Duke u rrekur të gjej një ilustrim për dallimin tashmë të mirënjohur, që ka bërë Isaiah Berlin, midis lirisë negative dhe lirisë pozitive (dhe që e trajtova te ky shkrim), më ngacmoi krahasimi midis anglishtes play dhe anglishtes game (si emra). Anglishtja është një nga të rrallat gjuhë perëndimore që ka dy fjalë për të shënjuar çfarë gjuhëve të tjera u mjafton vetëm një, si gjermanishtja Spiel, frëngjishtja jeu e kështu me radhë. Edhe në shqip ne të dyja i përkthejmë me lojë – siç mund t’i përkthejmë edhe me lodër, por dallimi mes lojë dhe lodër nuk është konceptual (sikurse nuk është konceptual dallimi mes luaj, loz dhe lodroj).
Nga një pikëpamje, play dhe game duken si sinonime; dhe mund të jenë sinonime, në kontekste të caktuara; por nga ana tjetër mjafton një reflektim i thjeshtë për të kuptuar se play është koncept më i gjerë se game; dhe se game zakonisht shënjon një lloj veprimtarie njerëzore që kërkon formulimin, pranimin dhe zbatimin e përpiktë të një bashkësie rregullash pak a shumë arbitrare. Një fëmijë mund të godasë një top rreth e rrotull nëpër fushë (play), por kur luan futboll me shokët, atëherë është i përfshirë në një game.
Një diskutim të dobishëm për mua, të këtij dallimi mes play dhe game e gjeta te David Graeber (The Utopia of Rules), në kuadrin e një trajtimi filozofik ku autori i konsideron games si një “utopi rregullash”, në një kohë që play nuk kërkon të ndiqet ndonjë rregull i caktuar dhe mund të jetë edhe “krejt improvizuese.” Një fëmijë mund të ulet para pianos dhe t’i godasë tastet sipas qejfit, duke përftuar zhurmë; sikurse mund të ulet para tastierës së kompjuterit dhe të bëjë sikur të shkruajë, duke përftuar një tekst të rastësishëm – dhe në të dy herët do të kishim të bëjmë me play. Përkundrazi, një pianist që ulet të interpretojë një etyd të Chopin-it, ndjek një mori jashtëzakonisht të ndërlikuar rregullash gjithfarësh – që nga korrespondenca mes tasteve dhe notave, te bashkërendimi i gishtave dhe përdorimi i pedalit dhe ndjekja e një ritmi të caktuar e kështu me radhë; të cilat kërkojnë vite për t’u zotëruar. E megjithatë, ne sërish themi që pianisti luan në piano; dhe se nëpërmjet kalvarit të rregullave, arrin ta shprehë lirinë interpretative, por edhe atë muzikore të pjesës, në mënyrën më sublime.
Por liria e pianistit që luan Chopin-in, madje edhe përtej “lirive” që ky mund t’ia lejojë vetes në interpretim – si në ndryshimin e ritmit ose në rubato etj. dhe që do të ishin më shumë licenca se shprehje e play-t – kjo liri e interpretuesit, pra, do të kënaqte më shumë përkufizimin e lirisë pozitive, meqë ajo themelohet mbi njohjen e rregullave dhe rregullsive, madje mbi zotërimin e tyre.
Në të njëjtën mënyrë, katër vetë që luajnë bridge shijojnë lirinë e një loje letrash (game) me finesë të rrallë intelektuale, por mund ta arrijnë këtë vetëm duke njohur një mori rregullash gjithfarësh, që nga ato bazë të qarkullimit të letrës, tek ato më të stërholluarat, të sistemeve të deklarimit (bidding).
Qytetarët në një shoqëri moderne e kanë të domosdoshme t’i njohin këto liri pozitive, në mënyrë që t’i vënë në shërbim të interesave të tyre përfshi këtu edhe artin e ndërveprimit me burokracinë dhe të përdorimit të saj për interesa vetjake, që është edhe objekt i esesë së Graeber-it. E megjithatë, reduktimi i lirisë te emëruesi i përbashkët i lirive pozitive dhe frika nga play, që është në një kuptim e kundërta e tyre, e mbyt krijimtarinë individuale dhe, në analizë të fundit, ia zë frymën edhe individit vetë, duke e reduktuar në një mishërim rregullash të zbatuara; në rastin më të mirë, me virtuozitet.
Ironikisht, në shoqëri të tilla të super-rregulluara, ku manifestime të tilla si goli me dorë i Maradonës në kampionatin botëror të vitit 1986 (shembull i play të ndaluar, brenda një game) konsiderohen shoqërisht subversive dhe disruptive dhe marrin ndëshkimin përkatës kur pikasen, vetë aktiviteti i play-t ose ushtrimi i lirisë negative priret të margjinalizohet, duke u mishëruar në artin dhe politikën “underground”, në performativitetin publik, në kolektivat e artistëve, në protestat “e pastrukturuara” dhe në akte të tjera rebelimi, jo rrallë destruktive, dhe që disa mund t’i shoqërojnë me anarkizmin ose, përkatësisht, me ekzibicionizmin e vandalizmin[1]; madje edhe me terrorizmin. Ndoshta kotësia që shpesh i shoqëron këto të fundit duhet parë edhe si një lloj patologjie, e shkaktuar – në analizë të fundit – nga rregullimi i tepruar, i ligjësuar, madje obsesiv i lirive pozitive në Perëndim; ose nga burokratizimi i jetës qytetare. Shkruan Graeber: “Çfarë fshihet pas nevojës për burokraci është frika nga play.”
Si pasojë e të njëjtit margjinalizim, por tashmë në skajin tjetër, ndodh që në shoqëri të sunduara nga liritë pozitive vetëm lideri – mbreti, despoti, perandori, mëkëmbësi, kryetari i ekzekutivit, presidenti etj. – të jetë në gjendje ta shijojë lirinë negative, ose aftësinë për play, në mënyrë të tillë që të përdorë arbitraritetin për t’u “çliruar” prej rregullave; dhe këtu autori përmend Carl Schmitt-in, i cili ka përsiatur se, në shtetet moderne, pushteti sovran është, tek e fundit, pushteti për t’i anashkaluar ligjet. Për t’u shënuar, këtu, se burokracia – ose imponimi i gjithfarë games si forma të disiplinimit – mund të ofrojë mbrojtje ose zbutje (buffering) edhe ndaj këtij arbitrariteti, duke i ndihmuar qytetarët që t’i zgjidhin punët e tyre pa iu “afruar” shumë pushtetarit.
Graeber e dallon mirë këtu paradoksin: pa një rregullim të lirive pozitive, edhe vetë krijimtaria e play-t dhe ushtrimi i papenguar i lirisë negative do të ishin të pamundura; çfarë do të thotë, vëren ai, se vjen një moment kur “rregullat shtrënguese shndërrohen në rregulla aftësuese” – edhe pse është e pamundur që ta thuash se kur ndodh kjo pikërisht.[2] Megjithatë, edhe kaq e lejon atë të arrijë në përfundimin se “Liria është tensioni midis lojës (play) së lirë të krijimtarisë njerëzore përkundrejt rregullave që kjo [krijimtari] përfton pareshtur.”
Mjaft të hedhim një sy se çfarë ndodh me lirinë në një shoqëri relativisht kaotike dhe të dështuar, si ajo në Shqipërinë e sotme, për të kuptuar nevojën e ruajtjes së balancës midis lirive pozitive dhe negative; meqë atje, nga njëra anë, qytetarët janë të bindur se liritë pozitive që u janë njohur me ligj nuk u mjaftojnë për të jetuar me dinjitet, pa çka se ky mosbesim çon pastaj detyrimisht në një dobësim të mëtejshëm të vetë këtyre lirive pozitive; dhe nga ana tjetër, pushtetarët e gëzojnë pushtetin kryesisht duke konsumuar, në publik – ose në mënyrë të spikatur (conspicuously) – liritë negative, të cilat ua mundësojnë play-n si atribut të pushtetit që kanë arritur të hedhin në dorë.
Çfarë i mungon kësaj shoqërie tashmë të obsesionuar me play, dhe që është pjesërisht produkt i një eksperimenti neoliberist të papërgjegjshëm, është masa e duhur e games, si veprimtari të rregulluara në mënyrë konsensuale; çfarë do t’i ndihmonte shumë që të kuptonin, me kalimin e kohës, se në rrethanat ku pakkush luan vërtet sipas rregullave (games), edhe vetë së drejtës qytetare për liri negative (play) i lëkunden seriozisht themelet.
[1] P.sh. graffiti në muret e një institucioni publik ose shkatërrimi i mega-posterëve të reklamave, si protestë ndaj konsumerizmit.
[2] Shumë vetë në Shqipëri, që e kanë përjetuar regjimin totalitar dhe tani ia kujtojnë “të mirat”, duke filluar nga mekanizmat e sigurisë sociale ose të qetësisë publike, në fakt vuajnë mungesën e lirive pozitive dikur të garantuara, në një kohë që liritë negative, edhe sikur t’i kenë a t’i përfytyrojnë, nuk janë në gjendje as t’i vlerësojnë, as t’i kapitalizojnë.
