nga Edon Qesari

 E gjithë polemika e paradojavshme mbi gjakun e hamendësuar të shprishur të Skënderbeut, e nxitur nga disa pohime jo-origjinale të publicistit Mustafa Nano, para se të rezultonte qesharake, ishte me tërë mend jo serioze. Dhe sigurisht jo për faj të Kastriotit, as si bir i mundshëm i një nëne sllave, e aq më pak si pjellë e një zënke shtypi të vaposur. Por ja që ca terma të hedhur me zell tek lexuesi duhen sqaruar medoemos. Ndonjëherë është e udhës që të sqarohet se Filipi i Maqedonisë dhe Filipi në Maqedoni janë dy gjëra që s’përkojnë. Dhe pse rrjedhin nga njëra-tjetra.

Kështu, fillimisht, duhet thënë se vetë paqartësia dokumentare që hasin historianët e etur për saktësimin e përkatësisë etnike të një familjari të Skënderbeut – mua, të paktën, s’më duket se një përgjigje e prerë mbi këtë affaire është e mundur – na tregon, tek e fundit, se sa i vështirë është sot një përcaktim i tillë për një person që pati jetuar më shumë se pesë shekuj të shkuar. Në kohën e martesës mes Gjonit dhe Vojsavës, treguesit e sotëm (dhe etnia me gjasa është mes tyre) vështirë se mund të renditeshin në listën e ngushtë të të dhënave që një individ i asokohe – le ta përfytyrojmë në prani të priftit, krushqve apo funksionarit civil – duhet patjetër të shfaqte, le të themi për reductio ad absurdum, në dokumentin e vet të identifikimit.

Megjithatë, lipset gjithashtu të sqarojmë se dallimet mes popullatave të trevave ballkanike të shekujve XIV dhe XV – dallime të bazuara në elemente si trungu etnik, gjuha e folur apo doket dhe zakonet e një bashkësie të caktuar – natyrisht që qenë dhe ia bënin mu. Që në një pjesë të trevave ballkanike përdorej një gjuhë e përditshme, teksa diku tjetër, afër apo larg qoftë, flitej një tjetër, e që kjo kullë Babeli ishte lehtësisht e vrojtueshme madje dhe nga një shërbyes analfabet i ndonjë oborri princëror, në një kohë kur gjuha e pazarit ishte krejt e ndryshme nga ajo e kancelarit, s’do as mend e as kalem. Thënë kjo, një hesap është etnia e një tjetër kombësia, nisur nga fakti që kjo e dyta është përkthyeshmëria politike e së parës. Më shkoqur, zoterinjtë që shfletojnë qitape dhe që dijet e tyre ua pasojnë urtësisht lexuesve, duhet ta kena parasysh se një gjë është të folurit në arbërishte (apo protoshqipe, nëse doni) dhe krejt tjetër vetëdija politike e të qenit arbër (a shqiptar i hershëm qoftë). Vështirë se një vetëdije e tillë, nën shëmbëlltyrën e një ngrehinë ideologjike, ishte e pranishme në Arbërinë e motit të Skënderbeut, në veçanti në atë segment shoqëror që ishte, po e quaj, fisnikëria vendase.

Tani, kur flasim për familje politikisht (e sidomos territorialisht) sunduese në Ballkanin e mësyrë nga otomanët në shekujt XIV-XV, duhet mbajtur parasysh se kriteri etnik (apo gjuha e nënës, e mbase ndonjë veçanti e lokalizuar dokesh dhe zakonesh) zor se gëzonte ndonjë epërsi mbi ca të tjera – do të thonim sot se nuk i shkonte ndërmend njeriu për to, të paktën jo si shenja dalluese dhe/apo përjashtuese, në krahasim me sërën, pasurinë, fuqinë etj. Siç pohonte në këtë faqe dhe Ardian Vehbiu, familje të atilla ishin etnikisht të përziera, vokacion nga i cili, në përvojën europiane, nuk do të heqin dorë deri në ditët tona[1]. Andaj nuk lemeritem aspak nëse Gjergj Kastrioti, arkitekt i vetëdijshëm i një aleance politike ndëretnike (ergo, me pjesëmarrës nga etni të ndryshme, jo vetëm arbërore), siç dhe qe Besëlidhja së Lezhës, të ketë qenë ai vetë pinjoll i një bashkimi ndëretnik kurorash (tjetër mjet politik i kohës ky).

Po flasim për një periudhë në të cilën bërthama e një bashkësie shtetformuese mbështetej mbi vullnetin pronor nga ana e kryezotit të një njësie të caktuar territoriale. Ky shtet patrimonial pak ka të bëjë me atë që më vonë do të lakohet si shteti-komb, të mishëruar nga përfshirja e masave gjithmonë e më të gjëra në pronësi (ndryshe thënë, në sovranitet). Kësisoj, edhe më i çiltri mes kolopuçëve shkollarë e ka mësuar se Gjergj Kastrioti e mori zotërimin mbi Krujën e t’et duke valëvitur, veç kordhës, të drejtën (mbase hyjnore) të trashëgimisë, e jo duke i rënë gjoksit mbi dejet e tija shqiptare në një referendum mbarëpopullor. Çka na ndihmon të kuptojmë rëndësinë minimale, në mos inekzistente, që kishte asokohe dallimi ndëretnik në sendërtimin apo pohimin e një identiteti, individual apo kolektiv qoftë.

Conditio sine qua non për daljen në skenë të Kombit do të ishte përpunimi i një aparati ideologjik, zakonisht prej dorës së një elite intelektuale, e mandej shpërndarja e këtij materiali në gjirin e një bashkësie të tërë. Ky proces i mirëfilltë politik, kjo përfshirje e masave deri në elektoralizimin e plotë të politikës mes shek. XIX dhe XX, siç pohon Gellner-i[2], mëtonte që kryezoti absolut i qëmotit (apo gjithë sëra e tij), së bashku me masat e dyndura në skenën e modernizmit, të gjunjëzoheshin para të njëjtit altar mëmëdhetar, çka duhet të çonte në zvenitje të hallkave të ngurta mesjetare dhe shpalosje të parametrave të përbashkët përcaktues (trungu etnik, gjaku, gjuha, territori, besimi, tradita – përcaktues shpeshherë të sintetizuar keqaz në atë çka në përfundim duhet të ishte kombësia, megjithse përbërësit e këtij mishmashi, si dhe vetë marrëdhëniet në mes tyre, do hanë debate të panumërta në dy shekujt pasues).

Do të ishte një profesor italian i historisë moderne, me emrin Federico Chabod, i cili, pikërisht në vitet e konfliktit të dytë botëror – atëherë kur mosha e kombeve vlerësohej gjerësisht si e vjetër po aq sa ajo e njerëzimit – do ta shihte nocionin e kombit si të lidhur ngushtë me risinë e modernitetit. Në hulumtimet e tij, Chabod-i gjykonte se lindja e kombeve karakterizohet nga “parimi i individualitetit”, nga yshtja pra për ta dalluar vetveten rrënjësisht kundrejt tjetrit (shqiptarin nga serbi, serbin nga kroati e via dicendo), “kundër prirjeve përgjithësuese dhe universalizese”. Kësisoj, “[ç]do komb shndërrohet në një quid të përveçëm, të mbyllur në vetvete, i padepërtueshëm nga të tjerët; qoftë dhe fizikisht, tiparet e tij quhen ‘të përhershme’, jetojnë me mijëra vjet pa përzierje me të huaj, ‘nëse rri ngulitur në tokë bash si bima.’” – shton Chabod-i, duke cituar krijuesin e vetë termit “nacionalizëm”, autorin gjerman Johann Gottfried Herder[3].

Një prirje e tillë në marrëdhëniet ndëretnike të para shek. XVIII nuk ishte e pranishme. Komunitetet parakombëtare mbase e dallonin veten mes tyre (gjuha e folur ishte një element i pashmangshëm dallimi në këtë kuptim), por kjo s’përbënte kurrësesi thelbin e organizimeve shtetërore apo metashtetërore që ato kishin ngritur. Nuk ishte parimi i tyre sendërtues. Do të duhet të pritet agu i Romantizmit që të mund të lindte (që të sajohej, do të thoshte Hobsbawm-i[4]) një koncept i kombit i përafrueshëm – gjithsesi as ky i njëjtë – me atë të sotmin[5]. Koncept i cili rrëmben dallimet, veçimet déjà ekzistuese në mesin e bashkësive etno-lingustike dhe i kthen ato në parim politik, kundër universalizmit perandorak si kahje primare e shoqërive parakombëtare. Përpunimi paskëtaj i këtij boshti kuptimor në Ballkan, megjithë njëtrajtshmëritë e secilës përvojë kombëtare dhe kombëtariste, zë fill vetëm në shek. XIX si pasojë e shkërbimit të modelit perëndimor.

Duke u kthyer te Kastrioti si figurë historiko-politike e shek. XV – e jo si personazh naimian i shek. XIX e këtej – për të “tjetri” s’mund të ishte kësisoj as sllavi, as serbi, as bullgari, siç nuk qe as italiku (kujdes, s’thashë “italiani”)[6]. “Tjetri” ishtë detyrimisht “turku”, në po atë kuptim multietnik, perandorak e sidomos fetar që nacionalizmi qemalist, me zhbërjen institucioneve të  Sulltanatit dhe Kalifatit në vitin 1924, do të përmbysë[7]. Nëse ajo boutade e Mustafa Nanos, sipas së cilës Skënderbeu ishte më shumë i krishterë se shqiptar (sic), do të ishte e përkorë, pra nuk do të ishte e mbarsur në mënyrë provokuese nga po ai vrull nacionalist që autori synon t’i gërricë sedrën, do të ishte prapë së prapi pjesërisht e saktë, pasi, në vazhdën e po së njejtës dialektikë, duhet pohuar se Skënderbeu ishte i gjithi i krishterë dhe asfare shqiptar. Jo të paktën në kuptimin që sot i përveshim këtij identiteti, e me të cilin jemi mësuar të karakterizojmë lirshëm madje dhe arbërit mesjetarë. Kombësia, të qenit pra politikisht i vetëdijshëm për përkatësinë etno-linguistike e më gjerë, në shek. XV ishte një hiçmosgjë, ndërsa përkatësia fetare gjithçka. Ishte kjo e fundit që përcaktonte thelbin e një blloku perëndorak, kahjen diplomatike të një formacioni (para)shtetëror dhe madje pronësinë e një kryezoti mbi të nënshtruarit e vet – sipas parimit Cuius regio, eius religio.

Por natyrisht Nano, sua culpa, e përdor termin “shqiptar” (siç dhe vetë atë “serbe” për nënën e Kastriotit) në një hambar publicistike ku ai e di mirë se konotacioni me të cilin jemi/kemi mësuar ta shqiptojmë ka marrë vetitë e një çekiçi në dorën e një trupi gjykues. Ndaj, mirë t’i bëhet! Ai vetë i ngatërron termat e bisedës sipas të njëjtit avaz prej zemërlënduarish mëmëdhetarë. Sa për sulmet që pasuan, ato janë dhe mbeten një manë nga qielli për çfarëdolloj oreksi publiçitar (lexo: plebishitar) të një mase lexuesish të uritur veç për pak rreshta buke, cirku, gjaku, rrënjësh dhe rrace.

[divider style=”double” margin_top=”30px” margin_bottom=”30px”]

[1] Shumëkush mund ta dijë sesi Lufta e Madhe e 1914-s (ajo që sot lakohet konvencionalisht si e Para Botërore) shpërtheu në kulmin e një epoke të ravijëzuar nga acarimi i përplasjeve nacionaliste mes shteteve europiane. Në po të njëjtën periudhë, edhe përzierja etnike në mesin e familjeve aristokrate (disa prej tyre mbretërore) europiane kishte arritur gjithashtu kulmin. Nipërit e mbretëreshës Victoria ishin ulur mbi fronet e shumë kryeqyteteve të kontinentit të vjetër, ndërsa dy kushërinjtë e parë, kaizeri Vilhelm dhe cari Nikolla, udhëhiqnin në mënyrë autoritare dy kombet e tyre teksa kacafyteshin llogoreve të frontit lindor. Emblemë e kësaj rrufeje kombëtariste në qiellin e pastert të aristokracisë ndërkombëtare ishte simbolikisht kryeqytetit rus, Petersburgu, i cili me shpalljen e luftës, pikërisht për shkak të ngarkesës teutone që mbartte emri i tij, u shndërrua zyrtarisht në Pjetërgrad. Një metamorfozë të ngjashme, kishte pësuar familja mbretërore (me origjinë gjermane) britanike, para se të zhdukte nga qarkullimi mbiemrin e saj gjerman (Saxe-Coburg and Gotha) dhe ta pajiste atë me emërtesën më puritane të një kështjelle (Windsor).

[2] Ernest Gellner, Nationalism, Widenfeld & Nicolson, London, 1997, fq. 27-28 dhe 31. Botimi në shqip i këtij libri nga ana e Institutit të Dialogut dhe Komunikimit, me përkthimin e lëvdueshëm të Bashkim Shehut, mbetet një lexim sa i përshtatshëm po aq dhe i detyrueshëm për t’u shpërndarë në ambientet universitare të shkencave sociale dhe humane, atje ku ende gëlojnë ligjërime historike dhe antropologjike të mësuara përmendësh prej mëse tre dekadash a më tepër tashmë.

[3] Federico Chabod, L’idea di nazione, Laterza, Roma-Bari, 1967, fq. 17 dhe 47. Ky libërth, i përgatitur mbi bazën e shënimeve të Chabod-it, është një përmbledhje e leksioneve mbi idenë e kombit që ai mbajti në vitin akademik 1943-1944 në Universitetin e Milanos dhe dy vjet më vonë në atë të Romës. Përkthimi i pasazheve të mësipërm dhe i atyre në vazhdim është imi – E.Q.

[4] Eric Hobsbaëm-i niset nga një pohim i mirënjohur i Gellner-it (“Kombet, si një mënyrë natyrore, hyjnore e të klasifikuarit të njerëzve, në bazë të një … pashmangshmërie politike, janë një mit; nacionalizmi, i cili me raste merr kulturat pararendëse dhe i shndërron ato në kombe, disa herë i sajon ato, ndërsa më shpesh i fshin ato nga faqja e dheut: ja çka ndodh në të vërtetë” (E. Gellner, Nations and Nationalism, Oxford, 1983, fq. 48-49.) duke e çuar atë në skaj të aksiomës: “Me pak fjalë, nacionalizmi vjen përpara kombeve. Kombet nuk ndërtojnë shtete dhe nacionalizma, por e anasjellta”. – në Nations and nationalism since since 1780. Programme, myth, reality, Second edition, Cambridge University Press, 1990, fq. 10.

[5] Vetë përdorimi i termin “komb” në literaturën intelektuale të shekujve XV-XVII, thekson Chabod-i (cit. fq. 183-190) që përmend enkas translatio-n e e këtij termi me origjinë romake-mesjetare nga shumë autorë humanistë, përfshinte asokohe një horizont semantik të mirëdallueshëm nga i sotmi.  Në këtë vazhdë, Barleti, i cili shkruante latinisht në Venedikun e fundshek. XV, apo dhe Muzaka i shumëcituar gjatë këtyre ditëve, ishin të ndikuar fort, siç dimë, nga qasja erudite dhe gjuhësore e përtej Adriatikut. Vështirë pra se shkonin larg saj kur përdornin tekstualisht përcaktime dhe/apo përcaktues që sot mund t’i paralelizojmë (akoma më keq, t’i shartojmë) mendjelehtësisht me botëkuptimin tonë semantik.

[6] Ndonëse, pres bast, se zbulimi i një kryqëzimi, politik a makar biologjik, me këtë të fundit – siç dhe ndodhi me pasardhësit e drejtpërdrejtë të Kastriotit pak kohë pasi ky dha grahmën e fundit – s’do të shkaktonte aspak turbullira publicistike.

[7] Për sa shekuj, para, gjatë dhe pas Skënderbeut, në përfytyrimin kolektiv europian, “turku” do të qe i njëjtë me piratin e pandehur mysliman (pak rëndësi kishte nëse e ëma i kishte folur në gjuhën sllave, greke apo shqipe)? Shprehja e mirënjohur italiane “Mamma, li turchi!”, pavarësisht përdorimit të sotëm gazmor dhe tallës, mendohet se e gjen prejardhjen në fundin e shek. XV, kur piratë të ardhur nga lindja, të përfytyruar detyrimisht si myslimanë dhe të paguar nga shteti osman, kryenin sulme të herëpashershme mbi brigjet e Italisë jugore; të njëjtat brigje që në atë kohë (saktësisht në vitin 1480) njohën hapin më perëndimor të shënuar nga një sulltan osman, kur ushtritë e Mehmetit II – i njohur për zellin e tij fetar – pushtuan dhe zotëruan për pak muaj qytezën aragonase të Otrantos në brigjet e Puljës.