“Mjaltë në teh” është romani i ri i Romeo Çollakut. Çne mjaltët në teh? Në teh të kujt? Thua të jetë një homonim që s’e njoh për fjalën teh (thikë), a të jetë ai kuptim që njohim të gjithë për “teh”? Mjalti atyre anëve është i njohur, dhe në roman del mëse një herë. Po titulli nga të vijë? Ndonjë praktikë e shprehje tribale? Po të jetë, në fakt, tehu i thikës, çfarë simbolike duhet të ketë që s’e marr vesh? Në raport me shumë shkrimtarë që përpiqen të gllabërojnë vëmendje me tituj formalë e të stisur që shpesh as nuk kanë kuptim, Çollaku është njeri prej vërteti, pa pordhë letrarizuese e postmoderne, sido që ato i lexon mirë tejepërtej; është i bërë me baltë, raki e erëza. Ndoshta, edhe mjaltë. Nuk ka poza, por kallëzon me gjak e ethe, si në prozë, si në poezi. E gjej përgjigjen për titullin, nga fundi i romanit, kur Papateoja (Papateua?) ka bërë zakon që, pasi pret bukën, “ngjien” thikën në mjaltë, dhe e lëpin mjaltin ngelur në teh. E shoh Papteon teksa kalon tehun mbi gjuhën e vet prej meshëtari, gjuhë plakur në mejtime e paravoli, pasi i kthen kurrizin e i fshihet grigjës së vet. E ëmbla e hidhur e mprehtë! Por ky episod romani është veç ç’u bë sebep për titullin. Kuptimi i vërtetë është ai që unë, lexuesi, përjetoj. “Mjaltë në teh” është thelbi  gjuhësor i romanit, mënyra se si organizohet e drejtohet filozofikisht ideja e derdhur si përrua mali pa fre në të, ajo çka lidh gjithkënd e gjithçka në roman, dhe që ngjiz kohërat e romanit me ato të autorit, e pastaj të lexuesit: një perëndi e ëmbël dhe një e mprehtë, që, sado që duket sikur përplasen, në fakt fuqizojnë njëra-tjetrën dhe pjellin jetë. Pjellin edhe këtë roman. Gjuhët në roman presin e vrasin, por edhe ngjizin t’ëmbël. Mjalta është gjuha. Tehu është gjuha.

Kur them që thelbi gjuhësor i romanit është edhe filozofia e tij, nuk e kam fjalën thjesht për përdorimin e zhdërvjellët të të folmeve popullore, nëndialektore, mbushur me frazeologji, leksik e tinguj të çuditshëm e mhanitës për lexuesin e mësuar (të zbutur dhe reduktuar) me pangjyrën dhe rrafshësinë njëplanëshe të standardit. Kjo është pjesa më sipërfaqësore dhe e dukshme e krijimit, sido që të merr fluturim rrokaqiejsh. Kjo pa dyshim krijon një sfond origjinal që dinamizon krejt romanin ku s’ka vend për banalitet e normalësi formale, dhe jep “ajër” e “frymë”, si një gjuhë që rrjedh pa u ndalur apo drejtuar prej muresh. Mes shqindi, prralli, bllëcke e maluleje, rrethuar nga sokëllima, pezme, hakërrima e rropama, katundi (dhe ngjarja) ecën aq ngadalë, 2 minuta-32 faqe, çapenganjëçap, që t’i japë “frimë” llafit e ta bëjë të mos shuhet faresej metabashkë me jetën që i përngjitet letërsisë si parafjalë e ndajfolje pa fre, e fshehur nën gur të parrahur këmbe qytetare, por ama e përdorur në 2000 vjetët e fundit nga xhindet. Çollaku në roman u jep ajazmë fjalëve e kumteve të veçanta, siç bën vetë Papateoja, të cilit veç komunizmi ia preu gërshetin gri që ra përdhe me zhurmën që bën kur bie një harabel i ngordhur.

Kur analizoj rolin e gjuhës në roman e shoh më pak në një plan thjesht shprehës, sesa si rol gjenerues dhe mobilizues. Gjuha në roman nuk është thjesht mjeti komunikues, por motori që krijon dhe lëviz personazhet, prodhon ngjarjet dhe zgjidh apo lidh konfliktet. Mjeku Arqile s’e hap gojën kollaj e ta jep një fjalë një flori, edhe kur Gogoja çfarë nuk i servir të mësojë gjësend nga Graz-i i largët austriak; por edhe mësuesi Stillo që kyçet brenda pa kufij ditënate të shkruajë romanin e vet, e që fjalët e shkruara s’i rreshtin, po prej atyre fjalëve të shkruara i venë pastaj prangat… ndaj edhe e tapos gojën me faqoren; nga një krah Kundja memece, pengesë mizore kjo për trurin e saj të zhdërvjellët, por ama që s’i pushon mendja së krijuari, zbuluari e treguari gjithë botës thashetheme e lidhje me këmbë, duar e “fitirë”, plasi përbrenda prej gjuhës, dhe në pikën e fundit ndjeu erën e gjakut të gulçive të veta, ditën kur nuk ia doli t’u “dëftejë” dot mikeshave të saj rritura mes gurëve e burrave-gurë, konceptet “cunnis linguis” dhe “fellatio”; nga krahu tjetër, Qesari fatëkeq, i kundërti i saj, pengesa e të cilit ishte paaftësia për të MOS thënë atë që s’duhej atëherë kur s’duhej, që po ashtu përfundoi në burg po nga ceni i gjuhës së vet; Gogoja me 52 letrat në xhep, dembeli aksionist i fshatit që u postua në Peshkopi nga dëshira e pamatë për të parë botë me “si”, u kthye nga një dy-javor aksioni rrugor atje, me tjatër llaf e tingull, me gegnishten që s’ia dilte dot ta shkulte më, e i “qe ba zakon”; Mëhillengjëlli (kthyer më pas në shoku Milo, militant e spiun miqsh që zbatonte vendosmërisht vijën e Partisë)  që dikur shurronte në vend veç kur dëgjonte ujë të rridhte, më pas merr vrapin të gjejë shqind të fshihet jo nga uji, por nga FJALA përrua, a shi, e madje edhe vesë;  Miçua ose Dhimitër Jeshili, ka vesin e të folurit me vete, sa sakëlldis gjithë fshatin e desh i hap punë vetes nga kjo e keqe, me komunistin Milo (ish-shurrak i fshatit); tre taljanët që mbushën fshanë, Xhilda, Josifi e Andoni (apo Giuseppe e Antonio), që gjuha u peshonte e i pengonte çdo ditë, disa i mori më qafë, si Josifin e mjerë që iku kur gjermani ia ndjeu tingullin Italian të emrit (sigurisht shqiptuar prej Qesarit që tamam aty e atëherë shfaq cenin e vet gjuhësor), dhe e dërrmoi me breshëri, si Xhildën që herë si lavire e taljanit, e herë si grua e rusit, kërkonte mundësi të shprehej e jetonte me gjuhën (a mosgjuhën) e vet bareze.

Akoma më kompleks është Andoni, që, nga person që dinte veç 3-4 fjalë në shqip, rritet e vendësohet duke u bërë bilbil i shqipes lokale dhe ungjillore në lirinë e para-Çlirimit, për të humbur gjuhën krejt më pas, kur kupton se është ngujuar me forcë në gjuhën (dhe vetëdijën) e tjetrit pa shpresë t’i rikthehet më kurrë asaj të vetës. Dhe vendin e tij, tek e shoqja e re, Galinia, rritur mes psallmeve të të atit dhe fjalëve me theks italian të Andonit, (Galinia që, mavria, me dikë do kundonte) e mori ironikisht radioja socialiste. Andoni që kalon nga dashuria e marrë por e paartikuluar për italishten e vet, me të cilën kish qendisur sa e sa letra dashurie për miqtë e tij në Padova, që e kërkonte mes poetësh dhe nashinë e gjente veç në jerm teksa recitonte Danten mësuar në gjimnaz, ai që e këndonte e fërshëllente “Sole mio”, kish humbur gjuhën; kjo ish thagma që kish pllakosur Andonin: “Te gjuha dhe te frimëmarrja e ka të keqen!”, – thotë Papateoja. “E ka dashur shumë gjuhën e tija, e i mungon, ndaj nuk flet… ruajeni mos i kërren sitë vetes nga e keqja” i thotë Arqilea quasi-froidian Papateos, duke i shpjeguar thelbin human e universal të asaj që pat pllakosur Andonin, ndarjen violente nga gjuha e vet.

Romani hapet me një episod tensioni maksimal për fshatin kur prifti Papateo i është futur punës me damarët e zverkut skuqur e përpushur, të zgjidhë hallin që ka gjetur Cellën, birit të së cilës, një fëmije që as jep e as merr, ndoshta epileptik, i ka hirë përbrenda një gjësend, një farë gjëje a një malule si ia thonë, që Papateoja do ta kërrejë jashtë, GJUHA. Siç duket nga gjithë karakteret që sapo analizova, ata ecin në jetë e roman nën shtysën dhe tensionin e një pengese që gjithsesi është gjuhësore apo lidhet me gjuhën. Papteoja që lidh katundin me prezencën e vet pleqërishte e zotnore nën famulli, që shqishëron si do e kë do si Zeus majë gërxheve shqiptare, po që mban mirë ballancën e së drejtës mes gjindes së vet, që derdh gjuhën e vet superbe të zhdërvjellët mbi këdo, brenda e jashtë meshe, para se të fiket e të bëhet “ajër, erë e shpirt”, para se nga honi të “frinte” një erë shumë e ftohtë, shpirti i komunizmit, ia del të lexojë fjalinë e parë të Ungjillit sipas Gjonit që nis “e para ishte FJALA”. Dhe këtu romani ul perden.

Romani nis me GJUHËN e mbaron me FJALËN si metaforë e një diskutimi pa cak, metalinguistik, vetemevete, të një sjelljeje dhe pështjellimi refleksiv të autorit për GJUHËN si shpirti i vet krijues, si ekzistenca e vet. Çfarë i bën personazhet e tij të paparashikueshëm e unikë? Çfarë i bën universalë? Gjuha dhe lidhja me të! Por janë të besueshëm e logjikë, sepse realistë e të mbrujtur në gjuhë që lokalizon në kohë e vend. Por ama, ata janë të gjithë pjellë e një shtrëngimi, të një frike gjithëpërfshirëse. Ajo nis dhe shpërfaqet tek vetë krijuesi, autori. Autori ka FRIKËN e madhe të çdo krijuesi nga aftësia e vet për të prodhuar gjuhë, gjuhë efektive, gjuhë që ngjit e që ngjiz. Nuk mund të kemi njëllojshmëri të tillë në motorin e karaktereve që janë nga më unikalët, të gjithë bërë në një pikë e një dekik rastësor, të gjithë rob të gjuhës nga mallëkimi i së cilës duan të shpëtojnë, pa një Krijues që nuk e ka këtë problem thellësisht të vetin.

Çollaku prodhon këtë roman me kaq ngjyrë e kaq shpirt, me këtë larushi mendjeçarturish që thyejnë skema pritshmërish dhe inovojnë karakteret e letërsisë shqiptare, që të lajë hesapet me frikën e atij vetë, të gjatë aq sa koha kur kuptoi se donte e mund të shkruante, frikën nga gjuha. Frika bazale, elementare që krijon e njëson romanin është gjuha, frikë e ndërgjegjshme aq sa e pandërgjegjshme. Personazhet ngatërrohen e rriten si rrugë që duan të çlirojnë autorin vetë nga një kompleks për një faj të pakryer, atë të mospasjes së gjuhës perfekte, gjuhës mëmë të autorësisë e të gjenialitetit. Çollaku nuk është së pari prozator; ai së pari është poet; pastaj përkthyes; pastaj prozator (për aq sa këto mund të ndahen). Çollaku e mban kryqin e gjuhës disa fish mbi shpinë, dhe romani është klithma e tij që të çlirohet e të lëvizë pa peshën e barrës së autorit në të tre dimensionet e veta. Shkrythshmëria e tij, lëvizja e tij si ngjalë në ujë mes nivelesh tregimi, gjuhe dhe karakteresh, përpikmëria imediate e shprehjes, janë shenjë e ndërgjegjes së thellë gjuhësore të tij, mbulesa që ai gjen për të fshehur frikën e tij të thellë nga gjuha. Bazuar në gjuhën e tij parnasore, unë me bindje do thoja që Romeo Çollaku e ka kapërcyer kompleksin e vet. Por karakteret e “Mjaltë në teh”, me gurin semantik që secili prej tyre tërheq mes këmbësh, e tradhtojnë. Dhe sado joempatike dëshira ime, në të mirë të artit, shpresoj që ky autor, përkthyes, poet e prozator, të mos shpëtojë kurrë nga pesha e kryqit dhe e kërkimit.