosh një libër si “Struktura dialektore e shqipes” e Bahri Becit, do ta shohësh menjëherë se qiellzoret (q/gj), në shumë të folme të gegërishtes janë shndërruar në bashkëtingëllore të tjera, të cilat ndryshojnë nga një e folme në tjetrën. Ne njohim më shumë kalimin e tyre në ç/xh, sepse e kemi më të lehtë t’i identifikojmë këto të fundit (të cilat gjithashtu i ka sistemi fonologjik standard); por në fakt, variacionet janë marramendëse.
Kur ndodhin ndryshime të tilla, në një të folme, ato mund të fillojnë vërtet me një lloj fonemash (p.sh. qiellzoret), por pastaj prekin edhe fonema të tjera; sepse në qoftë se, sa për të sjellë një shembull të thjeshtuar, q-ja fillon të shqiptohet si ç, atëherë edhe ç-ja do të ndryshojë herët a vonë, për t’u diferencuar nga q-ja (meqë kundërvënia q/ç vlen për të dalluar mes tyre fjalë si qaj/çaj, etj.).
Për mendimin tim, ky proces i përshpejtuar i shndërrimeve fonologjike, në shumë të folme të gegërishtes, nuk përfundoi dot natyrshëm; sepse u fut në krizë nga dalja në skenë e shqipes së shkruar, e cila filloi të mësohej në shkolla: në përgjithësi, forma e shkruar e një gjuhe e paralizon formën e folur, nuk e lejon më të evoluojë natyrshëm.
Për këtë arsye, disa folës të këtyre të folmeve të gegërishtes e kanë të vështirë ta negociojnë raportin midis gjuhës së folur dhe gjuhës së shkruar, sa i përket fonologjisë.
Kjo nuk ka lidhje me atë që baza e standardit është toskërishtja; edhe sikur të kish qenë elbasanishtja (varianti letrar i gegërishtjes jugore), edhe sikur të kish qenë shkodranishtja (varianti letrar i gegërishtes veriperëndimore) dallimi q/ç dhe në përgjithësi dallimi midis qiellzoreve (q, gj) dhe afrikateve (c, ç, x, xh) është themelor për shqipen dhe duhet ruajtur për hir të integritetit të sistemit, jo sepse është i atij ose i këtij dialekti.
Kjo ndodh edhe ngaqë shqipja e shkruar thuhet se ndjek parimin “fonologjik”, sipas të cilit fjalët duhen shkruar ashtu siç shqiptohen; parim i cili, në praktikë, shpesh kthehet përmbys dhe interpretohet sikur fjalët duhen shqiptuar ashtu siç shkruhen.
Mirëpo dallimi midis ç-së dhe q-së luan rol të rëndësishëm në ekonominë e shqipes; dhe ajo çfarë ndodh me disa bartës të gegërishtes, që i ngatërrojnë këto dy fonema me shkrim dhe ndoshta edhe me gojë, nuk mund të normalizohet, sepse është thjesht efekt i një shndërrimi fonetik spontan, të mbetur përgjysmë për arsye jashtë-gjuhësore.
Përkundrazi, shkollat në zonat e prekura nga kjo dukuri duhet të punojnë me përparësi, për ta ngulitur dallimin te fëmijët.
Timur flasim per gjuhen e shkruar, jo per ate te folur. Meqe don me fole per mollen, flasim. Femijet kane 9 vjet kohe per te mesuar rregullat e gjuhes se shkruar, pra kemi te bejme me nje maratone jo me sprint kush ben me shpejt 100 metershin. Prandaj fakti qe dikush niset i favorizuar, ne rastin tone tosket, nuk ka pike rendesie. Nuk eshte se ne Itali, toskanet jane kampione te italishtes ngaqe jane me afer standartit se te tjeret, jane si gjithe te tjeret.
Kjo qe thua ti do kishte rendesi nese dy veta bejne nje gare kush meson me shpejt nje gjuhe te huaj, italiani merr spanjishten/kastiljançen dhe gjermani merr kinezçen ose nje gjuhe bantu. zuluishten qe flasin zulute.
Per xh-ne jam dakort, ti s’e ke perdorur ne asnje fjale, une po ashtu, i hodha nje sy te shpejte gjithe faqes dhe askush nuk kish perdorur asnje fjale me xh, perveç meje nje xha xha. Fakti qe s’perdoret thuajse fare nga nje ane legjitimon heqjen, nga ana tjeter tregon qe vete qenia e saj ne gjuhen e shkruar nuk perben fare problem, jo te perbeje nje problem te madh sikunder shprehesh ti. Hiqet apo nuk hiqet xh-ja eshte germe e paperfillshme, nuk ia vlen te merresh me te ne rast se dikush vendos ta heqe apo ta lere.
Kurse ç eshte çeshtje tjeter, ja e hoqe po çdo vesh q apo sh apo ”qsh”,”tsh” ”shq”, kam pershtypjen se do behet nje rrumpalle qe s’ka per ta marre vesh i pari te dytin.
Nje spekullim imi do te ishte qe heperhe ky standart ndihmon gegerishten te rimarre disa e me dy pika qe humbi rruges gjate pushtimit turk dhe disa grupe bashketingelloresh qe i humbi serisht gjate pushtimit turk. Ky ekonomizim i gegerishtes gjate sundimit osman mund te jete edhe ne natyren e saj, po mund te jete edhe pasoje e sundimit turk, nuk provohet dot as hipoteza e pare as hipotezen e dyte.
Besoj se do ishte dramatike per ndergjegjen gege qe te pranonte humbjen e elementeve gjuhesore si pasoje e sundimit turk, ashtu sikunder asnje tosk nuk ta pranon qe xh-ja eshte efekt i turqizmave apo i ndikimit turk, si nje tip paaftesie e toskerishtes per ta kthyer ne ”gj” sipas ligjeve normale te shqipes se vjeter.
Prandaj mendoj se çdo gege patriot duhet te kujdeset per e me dy pika dhe per grupet e bashketingelloreve, qofte ne kuptimin e shqiptarise, qofte ne kuptimin e nje lufte per rikthimin e elementeve gjuhesore te gegerishtes se vjeter, per te folur sa me afer me gjuhen e eterve.
Me tutje ne kohe kur kjo beteje e gegerishtes te jete fituar mund te diskutohet per paskajoren, e cila eshte çeshtje brendashqiptare, por meqe ka 1500 vjet, mund te prese edhe ca.
Hyllin, meqe u prek çeshtja e paskajores, mundet ju lutem te jepni nje sqarim se a eshte paskajore paskajorja zyrtare e gjuhes se sotme shqipe e formes “per te punuar”? – Nese po, cili eshte ai rregull gramatikor qe barazon dy vlera gramatikore te ndryshme per nga forma dhe permbajtja , me fjale te tjera a eshte i vertete ekuacioni “me punu” = “per te punuar”? – Duke qene se forma dialektore gege “me punu” quhet paskajore,(dhe kete asnje gjuhetar nuk e mohon) cila eshte korespondetja e saj ne dialektin tosk para se ky dialekt te behej baze per njesimin e gjuhes shqipe ?
Pra , perfundimisht, cili ishte emri i vertete i formes “per te punuar” para se t’ja grabiste kete emer paskajores se vertete te shqipes?
aleks paskajoren e vertete te shqipes e kemi humbur me ndarjen dialektore. Paskajorja gege eshte forme e krijuar rishtazi me+pjesore, per krahasim gjermanishtja ka paskajore thujase fiks protogjermanike kurse anglishtja ka nevoje per ”to” dhe ka humbur psh mbaresen protogjermanike -an, gjermanisht -en.
Per krahasim paskajorja gege rri ndaj paskajores se shqipes se vjeter si anglishtja ndaj protogjermanishtes.
Per kete arsye nuk eshte se ka ndonje autoritet te padiskutueshem historik i cili eshte cenuar rende. Por fakti ngelet dmth qe paskajorja gege eshte paskajore, ndersa forma toske nuk eshte edhe pse i kryen funksionet. Nje nga avantazhet kryesore te paskajores eshte fjaleformimi, por ne shqip e kryen per bukuri pjesorja,
Por mendimi im eshte qe diskutimi per paskajoren i takon nje momenti te dyte, pasi gegerishtja te kete rifituar e me dy pika dhe grupet e bashketingelloreve. Ja nje shembull
Para se te shkosh tek paskajorja ”me ndodh-ë” duhet te mesosh njerezit qe nuk duhet shkruar ”me nodh”, dmth te hash edhe d dhe e me dy pika.
e me dy pika ne fund eshte mbaresa qe mbahet si e vjeter, e perbashket, dhe pajton palet.
Ti hap gazeta e portale dhe gjen ”çfare nodhi sot”, mund t’i presesh te gjitha neser nqs fut paskajoren ”me ndodhë”, pa pasur me pare nje ndergjegjesim per vleren e ë-së dhe te grupbashketingelloreve. Eshte i njejti fenomen qe ndodh sot tek tosket te cilet duke menduar se standardi eshte si e flasin ata bejne nje qerre me gabime, perfshire ngrenien e ë-ve.
Ketu çeshtja mendoj une eshte si te afrohen palet per marreveshje afatgjate dhe per kete duhen kritere qe pranohen si baze per marreveshje, jo pazare apo raporte numerike, sepse eshte nje shtet / dy shtete dhe nje qyteterim per t’u çuar para, jo gjera te vogla dhe meskine.
Hyllin, po a mund te etiketohet “meskine” nje pyetje qe i drejtohet DIJES se çili eshte emri i vettete i kesaj forme te pashtjelluar foljore , qe DIJA ne librat shkollor e ka emertuar “paskajore” ? Mbaj mend pertymtaz se ne Gramatiken e fakultetit ( Sh. Demiraj; F. Agalliu) kjo forme mendohet e mbetur nga nje forme shume e vjeter e gerundivos latine…, pra pyetja ime per DIJEN eshte fare e qarte :
cili ishte emri i vertete i formes “per te punuar” para se t’ja grabiste kete emer paskajores se vertete te shqipes?
Aleks nqs thua se paskajorja eshte ndertuar e nisur nga nje mbetje e percjellores latine, nuk eshte se ia rregullon statusin si shqipe e vjeter, perkundrazi perpos qe s’ka as 1500 vjet, me keq eshte gatuar me ”miell hua”, dmth mire qe eshte e re, po nuk eshte as shqip safi.
Nuk eshte tema per te hapur thesin, po paskajoren gege e perdorin si prove kunder ata qe mendojne se Sprachbund-i ballkanik, nuk mund te jete pasoje e nje substrati ballkanik pararomak, i perfaqesuar nga shqipja, sepse ndersa gjuhet ballkanike te sotme e kane humbur paskajoren, ne shqip vetem toskerishtja e ka humbur.
Pra ne rastin se duhet duhet mbrojtur pozicioni i gjuheve ballkanike pararomake dhe shqipes, del ti dhe ve shkopinj ne rrota, madje me nje paskajore te re, qe thua se eshte krijuar me miell hua.
Ne kete pike del nje tjeter e thote, toskerishtja ka ruajtur evolucionin normal te shqipes si perfaqesuese e gjuheve pararomake, kurse gegerishtja e ka inovacion vetjak, jashte logjikes se shqipes, duke perdorur ato elemente latine qe ti i quan argumente mbrojtese te vjetersise se paskajores gege, si argumente akuzuese kunder gegerishtes.
Ti bej si te duash, por per mendimin tim, mos u merr me latinizma per te argumentuar vjetersine gramatikore te gegerishtes, se gramatika sa me pak latinizma ka, aq me afer logjikes se shqipes se vjeter eshte.
Megjithate, sikunder e kam pohuar disa here, paskajorja eshte teme per diskutim ne te ardhmen, jo per vjetersine e shqiptarine e saj, por per arsye te tjera. Ti po kapesh me nje tifoz te ekzistences se paskajores ne gjuhe dhe nuk bej tifo per vjetersine e shqiptarine, por per potencialin e paskajores.
Jemi keqkuptuar Hyllin! Permendja e nje forme te vjeter te gerundivos latine kishte te bente jo me paskajoren e vertete te tipit “me punu”, por me paskajoren jo te vertete te tipit “per te punuar” dhe ashtu sikurse e kam permendur me siper, mbaj mend qe kjo lidhje permendet nga autoret e Gramatikes se Gjuhes Shqipe (per shkollat e larta)dhe pikerisht Sh. Demiraj e F.galliu, botimi nese s’gaboj i 76′.Pra qe te jem i qarte, sipas kesaj Gramatike :”per te punuar” duhet ta kete prejardhjen nga nje Gerundivo e lashte latine.
Pyetja ime , pas ketij sqarimi, por dhe duke shpresuar se kesaj here mund te kem , me ne fund, nje pergjigje, eshte: a ka sot dija(shkenca do te thoshte i zoti i shtepise) nje pergjigje per pyetjen se cili eshte emri i vertete i formes se pashtjelluar “per te punuar”. Dhe pas kesaj , natyrshem, vijne nje varg pyetjesh pasoje, ku e para mund te ishte : a mund te jete e besueshme nje dije qe,( sikurse shpreheni ju,kerkon “ta çoje perpara qytetrimin ” tone), ben kodoshlleqe te tilla qe nese perdorim metaforen e molles suaj , i bie qe s’merret vesh cila eshte molle e cila dardhe.
Zoteri , shkollat po u mesojne nxenesve : “per te punuar” = paskajore
Ky eshte skandal.
Po DIJA a e di kete?
Qenkam keqkuptuar une, ti ne rregull je me tenden. Vetem se e kthyem ne njeri i bie gozhdes e tjetri patkoit, dmth ti ke hallin e formes ”per te punuar”, une kam hallin qe paskajorja gege ”me punue” e cila se bashku me te ardhmen gege te tipit kam+paskajore, ”kam me punue”, jane argumente kunder substratit ballkanik pararomak. Une bej çap per t’i ikur diskutimit per statusin e sotem te paskajores, sepse nuk mendoj se eshte ai problemi pse shqipja shkruhet keq, ti terhiq, por nuk e kuptoj se çfare kerkon, persa kohe qe ne menyre te perseritur e kam pranuar qe paskajorja gege eshte paskajore.
Nuk bertas per skandal sepse kam pikepyetjet e mia ne lidhje me logjiken e shqipes, ose me sakte qe edhe ketu si ne shume raste te tjera, shqipja i rreshqet rregullave dhe kategorizimeve. Ti ke argument, por te pavlefshem ne lidhje me problemet madhore.
Ne metaforen e molles, molle apo dardhe, nuk eshte se zgjidh gje ne lidhje me tretshmerine e fruktozit ne organizmin e njeriut.
Hyllin, ju keni qene shume sqarues me paragrafin e para dy diteve:”paskajoren e vertete te shqipes e kemi humbur me ndarjen dialektore. Paskajorja gege eshte forme e krijuar rishtazi me+pjesore, per krahasim gjermanishtja ka paskajore thujase fiks protogjermanike kurse anglishtja ka nevoje per ”to” dhe ka humbur psh mbaresen protogjermanike -an, gjermanisht -en.
Per krahasim paskajorja gege rri ndaj paskajores se shqipes se vjeter si anglishtja ndaj protogjermanishtes.” …ku menjehere gati me çove ne mendje pjesoren e gjate te gegnishtes – punuem-, nuk e di po sikur ka nje ngjashmeri mbaresa -em- e shqipes me mbaresen e gjermanishtes -en-, nejse..gjithsesi forma toske “per te punuar” eshte gjithashtu pjesez+pjesore dhe nuk ndihmon ne çeshtjen e argumentit te substratit ballkanik pararomak qe ju permendni. Nese ju kam kuptuar , ju po tentoni qe te beni nje lidhje konceptuale midis paskajores se protoshqipes pa pjesez me paskajoren e sotme me pjesez. Bukur shume ide e lavderueshme.
Por, megjithate, duke i rrahur edhe njehere patkojte, a vertet mund te quhet “per te punuar” paskajore?
JU duhet te keni kurajon ta pohoni ose ta mohoni. Per hir te seriozitetit shkencor, qe aq shume e rrihni ne kete portal , prononcohuni.
Shkruani:
Zoti Aleks, nuk mbeti puna tek ju, që ta diskutojë seriozitetin shkencor të Peizazhe të Fjalës, i cili – meqë ra fjala – nuk është portal, pavarësisht se ndonjë si ju mund të tundohet që ta përdorë si portë të futur dhe përhapur idetë e veta.
Pyetjet tuaja prej prokurori stalinist, këmbëngulëse dhe të mërzitshme në kufi të paranojës, nuk meritojnë përgjigje. Nëse keni gjë për të thënë, thuajeni. Por mos merrni të tjerët në pyetje, se mbase qëllon edhe që nuk ua kanë ngenë.
Ju flas me cilësinë e moderatorit të komenteve dhe administratorit të diskutimit, jo si pjesëmarrës në diskutim.
Ti je ” zoti i shtepise”, porten mund ta perplasesh sa te te doje qefi,
Une pyetjen ia drejtova Hyllinit pasi kisha vene re se ai komunikonte me qete dhe pergjithsisht nuk perdorte forma te renda shpotitese.Shpreoja gjithashtu se ai do te kishte kurajon jo vetem te pohonte se “me punue” eshte paskajore, por dhe se “per te punuar” nuk eshte paskajore dhe se, per pasoje, do te ekspozohej shume keq fakti qe ne librat e gramatikes iu mesohen nxenesve shqiptare genjeshtra.
Situata ne kete rast eshte edhe me e rende se thjeshte nje genjeshter, sepse e tille do te ishte po t’ja fusnin kot me nje emertim tjeter pa lidhje, ta kishin gjetur ku te mundnin. Por te shkosh e te transplantosh nga tjetri nje organ qe s’e ke, pasi e ke vrare,kjo pastaj eshte kriminale, makabre .
Ti Ardjan reagon shume keq kur s’te vjen mbare.
Por , meqe nderhyre, e meqe je i fushes, mund ta kishe dhene ti pergjigjen se perse genjen gramatika jone shkencore diten per diell.
Nuk besoj se e shkela etiken thjeshte se konstatova nje krim gramatikor, qe s’e ke bere ti dhe qe per çudi ne vend qe te ishe ti ai qe duhet ta trajtoje, ashtu si me te drejte, prej kohesh, ke trajtuar shumeçka qe nuk shkon ne shume sfera te jetes shqiptare, behesh nervoz dhe turfullon sa s’pas.
Nuk ka lidhje me mua ky muhabet – unë as që isha futur në diskutimin rreth paskajores (i cili ishte edhe jashtë teme, mes të tjerash). Për fat të keq, më duhet të bëj edhe moderatorin te komentet, prandaj ndërhyra. Nëse ju mendoni që forma “për të punuar” nuk është mirëfilli paskajore, asgjë nuk ju pengon që ta argumentoni, në vend që t’i qepeni tjetrit me bukë në trastë.
Tani, meqë më kërkuat një mendim, unë nuk e njoh historinë e këtij termi, prandaj nuk di ç’t’ju them, përveçse që termi “paskajore”, si shqipërim (kalk) i infinitivo, infinitif, etj. nuk është markë tregtare, prandaj kushdo mund ta përdorë si të dëshirojë. Edhe “për të punuar”, edhe “me punue” janë forma analitike të pashtjelluara të foljes shqipe, të cilat kanë ndërtuar me parafjalë plus pjesore, edhe pse historikisht kjo pjesore mund të ketë qenë emër prejpjesor: gjithsesi, bëhet fjalë për përshtatje, ose mbushje të një zgavre.
Me nota të forta patetike, ju keni ngulur këmbë te vjedhja, te përvetësimi, te gënjeshtra; por gegërishtes askush nuk ia ka vrarë paskajoren, as ia ka vjedhur. Forma “për të punuar” i mbulon disa nga funksionet klasike të paskajores, ndoshta prandaj edhe e kanë quajtur ashtu. Por askush nuk ka vendosur që t’ia heqë emrin paskajores gege. Prandaj nuk e kuptoj shqetësimin tuaj.
Në përgjithësi, edhe gjuhët, edhe dialektet edhe variantet letrare (fut këtu edhe standardin) marrin lirisht nga ku të duan – pa shkelur ndonjë normë etike. Nga ithtarët e gegërishtes letrare unë kam dëgjuar, prej dekadash dy ankime të kundërta: (1) standardi i ka lënë jashtë fjalët e gegërishtes dhe (2) standardi ia ka përvetësuar fjalët gegërishtes. Në fakt, fjalët nuk kanë pronar. Shumë shqiptarë, madje shumica e tyre, i përdorin fjalët pa e ditur se cilit dialekt a variant i kanë përkitur në origjinë.
Zotni Hyllin,problemi i paskajores eshte pikerisht kjo qe thoni ju dhe qe e bejne gjithe standardistat ne fakt: beni cap per t’i ikur diskutimit per statusin e saj.
Mungesa e paskajores ka lene sakat me shume se gjysmen e shqiptareve,zotni Hyllin.Ne te folur dhe ne te shkruar.
Une kam dale ne kete perfundim,si nje amator i letersise.
Perjashto poezine (pjeserisht edhe ate),proza e shkruar nga geget (ne standard),ne rastin me te mire,eshte mediokre;ne rastin me te keq eshte mizerabel;kurse ne pjesen me te madhe,per mua te pakten,eshte qesharake…sa me shum te mundohet gegu i gjore te respektoje standardin,aq me e mjere del krijesa e tij!
Dhe,pse e gjitha kjo?!-Per shkak paskajores…
Sepse,paskajorja per gegun eshte,e thashe me siper dhe po e perseris, thelbi i struktures se tij te te menduarit;eshte vete struktura e mendimit te tij.
Le te dale dikush,edhe kritiku me i shquar i letersise te me thote,bie fjala nje roman te shkruar nga nje shkrimtar gege qe ta vleresoje,te pakten po them a,si te njejtit nivel me ato te sivellezerve te tij toske,le te dale pra,qe t’i them:ejj ky roman eshte qesharak!
Sepse,e ben qesharak mungesa e paskajores;e cila mungese,megjithate,ndihet ne cdo fjali qe shkruan shkrimtari gege.
(Pershembull,ne roman ndodh shpesh qe te perdoren fjale te urta,anektoda e gjera te tilla;keshtu,kur nje gege i duhet t’i perdore ato,gjendet ne nje pozite te pashprese se ato qe di,qe i ka nga kultura se ciles i perket,nuk mund t’i perdore,sepse ato jane menduar,folur dhe shkruar me pas me…te pashmangshmen paskajore;keshtuqe,ose i duhet t’i pershtase ne standard,ose i duhet te huazoje nga sivellezerit e tij toske,cka ne te dyja rastet e ben qesharak,tejet qesharak)
Timur, ku eshte problemi ketu? Askush nuk ndalon perdorimin e paskajores gege ne letersi, ne romane, ne poezi, ne teater, kinematografi apo ne shtypin e shkruar. Pse nuk shkruajne shkrimtaret gege ne gegerisht? Nuk ka asnje ligj qe t’i ndaloje.
Standardi eshte gjuha e shtetit i cili ka te drejte ta imponoje ate vetem ne sferen qe i takon, pra ne legjislacion, ne administrate dhe, natyrisht, ne sistemin arsimor publik. Pertej kesaj sfere gjithkush eshte i lire te shkruaje si te doje si si t’a ndieje zemra. Atehere pse shkrimtaret dhe intelektualet gege qe flasin shume per paskajoren, nuk e vene ate ne praktike duke dhene shembullin vetjak?
Kam degjuar edhe profesore te shquar te gjuhes shqipe,ata qe mbrojne standardin,te thone qe shkrimtaret nuk i pengon askush dhe asgje qe te perdorin paskajoren.Pikerisht,tek nje cinizem i tille qendron problemi.
E perdorin mo,si nuk e perdorin.Dhe,kur e perdorin,sic e thashe edhe me lart,behen qesharake,si ata qe e perdorin ashtu edhe krijesa e tyre e mjere letrare.Sepse,edhe kur e perdorin pra,duhet ta pershtasin me standardin.
Padyshim,qe kete pershtatje-shartim kane ne mendje profesoret tane te shquar dhe cinike,kur thone qe askush se ndalon perdorimin e paskajores.
Pastaj,shkrimtari nuk shkruan vetem per fisin,fshatin a krahinen e vet,apo jo.Por,edhe po te marrim kete rast,prapeseprape nuk ndryshon gje,sepse,lexuesi gege eshte stervitur qe t’i pershtatet standardit,duke e shnderruar keshtu ate,ne nje lloj lexuesi-avatar.
Por,mund te thone qe,logjikisht ky problem eshte i zgjidhur,meqe shkrimtari qe perdor paskajoren(te shartuar) eshte njelloj shkrimtari-avatar edhe ai vete.Lexues-avatar qe lexon shkrimtar-avatar…
Ja ku perfundon zemergjeresia e baballareve te standardit,qe nuk pengojne askend te perdore paskajoren!
Shteti e imponon standardin,padyshim.Eshte detyre e tij.Por,kjo nuk mund te me intimidoje mua deri ne ate pike,sa te mos ve ne dukje se ky imponim ka penalizuar ,per gati gjysemshekulli, breza e breza te tere gegesh te cilet,qofte edhe per shkak te fonemave c/q dhe xh/gj ,e kane pasur dhe po e kane problematike te gjejne pune ne Administrate.Imagjino tani paskajoren e mohuar…
Keshtu pra,gegut i duhet te kaloje njelloj kalvari akulturimi,qe te mund te jete i pershtatshem per punen ne Administrate.
Timur, duke e lene per nje çast menjane historine dhe gabimet e se shkuares, po te varej prej teje sot, çfare do te kishe bere ti per ta zgjidhur kete çeshtje? Cila do te ishte, sipas teje, rruga me e mire per t’u ndjekur ne kushtet e sotme?
Timur kete hera e pare qe e degjoj, ne administrate te penalizon mungesa e mikut, partise ose lekeve, tani po del se fajin e paska pase xh-aketa dhe ç e çenit/qenit por jo ç e çekanit. Tani po e kuptoj sa kane vuajtur gjirokastritet per te gjetur nje pune ne shtet nga y/i ose lebrit qe te mos i bejne e-te ë apo myzeqaret ë-te e. Mos e kthe ne humor, megjithese edhe humori duhet.
Ti e kthen kot ne politike, se Enveri po te donte qe ne 1945 vendoste te foluren e vet, regjistronte veten ne kaseta dhe u thoshte gjuhetareve tani me nxirrni nje standard, qe kur flas e shkruaj une te mos gjeje askush asgje gabim.
Po pastaj do vinte Saliu, do vendoste tropojançen e pastaj me radhe. Po pse, per lakra e majdanoz ne tregun fshatar do flasim tani.
E pe zotrote, sa gabime kishte Kadareja tek letra me dore qe i dergoi Enverit, e po flasim per Kadarene jo per Andon Ledhin.
Eshte e vertete qe pati nje shtrengim edhe ne letersi, por pas diktatures, ka liri te plote, muzika e ka shfrytezuar e para, kenget ne gegerisht perbejne 90% te muzikes qe degjohet neper klube, ke pare njeri te shkule floket e te çjerre faqet, perkundrazi rinia nga Konispoli ne Mitrovice po zbraz xhepat per te blere disqet.
Tjeter gje nqs dikush do qe te beje para ne mjediset akademike apo shtet dhe ankohet per standardin, po ky dikushi ta zeme ne mjediset akademike e te vendimmarrjes kulturore, duhet te kuptoje se jo vetem standartin po i duhen te pakten edhe dy gjuhe te huaja, njera medoemos anglishtja.
Per mendimin tim, palestra te logjikes per femijet jane lenda e matematikes dhe lenda e gjuhes shqipe. Nqs e ka fajin ndokush e kane instruktoret e palestrave (shtet, mesues,prind), as matematika se eshte e veshtire e as gjuha shqipe se eshte e veshtire per shkaqe te ndryshme. Po ne kemi pasur nje sistem sasior te arsimit, 30-35 nxenes ne klase, futi nje te mesuar permendesh e kalo radhen.
Po kjo eshte pyetja qe bej une.Pikerisht.
Dhe e bej nga kendveshtrimi i nje amatori te letersise.Si i tille kam vene re qe letersia e shkruar nga shkrimtaret gege( proza sidomos),qysh se u vendos standardi,eshte e mjere artistikisht.Une kete konstatim.Bindje e kam.Dhe,nuk luaj prej saj;si ai “burri qe nuk lu” i zotni Vehbiut.
Nga ana tjeter,ky kendveshtrim nuk me lejon te them nese ishte apo jo gabim.Ju po e thoni.Une vetem sa verej,qe ky lloj produkti ka sjelle kete efekt qe konstatoj.
Nuk mund te them nese ishte gabim apo jo,edhe per shkak se gjuhetaret e nderuar qe kane vendosur per kete dhe qe duhet t’i kene menduar te gjitha,patjeter qe duhet te kene pasur nje arsye madhore per te vendosur keshtu;dhe kjo arsye madhore mund t’i kete shtyre te pranojne kostot e sakrifices,qe nje pjese e popullsise duhet te beje per shkak te saj.
Timur, sa i sigurt je për këtë konstatim që po e përsërit nga komenti në koment? Vallë po lulëzonte letërsia në gegnishte para se të vendosej standardi? A mund të sjellësh ndonjë shembull? Se mua Haki Stërmilli, Aleksandër Banushi, Llazar Siliqi dhe Kolë Jakova më vijnë në mendje. Ndoshta rënia e letërsisë së shkruar nga autorë nga Veriu lidhet me faktorë të tjerë, që s’kanë shumë të bëjnë me standardin? Por lidhen, për shembull, me shkatërrimin e institucioneve të katolikëve në Shkodër, ose me faktin që Veriu në përgjithësi nuk u përfshi me zell në lëvizjen komuniste? Natyrisht, edhe sanksionimi i standardit në 1972 edhe rrënimi i kulturës me bazë katolike në Shkodër kanë rrënjë të përbashkëta, por le të mos tregojmë me gisht standardin, vetëm e vetëm se ky është një “easy target.” Letërsia në Shqipëri bëri një kthesë drejt modernizmit në vitet 1960, me Ismail Kadarenë, Dritero Agollin, Fatos Arapin dhe të tjerë që kishin studiuar në Lindje dhe kishin marrë kontakt me një mënyrë të re të së shkruarit. Nuk mund të përfytyrohet Kadareja, as Agolli, pa stazhin e tyre në Moskë, pikërisht në një kohë kur letërsia sovjetike po merrte pak frymë lirisht, gjatë de-stalinizimit të ndërmarrë nga Hrushovi. Këto janë zhvillime mirëfilli letrare, me bazë sociale – por standardi nuk më duket se ka ndikuar drejtpërdrejt.
Ne fakt,vetem nje koment ishte.Perseritja ishte e detyruar per shkak te respektimit te komenteve te komentit.Une vetem kete konstatim kam.Eshte i sinqerte.Nuk me ka shkuar mendja te sulmoj standardin ne kete menyre;do te ishte nje menyre skuthe dhe e lige.
Dakord me gjithe c’thoni per faktoret e tjere.Madje, un mund te guxoj te shkoj edhe me tutje e te them qe nuk ka patur ndonjefare renie apo per arsyen e rendomte fare,qe thjesht nuk ka patur autore te talentuar,te pakten deri me tani,nga Veriu,qe te mund te benin letersi te mire.
Megjithate,konstatimi im eshte PERTEJ te gjithe ketyre faktoreve.Domethene,sado te kene patur efekt keta faktore,efekti i paskajores (se munguar) eshte i pavarur prej tyre dhe ka vendin vet.
Si amator i letersise,une verej kete ne tekstet.Ka ngerc.Ka coroditje ne percjelljen e mendimit;edhe me te thjeshtit fare,pale pastaj atij me te nderlikuarit.Eshte per shkak te mungeses se paskajores.Padyshim.
Sepse,paskajorja,per gegun,eshte shume me shume se thjeshte nje kategori gjuhesore.Eshte thelbesore per strukturen e tij te te menduarit.Eshte element thelbesor ne strukturen e mendimit te tij.
Timur, edhe une pajtohem me hamendjen tende se po te mos ishte ndjekur ajo politike kufizuese ndaj gegerishtes pas vitit 1974, mund te kishim sot me shume vepra letrare ne gegerisht. Mjafton te kujtoj ketu, p.sh. romanin satirik te Kole Jakoves “Fshati midis ujerave” qe u botua ne tri vellime. Dy vellimet e para qe dolen ne geegerisht ishin shume te mira, i treti, qe u botua pas kongresit te drejtshkrimit dhe qe redaktoret e kthyen ne gjuhe letrare ishte praktikisht i palexueshem, sidomos per ata qe kishin lexuar dy vellimet e para. Po ashtu, poezite me te mira te Llazar Siliqit jane ne gegerisht.
Keto jane gjera te thena e te sterthena.
E perseris, te leme menjane per nje çast analizat, akuzat, vajtimet, lebetitjet, qurravitjet per padrejtesite historike dhe te vijme ne ditet e sotme. Gjuhetaret dhe intelektualet gege dashamires te gegerishtes letrare ka 25 vjet qe shkruajne per kete çeshtje, por ende nuk kane dale me ndonje propozim konkret. Ti vete ke ndonje ide apo do te vazhdosh edhe ti ketu te qash e te lebetitesh per lavdine e dikurshme dhe padrejtesite qe i jane bere gegerishtes?
Ka nje keqkuptim ketu.Nuk jam as pro as kunder standardit.E kunderta nuk do te kishte kuptim,sepse nuk jam i fushes.Ne konstatimin tim jam i paanshem.Absolutisht.Dhe,cka e quaj te rendesishme,i sinqerte.
Por,ka nje mungese uleritese sinqeriteti nga palet qe jane perfshire ne kete debat.Si ata qe mbrojne standardin,si ata tjeret qe e kontestojne.
Te vetedijshem se asnjera prej tyre nuk ka ndonje personalitet me autoritet te gjithpranueshem,te dyja palet,per ironi, i referohen prof. Cabejt,cka e ben komike situaten,sepse eshte identike me ate c’po ndodh ne PD,kur te palet kundershtare,i referohen Berishes,sikur ai me deklaratet e tij,jo vetem qe nuk eshte kunder,por edhe i mbeshtet ata!
Nderkohe,une dhe shume si une,presim nga ata te na shpjegojne sesi eshte puna…
Në vitet 1980, ishin poetët me prejardhje gege që e kultivuan më me sukses poezinë në Shqipëri – duke shkruar në standard. Mes tyre Ndoc Gjetja, Rudolf Marku, Ndoc Papleka, Preç Zogaj, Hamit Alia, Besnik Mustafaj, Skënder Buçpapaj dhe ndonjë tjetër që nuk po më kujtohet tani; por edhe Adem Istrefi, poet shumë i kompletuar, që ishte nga Kosova por jetonte në Tiranë. Këta jo vetëm që nuk më duket se patën ndonjë vështirësi për t’u artikuluar në mënyrë poetike, por edhe patën meritën e madhe se i sollën standardit sensibilitetet e gegërishtes, pa humbur kohë me çikërrima fonetike. Madje provuan se standardi ishte në gjendje t’i përcillte pasuritë lokale të gegërishtes pa pasur nevojë të ndërronte formën “e jashtme.”
Aleks nuk mund te quash krim gramatikor nje gjendje te tille, do te ishte e tille nqs paskajorja gege do te ishte si ta zeme paskajorja e italishtes, dmth forme me mbarese tjeter nga pjesorja.
Marrim shembullin e foljes essere qe pjesoren (participio passato, si e kemi ne formen tone) e ka ”stato”. Kjo paskajore nuk nderhyn si pjesore askund. Por edhe folja/paskajorja ”fare”, pjesore ”fatto”, nuk nderhyn askund, se nderhyn pjesorja ”fatto”, kemi mbarese tjeter.
Tek folja jam/jem (me duket nga nje zanafille ”om”), kemi pjesoren ”qene”, me format perkatese, qen-ur/qen-un, por edhe paskajoren ”me qene” e formen per te qene. Ketu fakti i mbareses se njejte mes pjesores dhe paskajores eshte domethenes, sepse kemi nje fakt logjik te pamohueshem, paskajorja del nga statusi i paskajores sepse nderhyn si pjesore ne formime gjithfaresh.
Paskajesia e paskajores nuk del te jete tamam paskajesi, pikerisht per shkak te formimit nga pjesorja. Mund t’i shton nje ”me” apo ”te” per ta dalluar nga pjesorja, por ketu koncepti i paskajesise nuk eshte i mirefillte apo i kulluar.
Nqs ”me” do te ishte mbarese une besoj se do te ishte futur pa kurrfare hezitimi, psh ne vend te ”me qenë” te ishte ”qenë-me” apo ”qen-me”, ne vend te ”me ndodhë” te kishim ”ndodhë-me” apo ”ndodh-me”, ne vend te ”me punue” ”punue-me”.
Ne kete rast dallimi me pjesoren eshte i qarte, si ne italisht dhe si mendohet te kete qene ne shqipen e vjeter apo protoshqipe. Nuk e di si e kane rindertuar paskajoren e shqipes se vjeter, por besoj se me mbarese te dallueshme nga pjesorja.
Ti mund te thuash, nuk me intereson fare pjesorja, me intereson paskajorja, mirepo keto puqen dhe ketu kemi nje logjike te demtuar, sikunder kemi logjike te demtuar kudo ku zgjedhimi i foljes ka kaluar ne rrafshim te mbaresave, psh une ti, ti di, ai di. Gramatikat e gjuheve indoeuropiane dhe shqipes rrjedhimisht jane ndertuar mbi parimin e identitetit dhe moskunderthenies, nqs une di, ti nuk mund te jesh perseri se ”di”, se ti nuk je une, sikunder ”ne dime” nuk mund te sjelle ”ju dime”, sepse ne nuk jemi ju, keshtu qe ”ju dini”.
Ashtu sikunder ne dime, krijohet nga une di, me mbaresen -m, qe tregon shumes, edhe ju dini krijohet me mbaresen -i, qe tregon shumes. -m,-i, kane qene mbaresa qe tregonin shumesin ne shqipen e vjeter, kurse -ë tregon shumes ne shqipe, nuk e di se cilen mbarese ka zevendesuar -ë.
Gramatika ka pesuar mutacion ne kuptim me pak logjik e thone drejt analitikes, por qe ky mutacion nuk eshte se zhben faktin qe shqipja e vjeter ka qene me logjike, ka perdorur parimin e identitetit dhe moskunderthenies, ne format gramatikore.
Pra, aleks, ne kete kuptim paskajorja ka ”difektin” e vet logjik, keshtu qe nuk kemi ndonje krim gramatikor. Tjeter gje nese ti fut ne diskutim paskajoren, pjesoren dhe format e krijuar prej tyre, ne zgjedhime apo krijime mbiemrash,emrash etj.
Aty eshte muhabet tjeter, por paskajorja si paskajore ka logjike formale te cenuar.
Te jete per mua, une do krijoja nje paskajore te re, me mbarese tjeter nga pjesorja, po keto jane fantazi. Te jete per mua edhe rasat t’i beja 7 dhe modifikoja mbaresat, po serisht jane fantazi, se ne te folur po na humbet nyja e gjinores jo me te nderhysh ne krijim mbaresash per rasat qe kane ngordhur me kohe.
Gjerat nuk behen me Frymen e Shenjte e as me urdher te peshkut, logjika gjuhesore eshte kjo qe eshte, paskajorja ka probleme te medha logjike, keshtu qe ketu nuk mund te flitet kurrsesi per krim gramatikor,
Do thuash ti, gjuhen e kemi vete ne dore, ashtu sikunder ata para 3 mije vjetesh apo 1500 vjetesh apo 200 vjetesh, kryen ndryshime te natyres logjike e jo vetem, mund t’i bejme edhe ne. Mirepo dhe aq ne dore nuk e kemi dhe as nuk e kane pasur, besoj se kemi te bejme me vleren e parimit logjik te identitetit ne shoqeri, nje diskutim aq i gjere dhe i pafund, saqe nuk i nxirret dot fundi, jo ketu po as sikur te gjithe shkencetaret e shkencave shoqerore dhe filozofet te mblidhen bashke.
Une mund te them qe bjerrja e sotme e nyjes se gjinores deshmon per nje shoqeri qe i ka vene flaken parimit logjik te identitetit, perndryshe kushdo do te stepej perballe thenies se nje fraze ku gjinorja eshte dhanore e paster, mirepo spekullimi im do thuhej ketu e tani dhe do te ngelej ketu e tani.