(Kjo intervistë u botua së pari, me disa shkurtime dhe e përkthyer në italisht, në OBC Transeuropa. Këtu po botohet e plotë, e ndarë në dy pjesë. Pyetjet dhe koncepti janë të Erion Gjatollit.)
Rrjeti dhe platformat sociale i japin kujtdo iluzionin e të pasurit gjithmonë një mikrofon në dorë, një audiencë. Shpesh shkruajmë diçka që nuk do t’ia thoshim dikujt po ta kishim përballë. Në rrjet fjalët duket sikur humbin peshë për përdoruesit e tyre, por njëkohësisht mund të lëndojnë. Si mund t’ua kthejmë fjalëve atë përgjegjësi që duket sikur e kanë humbur?
Besoj se kjo do të arrihet vetëm duke krijuar “ishuj të përgjegjësisë” brenda një oqeani të fjalëve të shkëputura nga autorët si subjekte morale (dhe juridike); ose hapësira ku komunikimi të kryhet në mënyrë etike. Një numër mediash online e kanë arritur këtë, p.sh. The New York Times ose The Guardian; rrjetet sociale, si Facebook-u, ua kanë bërë të vështirë troll-ëve që t’i përdorin parqet e fjalës si të ishin xhungël; disa forume e kanë arritur përgjegjësimin nëpërmjet vetë-disiplinimit. Për mua, ajo çfarë ndodhi me fjalën gjatë dhjetëvjeçarit të parë të shekullit tonë i shërbeu edhe ripërtëritjes së vetëdijës sonë, si komunikues në publik, për përgjegjësinë e fjalës; në kuptimin që sot, të përdorësh një pseudonim dhe të lëshohesh në ad hominem, konsiderohet si “caduta di stile”, si “passé”, si diçka që po e praktikojnë kryesisht troll-ët e zyrave të propagandës së partive politike, provokatorët, bigotët dhe fashistët.
Me teknologjinë dhe rrjetet sociale kemi një “hiper-përfaqësim” të realitetit. A ekziston rreziku që kjo të krijojë mbigopje, që të na largojë nga thelbi i problemit apo që të vendosë në plan të dytë mënyrën me të cilën arti na rrëfen realitetin? Me fjalë të tjera, do të kishte ndryshuar mënyra si është treguar Shoah, për shembull, nëse do të kishim pasur foto, video apo tweet të asaj tragjedie?
Do të thoja se sot Shoah ose nuk do të mund të ndodhte, ose do të ndodhte vetëm nënjë realitet të rrëfyer nga media; me sa mund të arsyetoj, një nga arsyet që ndodhi, mu në zemër të Europës, kjo orvatje për të shfarosur një popull të tërë, ishte edhe mbajtja e fshehtë e kësaj hataje, nga ana e autorëve të saj. Çfarë do të thotë edhe se mundësimi, në mos edhe përpunimi i teknikave për ta rrëfyer botën, qoftë edhe nga mediat, i pamundëson disa ngjarje dhe i mundëson disa ngjarje të tjera – mjaft të kujtoj se terrorizmi, një nga faktorët shoqërues të globalizimit, nuk do të ekzistonte dot dhe as do të kishte efekt, pa kasën akustike të mediave. Për mendimin tim, teknologjia – edhe ajo e mediave – jo vetëm që ndikon në mënyrën si e “lexojmë” realitetin dhe si e rikonstituojmë historinë, por edhe modifikon vetë rrjedhën e ngjarjeve ose vetë historinë. Përtej këtyre konsideratave, unë nuk mendoj se arti ka doemos për detyrë a mision që të na rrëfejë realitetin; mjafton që arti, përfshi këtu edhe letërsinë fiction, të na japë realitetet e veta konsistente, ose mundësinë që fitojmë për ta përjetuar më mirë, më thellë e më kuptimshëm realitetin “real”, nëpërmjet fiksionit. Kjo mund të tingëllojë abstrakte dhe disi e vështirë për t’u rrokur, kur bëhet fjalë për letërsinë, e cila shpesh i falet “iluzionit të realitetit” ose i kërkon lexuesit një pakt mirëbesimi; por mund të shihet fare qartë në rastin e video-lojërave dhe të realitetit të simuluar.
Dy librat e tu të fundit kanë lindur në rrjetet sociale. Z. Shyti u ngjiz në Facebook përpara se të mbërrinte në librari. Ndërsa libri i Nein Quarterly-t lindi në Twitter. Kështu aktualiteti bëhet letër e në këtë mënyrë i reziston kohës. Unë nuk mendoj se rrjetet sociale po ndryshojnë mënyrën se si ne lexojmë, kush pëlqen romanet do të vazhdojë t’i lexojë, por ndoshta ato po ndikojnë në letërsi.
Kam frikë se leximi, si veprimtari kulturore, është ndikuar jo aq nga rrjetet sociale si të tilla, sesa nga fragmentimi i informacionit që marrim nëpërmjet mediave; nevoja për ta zhvendosur vëmendjen shpejt, ose për një “zapping” të leximit, e ka ulur aftësinë e lexuesit për ta mbajtur vëmendjen të përqendruar për një kohë të gjatë. Në ditët tona, ka ende prej nesh që arrijnë të mbarojnë romane si “Infinite Jest” të D.F. Wallace, por ama këta pothuajse të gjithë e shtojnë këtë arritje në kurrikulumin e tyre social, duke e konsideruar si një lloj heroizmi (në një kohë që brezi im e patëm lexuar të gjithë “Katedralen e Parisit” dhe “David Koperfildin”). Sot duket sikur lexuesi i romaneve “lumë” po zhduket edhe më shpejt se modeli krijues përkatës, për autorët; dhe kjo sidomos në letërsi minore, si kjo jona, ku shkrimtarët ende shënjohen dhe shpërblehen (moralisht) me kritere romantike, të shekullit XIX; dhe ku të jesh “shkrimtar” shpesh rimon me të jesh “i zgjedhuri i Perëndisë” [unto dal Signore]. Unë besoj se struktura e dy librave të mi të zotit Shyti, por edhe e romanit “Bolero” dhe e vëllimit “Gjashtëdhjetë e gjashtë rrëfimet e Maks Gjerazit” i përgjigjet, njëfarësoj, kësaj nevoje për të komunikuar me lexuesin edhe në mediume ku autorit i duhet gjithnjë të marrë parasysh konkurrencën e kanaleve të tjera, ose trysninë e njëkohësisë. Çfarë ka ndodhur, megjithatë, është edhe më e ndërlikuar se kaq – meqë sot nuk është vetëm leximi që është fragmentuar, por krejt eksperienca; përfshi këtu edhe mënyrën si e organizojmë ditën; dhe për një autor si unë, që nuk ia lejon dot vetes të shkojë në një vilë buzë liqenit dhe të mbyllet aty gjashtë muaj për të shkruar romanin e radhës (çfarë mund të jetë në të mirën time, tek e fundit), edhe vetë eksperienca krijuese është fragmentuar; duke u detyruar të kombinohet me eksperienca të tjera. Në një kuptim, edhe unë autori jam produkt i këtyre rrethanave; meqë tekstet e mia marrin jetë në një kontekst që nuk e kam krijuar unë, pa çka se edhe unë jap kontributin tim, sado minimal, për ta riprodhuar. Më tej akoma, çfarë do të thotë se për mua struktura fragmentare ose seriale e një vepre letrare është edhe përgjigje ndaj çfarë ndodh rreth meje dhe rreth librit tim.
Në Shtetet e Bashkuara Jonathan Safran Foer vëren se nuk e thërrasin asnjëherë për të komentuar çështjet të aktualitet apo politikës në shtyp. Në Itali, Paolo Di Paolo thotë se letërsia nuk është në gjendje të krijojë debat, asnjë lloj fërkimi me realitetin. E megjithatë, letërsia është terren mjaft i përshtatshëm për reflektimin dhe përballjen me realitetin. Të duket se sot letërsia shihet gjithnjë e më shumë si një mjet argëtimi? Janë të pranishëm aq sa duhet shkrimtarët në debatin publik?
Më duket se letërsia fiction po zbythet disi nga skena publike, si veprimtari kulturore, dhe kjo dukuri nuk mund të ndalet dot më, veçse nëpërmjet një ripërkufizimi të rolit. Nuk do të lexohet më kurrë aq letërsi sa edhe vetëm 50 vjet më parë, çfarë do të thotë se lexuesit do të jenë më të paktë dhe më të zgjedhur, më përzgjedhës, më ekzigjentë. Ka shkrimtarë që mund ta kompensojnë këtë tkurrje të ekspozimit duke u angazhuar më shumë si intelektualë publikë; të tjerë provojnë të tërhiqen në komunitete relativisht ekskluzive; të tjerë akoma bëhen apokaliptikë dhe paralajmërojnë fundin e kësaj apo të asaj. Tek ne, në Shqipëri, ka ndodhur që ndonjë shkrimtar e ka provuar shkëputjen nga librat e vet, duke u shndërruar në personazh të mediave; sikurse ka ndodhur që një personazh i mediave të ketë provuar edhe dorën si shkrimtar. Në të dy rastet, suksesi varet nga paaftësia e publikut për të dalluar midis njeriut dhe autorit, veprimtarit publik dhe kallëzimtarit të veprës. Nga ana tjetër, tek ne ende nuk është konsoliduar letërsia e zhanrit, ose konsumi i librit thjesht për argëtim – gati të gjithë ata që shkruajnë, ende pretendojnë se po shkruajnë letërsi të mirëfilltë; pa çka se duan që librat t’u shiten dhe t’u lexohen si të ishin best-sellerë zhanri. Këtë kontradiktë e kemi trashëgim nga periudha e regjimit totalitar, kur letërsia ishte gjithnjë e me përkufizim “serioze” dhe gjithnjë duhej t’i shërbente “edukimit të masave” dhe kur një autor mund të ishte edhe i kalibrit botëror, si Kadareja, edhe të shiste si autor zhanri. Nga ajo periudhë kemi trashëguar, pra, jo vetëm një lloj venerimi në thelb kitsch të librit si të tillë, por edhe patologji të tjera të sociologjisë së leximit, të cilat e vështirësojnë raportin tonë të sotëm me librin.
Ç’do të thotë të jesh shkrimtar në vendin ku shkrimtarët janë të gjithë miq dhe librat janë të gjithë kryevepra? Si mund t’i përgjigjemi kësaj “eutanazie” të kritikës, në fushën e letërsisë dhe të kulturës në përgjithësi?
Nuk është më, doemos, profesion; por ose vokacion, ose hobby, ose veprimtari parazitare. Në rastin tim, do ta quaja vokacion – pa rënë në patetizma dhe pa shqiptuar fjalë të mëdha, do të thoja që të shkruarit për të tjerët më bën të ndihem i plotësuar si njeri dhe si qytetar. Përndryshe, ai solidaritet shkrimtarësh për të cilin flisni është më shumë një mekanizëm për të shmangur diferencimin e vlerave, përfshi edhe vlerat mirëfilli artistike, të cilat duhej t’i kish vënë në dukje kritika, nëse kritika do të ekzistonte përtej qokave, rutinës dhe pozicionimeve politike. Them kritika si institucion; sepse kritikë ka, dhe ndonjëherë mjaft të përgatitur; por shoqëria duket sikur nuk e ndien nevojën për rolin e tyre. Siç e thoni edhe ju mirë, kjo “eutanazi” e kritikës i shërben statu quo-së dhe raporteve të forcës që mbështeten mbi dhunën – ekonomike, të influencës, të traditës, të grupeve të interesit. Filozofia e kulturës masive dhe argëtimit ka edhe ajo gisht në rrafshimet; të mos harrojmë se kemi bërë tonën një kulturë ku, për ta thënë me Andy Warhol-in, gjithsekujt i kanë premtuar që do të jetë i famshëm për 15 minuta; në kuptimin që shumë njerëz të artit, të letrave dhe të dijes e konsiderojnë suksesin si të drejtë të pajetërsueshme.
Gjatë promovimit të librit të fundit në Shqipëri ke pasur takime dhe intervista të shumta. Por jo gjithmonë ata që vijnë në prezantim kanë vërtet interes për librin apo ata që të intervistojnë e kanë lexuar. Ke pasur ndonjëherë dëshirë të çohesh e të ikësh?
Natyrisht, dhe unë jam i pari që e ndiej këtë – dhe më duket sikur përfshihem në një çorbë fjalësh, replikash dhe kundër-replikash që ushqen lubinë e infosferës, por që pak ka të bëjë me librin e sapo-botuar. Siç e thoni edhe ju, ka një shkëputje midis librit të botuar, si tekst për t’u lexuar, dhe atyre që thuhen për librin, ose tekstin që e shoqëron botimin dhe, me shpresë, edhe qarkullimin. Kjo u ndodh praktikisht të gjithëve, edhe autorëve që janë shndërruar në pop stars, madje sidomos këtyre të fundit. Të dëgjosh të flitet për librin tënd nga njerëz që nuk e kanë lexuar, kjo mund dhe duhet marrë si shenjë suksesi… edhe pse jo të atij suksesi që e dëshiron autori. Por unë jam njëkohësisht i bindur se, mes atyre që tregojnë interes për librin ose për mua autorin, ka edhe lexues të mirëfilltë, kuriozë, të mençur, mendjehapur; ose lexues për të cilët ti shkruan. Qoftë edhe vetëm një i tillë, në sallën ku po bëhet prezantimi ose në publikun që ndjek një intervistë televizive do të mjaftonte, për të përligjur mundimin tim. Tek e fundit, leximi është akt individual dhe shumë lexues nuk krijojnë gjë ndonjë lexues “kolektiv” – prandaj edhe unë përpiqem të përfytyroj sikur po flas me një bashkëbisedues të vetëm.
[fund]
