Për ato lëndë që anglishtja i quan drugs dhe medicines, ndonjëherë edhe medication(s) dhe medicaments (pharmaceuticals); ndërsa italishtja farmaci, medicinali, medicine dhe medicamenti, shqipja përdor ilaçe, që tashmë mbart stigmën e një huazimi relativisht të padëshiruar nga turqishtja-osmanishtja; dhe barna, që është fjalë relativisht e re dhe që ende i referohet mjekimit të një sëmundjeje a simptome me produkte bimore. Në të gjitha rastet, është fjala për produkte që futen në trup me rrugë nga më të ndryshmet (nga goja si hapje ose shurup, me injeksion në muskul ose në venë, nga mukozat si hunda, etj.) dhe që pritet të luftojnë një sëmundje ose simptomë të caktuar. Anglishtja drugs përdoret gjerësisht edhe për të shënjuar lëndët narkotike (në shqip droga), të cilat edhe mund të kurojnë sëmundje, por që merren zakonisht për të ndryshuar gjendjen shpirtërore ose edhe rendimentin mendor a fizik (narkotikë, stimulantë, halucinogjenë); dhe s’është për t’u përjashtuar një lidhje midis kësaj sinonimie dhe faktit që farmacitë amerikane shpesh sulmohen dhe grabiten nga narkomanët. Në fakt kufiri mes ilaçit dhe drogës është sa subjektiv aq edhe i vendosur me ligj: morfina është ilaç kur përdoret për të qetësuar dhimbjen, por drogë kur merret për qejf ose për t’u harruar; e megjithatë, afërinë mes këtyre dy produkteve e ndihmon, ose e përjashton, gjuha.

Sikurse edhe në kultura të tjera, edhe në shqip ilaçi para se të ishte produkt specifik ka qenë përkufizuar nga ana funksionale; në kuptimin që gjithçka mund të ishte ilaç, me kusht që të përdorej kundër një sëmundjeje ose gjendjeje fizike (mbase edhe mendore) që shkaktonte vuajtje ose paaftësi. Sot e kësaj dite të thonë ndonjëherë se ilaçi më i mirë kundër “barkut” (diarresë) është një lugë me pluhur kafeje përzier me lëng limoni ose limontoz; çdo ushqim ose edhe lëndë tjetër – p.sh. soda e bukës – mund të shërbejë si ilaç; sikurse një karamele që merret zakonisht për qejf, por mund të shpëtojë edhe jetën, në rast të një krize hipoglicemike. Prandaj, në rrethanat kur gjithçka mund të jetë ilaç, duhet dikush që t’i njohë përkimet midis simptomave dhe lëndëve; dhe me autoritetin e nevojshëm për të rekomanduar – p.sh. një plakë e vjetër.

Kjo s’është e njëjta gjë me përdorimin e barërave, ose të barnave, për të kuruar. Bimët dhe mjekësia kanë shkuar gjithnjë mirë; edhe pse kriteret e përdorimit medicinal të bimëve i kanë rrënjët në alkimi, supersticion dhe analogji; ku, tek e fundit, i ka rrënjët edhe vetë farmakologjia. Tradicionalisht, ka pasur edhe ndër ne njerëz që mjekonin me barna – ose që i mblidhnin këto bimë dhe sipas rastit edhe i përgatitnin për të sëmurët. E rëndësishme për barnatarin[1] ka qenë t’ua dinte emrat bimëve dhe barishteve që mblidhte; emri ndonjëherë tregonte edhe për çfarë do të përdorej bari: bar pezmi (për të mjekuar plagët), bar përdhesi, bar plasjeje, bar beronje (për gratë që nuk lindin), bar ethesh, bar lunge (për mjekimin e lungave), bar verdhëze, bar lie, bar zgjebeje, e kushedi sa të tjera, që u kanë shpëtuar leksikografëve dhe vjelësve të leksikut në terren.

Nga këto ndërtime, është abstraguar pastaj fjala bar jo më me kuptim botanik, por tashmë me funksion të një klasifikatori, si lëndë që përdoret kundër diçkaje; për të arritur në ndërtime më moderne, si bar miu ose bar mole, që nuk ka më lidhje me bimët.

Ideja, besimi ose bindja që shpëtimi a shërimi për çdo vuajtje fizike gjendet diku përreth – te një ushqim, ose një bimë ose një produkt tjetër natyror – frymëzon pastaj nevojën për t’u “specializuar” në këtë fushë; ose për njerëz që i njohin këto lidhje: ky bar për këtë sëmundje; madje jo vetëm i njohin, por edhe janë në gjendje të kombinojnë lëndët mes tyre, për t’ua fuqizuar veprimin. Këtu janë për t’u pasur parasysh dy gjëra: që koncepti popullor për sëmundjen ndërtohet mbi baza thjesht simptomatike, objektive ose subjektive, p.sh. dhimbje barku, marrje fryme, marrje mendsh, të vjella, puçrra, të kruara, qelbëzim etj.; dhe që çiftimi i këtij bari a kombinimi me atë simptomë a sëmundje është ende art, jo shkencë. Imazhi i dikujt që mbledh barëra në mal dhe pastaj i ruan dhe i përpunon (p.sh. duke i zier ose përzier) në koliben e vet, për t’ua dhënë pastaj atyre që vuajnë nga sëmundjet nuk është larg atij të magjistricës ose të shtrigës që përgatit pocionet magjike, me të cilat të ndikojë në njerëzit; qoftë edhe thjesht për t’i helmuar.[2]

Nëse nuk ka ndonjë kufi të prerë midis ilaçit dhe ushqimit, kjo nuk do të thotë se ilaçi është diçka beninje, që nuk mund të bëjë veç mirë; përkundrazi. Në imagjinatën popullore, madje edhe sot e kësaj dite, ilaçi – të paktën ai që merret nga goja – është gjithnjë i hidhur, çfarë sugjeron menjëherë helmin. Në fakt, Fjalori i Shqipes së Sotme e përkufizon helmin si “lëndë e hidhur… e cila dëmton organizmat e gjallë ose shkakton vdekjen e tyre”; duke shtuar edhe që, si mbiemër, helm ka kuptimin “shumë i hidhur.” Natyrisht jo çdo helm është i hidhur, jo çdo gjë e hidhur është helm; por hidhësia e një ushqimi, e një barishteje, pritet të na lajmërojë për diçka, njëlloj si era e keqe e një ushqimi na lajmëron që të mos e hamë (strukturë semantike të ngjashme ka edhe vrer, deri diku edhe zeher). Pa përmendur pastaj që në disa zona të Shqipërisë shijes së hidhur i thonë edhe “farmak”; e njëjta fjalë që e ka gjetur rrugën, nga greqishtja e origjinës, në fjalë moderne si farmaci, farmakologji etj. Prej ilaçit e presim njëfarësoj që të jetë i hidhur në shije; çfarë na lë të kuptojmë se ilaçi nuk është ushqim, por helm[3]; dhe se jep efekt benefik në sasi të vogla, por mund të dëmtojë në sasi më të mëdha; që këtej edhe rëndësia e dozës.[4]

Si figurë profesionale tradicionale, barnatari i mirë e di se cilat barëra janë helmuese; dhe e di jo vetëm ngaqë ashtu do t’u rrijë larg, por edhe ngaqë praktika e tij dhe e trashëguar ia kanë mësuar se bari helmues mund edhe të kurojë, në sasi të vogla. Mjaft t’i hedhim një sy Fjalorit të Shqipes së Sotme, për të mësuar këta emra bimësh të egra helmuese: athjeza, bërsheni, boçka, cikuta, dërnoku, ferrënusja, flokështriga, gjuhënusja, halëza, helmarina, helmësi, helmëza, këlkaza, kokërrzeza, kuskuta, landra, lulevjeshta, madërgona, maraska, omani, pulithi, qenmbytësja, rrëshyelli, stërkungulli, shpenia, shtara, tatulla, xhërrokulli, zakumi, zorrëpula, zhabina. Për fat të keq, Fjalori ynë nuk i jep emrat latine të nomenklaturës standard për këto bimë, dhe gjasat janë që i njëjti emër të shënjojë bimë të ndryshme, por të ngjashme, në krahina të ndryshme; çfarë do të thotë edhe që e njëjta bimë do të quhet me emra të ndryshëm, nga një krahinë në tjetrën.

Jo të gjitha bimët kanë emra; emri gjithnjë shërben për diçka – për të dalluar, për të lajmëruar, për të paralajmëruar. Fshatarit gjithnjë i është dashur të dallojë bimët e dobishme nga ato të rrezikshmet, për të mbjellat, për bagëtinë dhe për t’u përdorur si ushqim; dhe një nga dobitë e bimëve të egra është që të përdoren si ilaç – me ç’rast hyn në punë ekspertiza e barnatarit, i vetmi që mund ta shndërrojë efektin helmues në efekt kurues; ose ta luftojë vdekjen që kërcënon sëmundja me një vdekje tjetër, atë që kërcënon helmi i një bari kurues. Vetëm një magjistar mund ta negociojë dallimin midis ilaçit si shpëtim nga vdekja, edhe ilaçit si helm vdekjeprurës.

Shpesh prapa një emri qëndron një ngjashmëri, një metaforë, një analogji; emra bimësh të egra si bishtadhiza, bishtagjeli, bishtaqeni, bishtdaci, bishtdunga, bishtlepuri, bishtmiu, bishtmushka, bishtpelëza, bythëqyqja, gjuhëdelja, gjuhëqeni, ferrëpata, ferrëmiu, ferrënusja, karthpula, thuapula, rrushqyqja ta lajmërojnë haptazi origjinën e tyre etimologjike; pa çka se në botëvështrimin popullor kjo ngjashmëri nuk ndalet vetëm te metafora, por shkon edhe më tej, për të shpalosur një histori a rrëfim a legjendë (si në shumë etimologji popullore)[5], dhe nëpërmjet këtyre një lidhje deri atëherë pak të njohur ose sekrete – ta zëmë mes miut dhe kësaj bime të quajtur bishtmiu, e cila mund të përdoret pastaj për të kuruar një sëmundje a të keqe që besohet se e ka shkaktuar miu ose që lidhet analogjikisht me miun njëfarësoj; ose kur gjuhëdelja, pas gjase e emërtuar sipas ngjashmërisë së gjetheve me gjuhën e deles, të gjejë pastaj përdorim në kurimin e pezmatimit të gjuhës ose të sëmundjeve të tjera të gojës, në njerëz dhe në bagëti. Ngjashmërisht, një bimë e quajtur gjakëza, kushedi për shkak të lëngut të kuq që i del nga kërcelli ose nga frutat, mund të përdoret dhe do të përdoret për të ndaluar gjakderdhjen; sepse këtë e sugjeron, e kërkon, madje e imponon vetë emri. Ose edhe e kundërta: mund të ndodhë që një simptomë që përmirësohet sadopak nga çaji i përgatitur me thuapulë, të reagojë edhe më mirë ndaj lëngut të pulës, pse emërtimi gjen diçka të përbashkët jo vetëm mes pamjes së bimës dhe të shpendit përkatës, por edhe mes esencave të tyre, ose vendit që zënë në rendin e sendeve.[6] Mund të qëllojë pastaj që emri i bimës të ndryshojë dhe i vjetri të harrohet; por përdorimi i saj nga mjeku popullor të vazhdojë, nën emrin e ri, sipas një praktike ku arsyen analogjike e ka zëvendësuar pesha e traditës.

Procedurat mjekuese nuk i ndan dot nga emrat. Duke filluar që nga nevoja, sa tradicionale aq edhe bashkëkohore, për ta emërtuar sëmundjen, çfarë parakupton identifikimin ose njohjen e së keqes (në disa mitologji, shpirtin e keq mund ta çarmatosësh, thjesht duke e thirrur me emër). Shumë sëmundje në njerëz a në bagëti kanë emra popullorë – si ashkthi, brejca, burthi, buzëza, cerma, çala, dergja, dregëza, ethet e gushtit, flama, foka, të kuqtë e madh, fruthi, gërhaçi, kolla e mirë, kolla e bardhë, gojëza, kroma, grahmëza, gulçi, gushëla, gjakëza, hardhiza, dhjamthi, majasëlli, hirrëza, ngalosa, ileti, këlbaza, kërkuqi, zgjebja, lëngjyra, butra, lia, lia e dhenve, sëmundja e tokës, lulëbardha, morthi, murtaja, mykthi, zbekthi, oftika, urdhja, rrebulli, pemëza, pika, plasja, qerja, qimëza, frëngjyza, qorrthi, rrjepësi, sëmundja e sheqerit (sheqeri), shapi, teshi, sharrëza, frymëza, shpirra, shurrëkuqja, shytat, tartakuti, tërbimi, trupazia, pleviti, ujthi, urthi, verdhëza, zburthi, zdërrja, zgjonja, iriqi i zi, puçrra e zezë, zjarrthi e plot të tjera. Këtu sërish mund të pyesim se çfarë janë këto sëmundje pikërisht, dhe nëse mund të vendoset gjithnjë një lidhje e sigurt mes nomenklaturës popullore dhe nozologjisë moderne; pas gjase kësaj pyetjeje nuk mund t’i jepet përgjigje, së pari ngaqë shumë nga këto fjalë që sot dalin në Fjalor janë “vjelë” nga persona lokalë pa ekspertizë mjekësore (veterinarike) profesionale dhe që nuk janë në gjendje të identifikojnë sëmundjen e përshkruar nga informanti; dhe së dyti, ngaqë emërtimet popullore mbështeten mbi shenjat e jashtme dhe simptomat e dukshme të sëmundjeve (prandaj edhe në nomenklaturën popullore mbizotërojnë emrat e sëmundjeve të lëkurës dhe të gojës). Mund të ndodhë lehtë që sëmundje të ngjashme të marrin të njëjtin emër; sikurse mund të ndodhë që e njëjta sëmundje (në kuptimin modern të fjalës) të quhet me emra të ndryshëm, sipas krahinës, ose sipas simptomave karakteristike për këtë apo atë epidemi.[7] Aftësia e barnatarit a mjektarit (xherahut) është që t’ia gjejë emrin vuajtjes fizike së tjetrit dhe pastaj të përzgjedhë me dorë të sigurt barin a ilaçin përkatës; çfarë do të thotë se rëndësi për “suksesin” e mjekimit nuk ka emri në vetvete, as i sëmundjes as i bimës, por çiftimi i duhur dhe i saktë i emrave – ose i sëmundjes me barin përkatës.

Emërtimi popullor i sëmundjes ka gjithnjë natyrë magjike, sepse ashtu nuk krijohet vetëm një emër, por edhe një entitet imagjinar, një hipostazë që deri atëherë nuk ekzistonte; dhe në mënyrë të ngjashme, duke ia dhënë emrin sëmundjes, e ke njohur, e ke nxjerrë në dritë, ia ke çjerrë maskën. Një gjë është të kesh puçrra, një zonë të dëmtuar në lëkurë, të kruara të forta, një dhimbje në ije ose në gju ose në bark, temperaturë, të përziera, të fikëta ose marrje mendsh, tharje goje, të vjella dhe mungesë oreksi; një gjë tjetër të marrësh vesh se të gjitha këto simptoma i detyrohen një sëmundjeje specifike, e cila ka edhe emrin e vet. Aq më tepër kur sëmundja vjen me përkufizimin, rregullsitë dhe historinë e vet; në kuptimin që identifikimi i saj jep informacion edhe për ecurinë, ose të ardhmen – çfarë do të ndodhë nesër, kur do të bjerë temperatura, kur do të ikin puçrrat, kur do të kthehet oreksi, ose alternativisht, “edhe sa ditë më mbeten, doktor”; edhe për përhapjen e saj, në rast sëmundjesh ngjitëse dhe epidemish. Duke marrë emër, sëmundja merr edhe jetë, madje edhe agjenci; simptoma mund të ishte jotja, por sëmundjes ti i përket; aq më tepër, po të jetë ngjitëse, sëmundja çon jetën e vet në ajër, në ujë, në ushqim, në përqafim, në prekje; duke u hedhur nga një njeri në tjetrin, nga vëllai te motra, nga nëna te biri, nga një shtëpi në tjetrën, nga një lagje në tjetrën, nga një qytet në tjetrin, nga një port në tjetrin; emri sikur i jep forcë dhe e bën më të frikshme, në sytë e viktimave; pa çka se e lejon mjekun që ta luftojë më mirë, t’i zgjedhë më mirë armët dhe sidomos, të parashikojë. Për këtë arsye, shumë sëmundje emërtohen me eufemizma, të cilat i referohen një tabuje, ose një fjale që nuk duhet shqiptuar: sëmundja e tokës, e paemra, kolla e mirë; çfarë e tregon edhe moria e prapashtesave zvogëluese, si -th dhe -z(ë) që dalin në emrat popullorë të sëmundjeve; prapashtesa të cilat edhe ato e luftojnë të keqen me mjete magjike, ose duke e neutralizuar gjuhësisht.

Një qasje të ngjashme e gjen në mjekësinë moderne gjithashtu, ku madje synohet të vendoset një qark i shkurtër midis emrit të sëmundjes (diagnoza) dhe emrit të ilaçit që do ta kurojë, duke e lënë të sëmurin jashtë, ose të paktën në hije; çka lejon disiplinimin në mos shkencor shkencor të paktën burokratik të trajtimit (kurës), në kuptimin që diabeti i Osmanit është i njëjtë me diabetin e Josifit, prandaj edhe mjekimi do të jetë pak a shumë i njëjtë. Vetëm se mjeku modern tashmë shpesh u referohet protokolleve të mjekimit, duke e kufizuar agjencinë e vet personale në një minimum (çfarë do të thotë edhe se, kur ndiqet protokolli, mjeku çlirohet nga përgjegjësia edhe morale, edhe ligjore); diçka që mjektari a xherahu a plaka barnatare mund t’ia faturojnë veç Zotit dhe pastaj të luten që të mos u ndodhë më.

Në mënyrë tipike, nga ilaçi që merr dikush mund ta deduktosh edhe për çfarë çrregullimi po trajtohet pikërisht (prozac për depresionin, Nexium për hiperaciditetin ose GERD, Ambien për pagjumësinë, Claritin për alergjinë, etj.); aq sa të thuash se ilaçi është njëfarësoj sëmundja – në kuptimin që, në vend që të thuash “vuaj nga alergjia stinore”, mjafton të thuash “marr rregullisht Claritin”. Një klishe e njohur e filmave thriller është ajo kur dikush, zakonisht një detektiv, hedh një sy në dollapin e barnave të dikujt tjetër, për të zbuluar se ky vuan nga zemra, nga krizat epileptike, nga lythet gjenitale ose më mirë akoma, nga ndonjë psikozë e formës skizofrenike.[8]

Shekulli XX dhe modernizimi i shërbimit shëndetësor i kanë sjellë gjithnjë e më shpesh në kontakt këto dy vizione – atë tradicional të ilaçit si shpëtim, dhe atë modern të ilaçit si trajtim; pavarësisht se, në shumë aspekte, edhe mjekësia moderne dhe e hiper-teknologjizuar i ka ruajtur disa aspekte të magjisë; duke filluar nga emrat e barnave – kloramfenikol, metforminë, fluvastatin, Xanax, propanolol, Cymbalta, fluoksetinë, haloperidol, Cipro, paracetamol, Januvia, ribavirin, Adderall, lorazepam, Maalox, bupropion, nifedipinë, Tylenol, etanercept, Crestor, ibuprofen, Nexium, flutikazon, loperamid, aciklovir, prednison dhe mijëra e mijëra të tjerë; disa nga të cilët janë emra të standardizuar të lëndëve kimike përkatëse, të tjerë emra të markës[9]. Për veshin e profanit, të gjithë këta tingëllojnë si të përveçëm, ose që mund të mbushen vetëm me konotacion. Në bashkëlidhje me emrat e sëmundjeve në gojën e mjekëve, si iktus, tonsilit, emboli, bursit, sinusit, abces, iskemi, hemikrani, uveit, steatozë, hipertrikozë, hematuri, trombozë, akromegali, skoliozë, trakeit, radikulit, etj. këta ndihmojnë pastaj për të përftuar një diskurs mjekësor dhe para-mjekësor jo të pangjashëm me formulat magjike të shtrigave, të llojit abra-kadabra; gjuhë sekrete, që kur përdoren në mënyrë “profesionale” çelin dyert e dukurive dhe efekteve po aq sekrete dhe të ndaluara për vdekëtarët e tjerë.

Nga ana e vet, përdoruesi i barnave dhe përfituesi i drejtpërdrejtë prej tyre, do të parapëlqente emërtimin sipas funksionit; siç edhe në fakt vepron, sa kohë që i lejohet. Hidroklortiazid mund të frikësojë dhe të hipnotizojë, si fjalë e huaj shumërrokëshe, por ilaçi i ujërave e përcjell menjëherë dhe qartë kuptimin; kështu edhe ilaçet e zemrës, ilaçet e tensionit, ilaçi i kollës, ilaçi i astmës, ilaç për të dalë jashtë, ilaçi i stomakut etj.; ku të gjitha këto ndërtime kombinojnë fjalën ilaç me një emër popullor simptome ose sëmundjeje ose organi të prekur.

Pjesë e magjisë që shoqëron barnat është edhe rituali i marrjes së tyre në sasi të njëjta dhe në orare e kushte të caktuara: tre herë në ditë, me pak ujë, pas buke, etj.; edhe pse ka një logjikë të thjeshtë pas kësaj rregullsie, sërish ajo vepron më shumë në planin psikologjik, meqë ia bashkëlidh ilaçin një disipline të caktuar, e cila në vetvete do ta përshpejtojë shërimin. Çfarë nuk ndodh, gjithsesi, me një kategori barnash që i marrim sipas nevojës, ose kur na shfaqen simptomat – për shembull barnat kundër dhimbjes së kokës, ose anti-acidët, ose laksativët, ose ato kundër pagjumësisë. Në filma, këta të fundit janë gjithnjë të përfaqësuar mirë, deri në klishé; sepse është më seksi që ta shohësh personazhin tënd, në prag të një krize nervash, të gëlltisë një grusht me hapje kundër ankthit; sesa të tregosh dikë në pizhame, që i pi ilaçet e veta gjithnjë në të njëjtën orë, madje duke gogësirë.

E megjithatë, momenti më dramatik në marrëdhëniet e personazheve të filmit pop me ilaçet e tyre është momenti kur marrin vendimin për t’i derdhur në nevojtore[10], në luftë me dobësitë e tyre, autoritetin e mjekut dhe kulshedrën mitologjike të establishment-it. Në fakt, firmat farmaceutike dhe në përgjithësi çfarë njihet me emrin The Big Pharma trajtohen nga kultura pop si mishërime të së keqes; në kundërshtim me metoda alternative si holistika, akupunktura, meditacioni, yoga, psikoterapia, psikanaliza dhe – veçanërisht do të thoja – spitalet.[11] Tek e fundit, kur një i sëmurë i merr barnat në shtëpi, e ruan akoma një farë kontrolli ndaj sëmundjes së vet; ose të paktën iluzionin se i ka akoma disa gjëra në dorë dhe se nuk ia ka dorëzuar administrimin e trupit të vet një pale të tretë – në një kohë që, i shtruar në spital, e humb çdo lloj autonomie ndaj trupit, për t’iu nënshtruar procedurave diagnostike dhe terapeutike edhe më misterioze e aq më tepër invazive: kirurgjia, rrezet, transfuzioni, dhënia e barnave me rrugë intravenoze, etj. Nëse marrëdhënia e të sëmurit me mjekun që i jep diagnoza me emra kumbues dhe i parashkruan pastaj barna me emra edhe më kumbues ende i ngjan marrëdhënies që vendosnim dikur me mjektarin, barnatarin a plakën që na kuronte me barna dhe yshtje, spitali nuk mund të krahasohet veçse me stallën në mos me thertoren; ku bagëtia nuk komunikon dot me padronët e saj, jo sepse nuk e lënë, por sepse nuk mundet.

Por ai momenti kur heroi, pasi e ka fituar betejën me dobësitë e veta, i derdh barnat në nevojtore, zbulon edhe diçka tjetër: dhe pikërisht lidhjen e fshehtë që vendosim, në pavetëdije, midis barnave dhe ekskrementit. Çdo antropolog do ta konfirmojë që fecet dhe urina, e njerëzve dhe e kafshëve shtëpiake, janë përdorur dhe përdoren rëndom në mjekësinë popullore për të luftuar lloje të ndryshme sëmundjesh, ndoshta pikërisht ngaqë janë përndryshe tabu. Në mjekësinë tradicionale koreane, Ttongsul ose “vera fekale”, një pije me veti terapeutike universale, prodhohet duke përzier verë orizi me fece të fermentuara fëmijësh të vegjël; në mjekësinë tradicionale kineze, fecet përzihen me jamball (licorice) dhe përdoren për sëmundjet e stomakut, ndërsa një përgatesë e bazuar në kakërdhitë e ketrit thuhet se ka sukses kundër hemorragjive; pa folur për urinën që është përdorur edhe në Shqipëri kundër verdhëzës; dhe pastaj për mrekullinë e tanishme të transplantit fekal për trajtimin e çrregullimeve të rënda të zorrëve, përfshi kolitin, nëpërmjet një procedure të ngjashme me plehërimin.

Sa kohë që ekskrementet, veçanërisht ato të njeriut, janë gjithnjë të prekura dhe të rregulluara nga tabutë e llojeve të ndryshme, përdorimi i tyre si barna nuk do të jetë pa lidhje me opinionin kolektiv për to si helme, ose lëndë të padëshiruara, të cilat trupi i ka nxjerrë përjashta sepse të dëmshme. Tek e fundit, çdo helm ose diçka që vret, mund të vrasë edhe sëmundjen – në kuptimin simbolik por edhe në realitet.

[1] Fjalori i Shqipes së Sotme jep për barnatarin vetëm kuptimin “farmacist”; por te M. Camaj kam gjetur edhe kuptimin tjetër, atë të një malësori që i njeh bimët mjekësore me emër dhe di t’i përgatitë dhe t’ua këshillojë të sëmurëve.

[2] Vetë ideja se sëmundja, dhe në përgjithësi vuajtja fizike në parim mund dhe duhet të trajtohen, të lehtësohen madje të kurohen duke ndërhyrë në trupin e të sëmurit (me barna, me procedura të tjera si shushunja kupa klizma, me instrumente kirurgjikale, etj.) bie ndesh me botëvështrimin e krishterë tradicional, i cili ia njeh këtë rol lutjes. Disa sekte e marrin sot e kësaj dite seriozisht këtë precept.

[3] Por hidhësia e ilaçit mund të mbulohet, për shembull duke e mveshur tabletën me sheqer; sheqeri shërben kështu si Kali i Trojës, që e lejon helmin të hyjë në organizëm; që këtej edhe shprehja pilulë e sheqerosur, e parapëlqyer nga një lloj diskursi ideologjik paranoid, për të shënjuar disa lloj mesazhesh që maskohen si të padëmshme ose edhe joshëse.

[4] Një nga parimet e toksikologjisë është se sola dosis facit venenum, “doza e bën helmin.” Paracelsus-i e pat formuluar këtë kështu: “Gjithçka është helm dhe asnjë nuk është pa helm, vetëm doza e bën diçka jo helm” (Alle Dinge sind Gift und nichts ist ohne Gift, allein die Dosis macht es, dass ein Ding kein Gift is). Incidentalisht, helmi në gjermanishte është Gift; çka mund të interpretohet simbolikisht, brenda anglishtes, sikur arti i të mjekuarit e shndërron helmin në “dhuratë” shëndeti për atë që e pi.

[5] Ilo Mitkë Qafëzezi, në mos më gabon kujtesa, ka shkruar një libër me tregime për fëmijë, ku flet për efektet helmuese të disa prej këtyre bimëve.

[6] Kafshë të caktuara, si qyqja, qeni, macja, delja, lopa, kali, mushka, gomari, dhelpra, pula, rosa, ujku, gjarpri dhe bimë të caktuara a abstraksione bimore si bari, lulja, ferra etj., nëpërmjet emrave të kombinuar mes tyre, marrin pjesë kështu në konstituimin e mesazheve të cilat mund të lexohen, nëse zotërohet kodi a gjuha përkatëse, dhe me të cilat bota përreth i flet njeriut; gjithë duke qenë njeriu pjesë e saj. Kështu merr një shpjegim edhe supersticioni, ose leximi i shenjave – si shfaqja e një maceje të zezë ose leximi i shpatullës së pulës a të berrit, sipas rregullave dhe bashkëpërkimeve të pashkruara, që përcillen brez pas brezi në vija familjare, njëlloj si zanatet e rëndomta, gjithë duke mbetur, në thelb, sekrete për të tjerët.

[7] Këtu le të mbajmë parasysh se historianët ende nuk kanë rënë dakord se çfarë sëmundjeje e përgjysmoi popullsinë e Athinës, gjatë Luftës së Peloponezit (430 p.e.s.): si kandidate të mundshme janë sugjeruar tifoja, murtaja, fruthi, antraksi, ebola dhe të tjera akoma; dhe kjo megjithëse përshkrimet e simptomave nuk mungojnë. Diskutime ka edhe për sëmundjen e njohur zakonisht si murtajë, që shfarosi një pjesë të madhe të popullsisë në Europën e Mesjetës.

[8] Më ka ndodhur edhe mua; pasi dallova një ditë në skrivaninë e llogaritarit tim të taksave kutinë e një ilaçi me emër të çuditshëm, u bëra kurioz të merrja vesh nga se vuante dhe e kontrollova pastaj emrin e ilaçit në Google; paskësh qenë antibiotik për qen.

[9] Firmat farmaceutike shpenzojnë shuma marramendëse për të gjetur, ose më mirë sajuar emra “tërheqës” për barnat e reja që hedhin në treg; duke e vlerësuar konotacionin pozitiv të një emri marke si Advil ose Allegra ose Claritin si pjesë të efektit placebo.

[10] Veprim ky gjithsesi që nuk rekomandohet, sepse bën që shumë lëndë me efekte potencialisht shkatërruese të përfundojnë në vijat ujore dhe pastaj në det a në oqean.

[11] Spitalet përfaqësohen mirë dhe me simpati të madhe, në kulturën pop amerikane, si të filmit ashtu edhe të televizionit, me kirurgjinë në krye të vendit; aq sa të bëjnë të dyshosh për ndonjë product placement, sidomos në krahasim me trajtimin aspak dashamirës që u bëhet barnave dhe farmakologjisë në përgjithësi.