Në ndërhyrjen e vet në seminarin “Gjuha dhe pakicat gjuhësore: shqipja dhe arbërishtja”, mbajtur në Romë në 22 shkurt 2016, profesori i Universitetit Papnor Urbanian Ardian Ndreca foli për “një problem që shoqëron gjuhën shqipe nga gjysma e dytë e shekullit XX, që ka të bëjë me uniformitetin gjuhësor.”[1]

Dhe kjo jo ngaqë prof. Ndreca nuk është gjuhëtar – ndryshe nga ca forume të tjera, në “Peizazhe të fjalës” nuk e teprojmë me kriterin e kompetencës profesionale; por ngaqë problemi për të cilin ka folur prof. Ndreca lidhet me statusin e gegërishtes letrare në raport me standardin, ose “shqipen e njësuar”. Dhe si gegërishtja si dialekt i shqipes, ashtu edhe variantet letrare të bazuara mbi gegërishten nuk janë as gjuhë të mëvetësishme, as fliten e përdoren nga pakica gjuhësore në trojet ku flitet e përdoret shqipja.

Nuk mund t’i marr me mend dhe as të spekuloj për arsyet që e shtyjnë një profesor të Universitetit Papnor Urbanian të flasë për gegërishten, variantet e saj letrare dhe njësimin e shqipes, në një tubim me fokus në arbërishten si gjuhë e një pakice gjuhësore në Itali. Por këtë tundim, për t’i trajtuar problemet e statusit të gegërishtes së shkruar dhe të dialektit geg, brenda problematikës së diskursit perëndimor për “gjuhët e rrezikuara”, e kam ndeshur dhe më parë.

Përndryshe, gegërishtja është një dialekt i gjuhës shqipe, i ndarë në disa nëndialekte të mëdha – si gegërishtja veriperëndimore, gegërishtja verilindore (e Kosovës), gegërishtja qendrore dhe gegërishtja jugore (Tirana, Durrësi, Elbasani) dhe që më tej degëzohen në dhjetëra të folme; dhe që, si dialekt, edhe pse nën trysninë e shqipes së njësuar nga shkolla dhe nga televizioni, nuk është aspak i rrezikuar “të zhduket”.

Këto dialekte, nëndialekte dhe të folme nuk duhen ngatërruar me variantet letrare të bazuara në gegërishten, si shkodranishtja, elbasanishtja dhe kosovarishtja, të cilat kanë lulëzuar në kohë të ndryshme dhe kanë luajtur rol të rëndësishëm në ngjizjen e kulturës kombëtare; por që, pas njësimit të drejtshkrimit të shqipes, erdhën duke u tkurrur; për arsye objektive por edhe, sa i përket shkodranishtes letrare, ngaqë u luftuan dhe u shfarosën politikisht nga regjimi totalitar i Tiranës.

Variantet letrare ngrihen mbi dialektet, por nuk janë dialekte; dallimi kryesor mes tyre është se varianti letrar organizohet dhe përpunohet rreth ligjërimit të shkruar kryesisht me synime shprehëse (poezi, prozë letrare, publicistikë, tekste liturgjike), ndërsa dialekti i ka rrënjët në ligjërimin e folur; ndërkohë që jo çdo dialekt, grup të folmesh a koine dialektore arrin të përftojë një variant letrar. Dikur e lulëzuar, shkodranishtja letrare sot shkruhet fare pak, nga një numër poetësh dhe prozatorësh të Shkodrës dhe disa pak publicistë, mes të cilëve edhe vetë prof. Ndreca,[2] dhe shkrimi i saj (drejtshkrimi, gramatika e ligjërimit të shkruar) nuk më rezulton të studiohen gjëkundi në shkolla. Edhe kosovarishtja letrare nuk më rezulton të lëvrohet shumë – në një kohë që ajo kosovarishte që po përdoret gjerësisht në mediat sociale dhe në tekstet e muzikës rap, është më shumë një dialekt i transkriptuar dhe i stilizuar, ose formë e identifikimit lokal nëpërmjet slang-ut, që përndryshe ka kapacitet funksional minimal. Njëlloj përdoret edhe gegërishtja jugore, si e folme e Tiranës, për të shenjuar informalitetin e ligjëratës ose për të përftuar solidaritet grupi; por jo si variant letrar, po të përjashtohen tekstet me natyrë mimetike dhe paroditë.

Problemet e gegërishtes së shkruar, si të tilla, dhe në raport me standardizimin e sforcuar gjatë viteve 1960-1970, janë trajtuar tashmë nga gjuhëtarë të ndryshëm, këto të fundit edhe në punime madhore nga Janet Byron[3] dhe Arshi Pipa[4]. Por gegërishtja e shkruar, në variantet e saj letrare, nuk duhet njëjtësuar me dialektin geg dhe të folmet e shumta të këtij dialekti; dhe as ka arsye pse të trajtohet si “gjuhë” që pastaj të vajtohet ose të denoncohet rrezikimi dhe zhdukja e saj. Çdo komb ka politikat e veta gjuhësore dhe brenda këtyre politikave disa variante letrare normalisht mund të tkurren dhe të zhduken duke mos u përdorur më, për shkak të proceseve kulturore centripete dhe rrafshuese. Tek e fundit, atë çfarë humbet një kulturë kombëtare nga reduktimi i diversitetit gjuhësor në diskursin letrar, e fiton nëpërmjet njësimit të gjuhës së shkruar dhe efektit koheziv që ka ky njësim për kombin. Që likuidimi i gegërishtes së shkruar, në vitet 1960-1970, ishte proces totalitar, i dhunshëm dhe i motivuar politikisht, kjo në vetvete nuk e zhvlerëson gjë normëzimin dhe njësimin e gjuhës shqipe të shkruar, mbi bazat e toskërishtes letrare.

Megjithatë, asnjë nga luftëtarët e sotëm për rehabilitimin, nëmos ringjalljen e gegërishtes letrare, në trajtat e saj më prestigjioze të shkodranishtes letrare – e cila e vetmja mes varianteve letrare të shqipes gëzon një histori të pandërprerë lëvrimi, që prej shekullit XVI – nuk ka pretenduar ndonjëherë se kjo shkodranishte letrare duhet trajtuar si gjuhë më vete dhe e mëvetësishme.Në diskutimet e këtyre 20 vjetëve të fundit për fatet e gegërishtes letrare, sidomos të shkodranishtes letrare më parë dhe tani edhe të kosovarishtes letrare, është përmendur shpesh dhe me entuziazëm të madh një thënie e popullarizuar nga sociolinguisti dhe dijetari i jidishtes, Max Weinreich, sipas së cilës “gjuha nuk është veçse një dialekt me një ushtri dhe një flotë” (a shprakh iz a dialekt mit an armey un flot, në jidishte); çfarë mund të interpretohet në kontekstin tonë, në thelb, se në rrethana të tjera, ose sikur pushtetin pas vitit 1944 të mos e kish marrë një forcë politike hegjemoniste, me mbështetje sociale në Jug të vendit, gjasat që toskërishtja të përfundonte në bazë të shqipes së njësuar kushedi do të kishin qenë më të vogla[5]; sikurse flitet tani, në disa qarqe, për ta konsakruar kosovarishten si gjuhë më vete, në raport me shqipen e Tiranës. Tek e fundit, dallimet mes varianteve letrare të gegërishtes dhe shqipes së njësuar janë të krahasueshme me ato midis, të themi, spanjishtes dhe katalonishtes.

Nga ana tjetër, fakti që diçka është thënë a popullarizuar nga Max Weinreich, nuk mund të merret si provë se kjo diçka është e vërtetë e amshuar; meqë mund të argumentohet se dallimet sociolinguistike midis gjuhës dhe dialektit nuk kanë të bëjnë vetëm me prerogativën për ushtrimin e forcës, nga ana e një shteti; por edhe me rrethana kulturore dhe sociolinguistike.

Gjithsesi, shqipja e njësuar, në ato trajta drejtshkrimore, gramatikore dhe leksikore me të cilat është normëzuar nga Kongresi i Drejtshkrimit i Vitit 1972, dhe pavarësisht nga baza e saj dialektore që është toskërishtja, ka përfshirë në rregullsitë dhe format e veta, edhe elemente të rëndësishme të gegërishtes, duke u paraqitur kështu si gjuhë standard e kombit shqiptar jo vetëm nëpërmjet imponimit politik dhe mistifikimit kulturor, por edhe në realitetin ligjërimor. Kjo mund të provohet nga integrimi i një numri të madh morfemash gramatikore dhe rregullsish fjalëformuese që përdorin grupin ue zanor në vend të grupit zanor ua, sa për të sjellë një shembull; ose nga një numër i madh fjalësh (leksemash) ekskluzive të dialektit geg, që janë integruar në Fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe të vitit 1980. Mbrojtësit e standardit argumentojnë se kjo formë artificiale e shqipes i ka në vend mekanizmat për të përvetësuar trajta, forma dhe tipare nga të gjitha dialektet dhe variantet letrare, përfshi këtu edhe gegërishten.[6]

Në këto rrethana, të ngresh problemin e fateve të gegërishtes si dialekt dhe variant letrar, përballë shqipes së njësuar, në një forum kushtuar pakicave gjuhësore në Itali dhe pikërisht arbërishtes, më duket joprofesionale dhe objektivisht manipuluese për një publik që nuk e njeh historinë e shqipes së shkruar dhe të krijimit të kombit shqiptar modern. Në fakt, bartësit e një dialekti nuk mund të quhen as të trajtohen si pakicë gjuhësore në raport me bartësit e dialekteve të tjera; teksa, nga ana tjetër, tkurrja ose zhdukja e një varianti letrar nuk përbën ndonjë rrezik jetik për dialektin përkatës dhe shëndetin e tij. Të njëjtin gabim, sa i përket gegërishtes, e kanë bërë edhe të tjerë më parë; për shembull juristja Blerta Kraja, si bashkëthemeluese Institutit të Promovimit të Vlerave në Gjuhën Shqipe, e cila në një konferencë me temën “Gegnishtja sot”, të mbajtur në Tiranë në vitin 2011, e pat lidhur të drejtën për të shkruar gegërishten letrare me “të drejtat gjuhësore si të drejta dhe liri themelore të njeriut”, duke iu referuar Deklaratës Universale të së Drejtave Gjuhësore, të miratuar në Konferencën e Barcelonës të 9 qershorit 1996.

Edhe në atë rast, sikurse e pata shtjelluar në një shkrim timin këtu në Peizazhet, juristja në fjalë ngatërroi gjuhën me dialektin, duke kërkuar që parimet europiane për të drejtat gjuhësore të zbatohen edhe ndaj dialekteve, si gegërishtja; pa çka se neni 5 i Deklaratës Universale të së Drejtave Gjuhësore përcakton se “kjo deklaratë është e bazuar në parimin se të drejtat e komuniteteve gjuhësore janë të barabarta dhe të pavarura nga statusi ligjor apo politik i gjuhës së tyre, si zyrtare, rajonale apo minoritare…” – pra ka për objekt gjuhën, përballë gjuhëve të tjera, jo dialektin e një gjuhe përballë dialekteve të tjera (ose variantin letrar, koinenë dialektore, zhargonin etj.).

E vetmja mënyrë, me të cilën ky lloj argumentimi mund të vlente, është që shkodranishtja letrare të përcaktohej si gjuhë cilësisht e ndryshme nga shqipja e njësuar: por deri më sot askush nuk e ka bërë këtë dhe druaj se askush nuk do ta bëjë dot.[7] Përndryshe, t’i referohesh legjislacionit europian për të drejtat e njeriut dhe multilinguizmin, në kuadrin e një përpjekjeje për rehabilitimin kulturor të një varianti letrar si shkodranishtja letrare, më duket e pandershme; sikurse më duket e pandershme e njëjta përpjekje, por e veshur me petkat e “mbrojtjes së dialekteve”, pa çka se dialektet gjeografike sot rrezikohen nga zhvillimet demografike dhe trysnia e mass mediave, më shumë se nga shkolla dhe standardizimi gjuhësor i shqipes së shkruar.[8]

Nga ana tjetër, Prof. Ndreca natyrisht e formulon keq mendimin e vet, kur nënkupton se, me standardizimin e shqipes, gegërishtja “është dëbuar nga komuniteti” – kjo nuk ka ndodhur, as është synuar ndonjëherë; çfarë ka ndodhur, përkundrazi, është normëzimi i shqipes publike, të përdorur në instanca të caktuara, sidomos dhe kryesisht në ato të ligjërimit të shkruar; por nuk ka ndodhur që bartësve të dialektit gegë t’u kërkohet që të përdorin shqipen e njësuar kur flasin mes tyre ose në të gjitha ato kontekste sociale ku, anembanë botës, përdoret lirisht dialekti gjeografik ose social. Një keqkuptim i tillë i ka rrënjët, shpresoj, te ngatërresa konceptuale midis dialektit dhe variantit letrar. Ajo çfarë ndodhi, në 1972, ishte diçka tjetër: të gjithë shqiptarëve – dhe jo vetëm bartësve të dialektit geg – iu hoq pak a shumë me dhunë mundësia dhe privilegji për të shijuar letërsinë në shkodranishten letrare, teatrin në shkodranishten letrare, muzikën në shkodranishten letrare, ndoshta më pas edhe filmin në shkodranishten letrare; teksa dhe njëkohësisht krijuesve që deri dje ishin shprehur në këtë variant, iu mohua mundësia që të vazhdonin ta përdornin publikisht, si krijues.^[9]

Këto çështje janë pak komplekse dhe ndoshta do të tregohesha i padrejtë madje arrogant me prof. Ndrecën, sikur t’i kërkoja rigorozitet në konceptet dhe metodologjinë. Megjithatë, le të përfytyrojmë çfarë efekti do të kishte sikur ky autor, i cili shkruan rregullisht në mediat shqip në shkodranishten letrare, ta mbante fjalën e vet, në seminarin e Romës, jo në italishte por në formën letrare të dialektit kalabrez, ose në napolitanishten letrare (kjo e fundit, me traditë letrare të pasur). Edhe pse në Itali është gjithnjë e mundshme të lëvrohet letërsia në variante letrare të ndryshme nga italishtja letrare standard, përdorimi i këtyre varianteve letrare, në forume të komunikimit publik, do të shkaktonte hilaritet. Natyrisht, shqipja standard nuk e ka statusin dhe prestigjin dhe as historinë e italishtes standard; por nuk do të gabonim sikur të merrnim shembull nga italianët, për mënyrën si e kanë zgjidhur bashkëjetesën mes italishtes së njësuar dhe varianteve letrare.

Prof. Ndreca sërish i lejon vetes një pasaktësi, kur thotë për shqipen e dalë nga Kongresi i Drejtshkrimit i vitit 1972 se ajo vetëm “abuzivisht quhej gjuhë letrare, meqë ishte vetëm gjuhë standarde” – meqë jo vetëm që Kongresi vetëm sa sanksionoi një praktikë normative tashmë në përdorim, si vazhdim i rrjedhshëm i toskërishtes letrare së Naimit dhe Lasgushit dhe Petro Markos, por edhe ngase pikërisht në këtë shqipe të njësuar janë shkruar, dhe vazhdojnë të shkruhen, një numër i madh veprash letrare, mes të cilave edhe ato të Kadaresë, i cili i përket pikërisht atij brezi shkrimtarësh që u bënë të tillë brenda shqipes së njësuar, dhe nuk e adoptuan atë, as u adoptuan prej saj. Me gjithë vlerësimin dhe respektin që kemi për autorë të tillë si Mjeda, Fishta dhe Koliqi, vepra e tyre për nga gjeografia dhe demografia e lexuesve i përket një niveli më të ulët se vepra e Kadaresë (këtu nuk e kam fjalën për cilësinë letrare, por vetëm për statusin kulturor dhe sociologjik). Madje, madje, duke i dhënë botës një autor të përmasave të Kadaresë dhe duke shërbyer si conduit i një numëri të madh autorësh klasikë të shqipëruar pikërisht nëpërmjet standardit, shqipja e njësuar e 1972-shit provoi, edhe për më skeptikët, se i kishte kartat në rregull, për të funksionuar si mveshje e një kulture moderne; duke i rrëzuar kështu pretendimet e të gjithë atyre detraktorëve, duke filluar nga Arshi Pipa, që prireshin ta shihnin si “gjuhë mushku”, ose rezultat shterpë të një hibridizimi të imponuar politikisht.

Si edhe të tjerë kritikë të shqipes së njësuar dhe promovues të gegërishtes letrare para tij, prof. Ndreca sjell në vështrim edhe çështjen e paskajores së gegërishtes, e cila mbeti pa u integruar në sistemin e shqipes standard, të dalë nga Kongresi i Drejtshkrimit, çka u krijon probleme, sipas tij, edhe të gjithë të huajve që duan të mësojnë shqipen. Natyrisht, të huajve që duan të mësojnë shqipen problemet ua krijojnë të gjitha ato veçori të shqipes, që e bëjnë këtë gjuhë të ndryshme dhe të dallueshme nga gjuhët e tjera – për shembull, krahas mungesës së paskajores, mund të përmendim edhe prapavendosjen e nyjës shquese, paranyjëzimin e mbiemrave dhe të përemrave, lakimin e nyjave të parme dhe të pasme dhe vështirësitë e shumësit të emrave. Shqipes së njësuar nuk është se “i mungon” paskajorja; sepse të thuash “i mungon” është njëlloj si të pranosh se duhej ta kish pasur por nuk e ka; në të vërtetë, ajo thjesht nuk e ka këtë formë në sistem; përndryshe, sipas të njëjtit arsyetim, mund të thonim se italishtes i mungon dëshirorja ose habitorja; ose më mirë akoma, anglishtes i mungon prapavendosja e nyjes shquese; dhe latinishtes i mungon krejt nyja shquese; ndërsa rusishtes i mungon e kryera e ndërtuar me anë të foljes “kam”. Në fakt, ai lloj mistifikimi, sipas së cilit paskajorja e gegërishtes do ta afronte shqipen me gjuhët europiane, dhe veçanërisht europiane-perëndimore, mbështetet mbi një qasje krahasimtare dhe historiciste ndaj gjuhëve e cila nuk ka kurrfarë valence funksionale.[10] Shqipja standard e ka trashëguar “mungesën” e paskajores nga toskërishtja, të folmet e së cilës dhe varianti letrar tosk thjesht nuk e ndiejnë këtë si mungesë, meqë funksionet që në gegërishte dhe në gjuhë të tjera i mbulon paskajorja, në toskërishte mbulohen me mënyra të tjera. Po të vazhdonim me këto mistifikime të mungesës së kësaj apo asaj forme a kategorie gramatikore, rusishtja do të kish mangësi të mëdha, në raport me gjuhët romane ose gjermanike (dhe latinishtja në raport me greqishten e vjetër), meqë të parat nuk kanë nyjë shquese; por “mungesa” e nyjës shquese nuk e ka penguar gjë rusishten që t’i japë vetes dhe botës shkrimtarë si Tolstoj, Dostojevski dhe Çehovi.[11]

Sërish, ky mistifikim i një forme gramatikore si paskajorja perifrastike e gegërishtes nuk mund as duhet marrë si një lajthitje naive prej amatorësh ose muhabet tavolinash; meqë e ndesh në kontekste ku argumentohen epërsitë e gegërishtes ndaj toskërishtes (dhe standardit) dhe ku gegërishtja pozicionohet si dialekti “europian” i shqipes, ndërsa toskërishtja si dialekti “ballkanik”; dhe ku veç paskajores, përmenden edhe tipare të tjera, si hundorëzimi dhe prania e zanores së mesme ose shva-së në toskërishte (grafikisht ë-ja), e cila disave u tingëllon keq; ose, më tej akoma, rotacizmi. Në parashtrime të tilla të diferencave ndërdialektore, shpesh dëgjon zëra që nisen nga të dhëna albanologjike të mirëfillta por të qëmtuara posaçërisht, si pasuria më e madhe e leksikut të së folmeve të gegërishtes, ose prania më e madhe e huazimeve të reja në të folmet e toskërishtes, për të kaluar në fantazi të llojit “gegërishtja është (asht) më e vjetër se toskërishtja”, ose “gegërishtja e ka ruajtur më mirë thelbin indo-europian të shqipes” dhe kështu me radhë, rrejshmëri pas rrejshmërie. Të njëjtin model dhe të njëjtën metodë e ndesh pastaj në diskursin kombëtarist për gjuhën shqipe, si gjuhë “nga më të lashtat” dhe “nga më kryesoret”, në krahasim me gjuhë të tjera të cilat, për arsye gjithnjë ideologjike, nuk pëlqehen. Nuk ka lëndë mirëfilli linguistike në këto përsiatje, por vetëm imitime të zhargonit linguistik, nga ideologë dhe ndonjëherë mistifikues që nuk pyesin për dijen albanologjike dhe mënyrat si studiohen dhe përqasen dukuritë gjuhësore; dhe që u ka mbetur ora në kohën e Herderit dhe të romantizmit gjerman; ose më mirë, në kohën e përvetësimit krejt të vonuar që iu bë Herderit dhe romantizmit gjerman nga Rilindja shqiptare.

[1] Këtu dhe sa më poshtë, referimet ndaj atyre që ka thënë prof. Ndreca në seminar i kam marrë nga parashtrimi i Pishak Zhgabës në Peizazhet. Do t’i plotësoja haptazi dhe me dëshirë, në qoftë se autori e vë në dispozicion të lexuesit kumtesën që pat mbajtur në seminar; madje jam gati që ta botoj atë material këtu në Peizazhet.

[2] Këto qëndrime të Ndrecës, ndaj shqipes së njësuar dhe shkodranishtes letrare dhe gegërishtes në përgjithësi nuk mund të ndahen nga praktika e tij publicistike – dhe pikërisht nga ajo formë e shqipes që ai zgjedh të përdorë në ndërhyrjet e veta në shtypin e përditshëm: varianti letrar veriperëndimor i gegërishtes, i njohur edhe si shkodranishtja letrare.

[3] Selection among Alternates in Language Standardization: The Case of Albanian, Walter de Gruyter, Jan 1, 1976.

[4] Politika e gjuhës në Shqipërinë socialiste (botimet Princi, 2010).

[5] Sikurse jam përpjekur ta argumentoj gjetiu (Fraktalet e shqipes, Çabej, 2007), vetë fakti që Lufta Nacional-Çlirimtare solli në fuqi një elitë nga Toskëria lidhet me zhvillime të mëdha ekonomike, sociale dhe demografike që kishin prekur Jugun, përkatësisht Veriun e Shqipërisë, pas vitit 1912; përfshi këtu edhe faktin që Kosova kish mbetur jashtë trojeve të shtetit të ri shqiptar dhe nuk mori dot pjesë në zhvillimet e tij të brendshme; dhe që Jugu kish lulëzim më të madh të ekonomisë dhe sidomos të jetës urbane se Veriu, që kish vetëm një qytet të mirëfilltë, Shkodrën. Gjithashtu, së paku që prej Rilindjes e këtej, kultura e shqiptarëve të Jugut ishte treguar me ekstroverte dhe më agresive, ndërsa ajo e shqiptarëve të Veriut më introverte; për t’u shënuar edhe që në përftimin e koinesë kulturore të Jugut morën pjesë njëlloj fillesat e krishtera dhe myslimane (sidomos bektashie), ndërsa kulturën e shqiptarëve të Veriut gjithnjë e dominuan elitat katolike.

[6] Për të njëjtën arsye, imponimi i standardit në shqipen e shkruar dhe në shkollë ose në institucionet nuk e ka cenuar, në Shqipëri, përdorimin e formave dialektore në ligjërimin e folur, madje edhe në instanca gjysmë-formale. Përkundrazi, në Kosovë nuk është gjetur dot ekuilibri midis përdorimit të shqipes standard dhe përdorimit të dialektit; çka është përthyer në trajta hiperkorrekte atje ku mund të kish mbijetuar dialekti dhe në trajta dialektore atje ku duhej më shumë vëmendje ndaj normës.

[7] Kjo do të thotë edhe se përgjigjja që do t’i japim pyetjes nëse gegërishtja letrare është apo jo gjuhë nuk do të jetë kurrsesi e pafajshme; meqë në rrethanat e kulturës shqiptare sot, gegërishtja letrare gjuhë do të thotë separatizëm geg, organizim politik rajonal, federalizëm kulturor dhe federalizëm politik. Po a e dëshirojnë këtë përkrahësit e rehabilitimit të gegërishtes letrare si formë të ligjërimit publik? A janë gati ithtarët e gegërishtes letrare që të mbrojnë tezën se kjo është gjuhë më vete, po aq e pavarur nga toskërishtja letrare (dhe standardi) sa edhe, bie fjala, katalanishtja nga spanjishtja, ose provensalishtja nga frëngjishtja?

[8] Këtë ambivalencë në lidhje me statusin linguistik të gegërishtes (gjuhë, dialekt, variant letrar) Arshi Pipa e ka gjetur edhe në analizat e Kostallarit, për rrugën e formimit të standardit të vitit 1972. Pipa madje citon, në veprën e vet Politika e gjuhës në Shqipërinë socialiste (botimet Princi, 2010), një pikëpamje të Marr-it (gjuhëtarin me të cilin polemizoi Stalini, në pamfletin e vet të mirënjohur për Marksizmin dhe çështjet e gjuhësisë), sipas së cilës “faktikisht, cilidoqoftë dialekt është gjithmonë vetëm mbijetesë e një gjuhe të pavarur.” Pipa e vë re mirë se kjo pikëpamje, që nuk është aq skandaloze sa ç’mund të duket në vështrim të parë, bie ndesh kryekrejet me konceptin krahasimtar për dialektin, si formë të një gjuhe të vetme kombëtare, koncept që sot e marrim pothuajse pa vërtetim, së paku në nivelin kulturor. Pipa madje e akuzon Kostallarin se, në diagramin e vet famëkeq të raporteve mes shqipes së njësuar, gegërishtes letrare dhe toskërishtes letrare, “gegërishtja dhe toskërishtja nuk janë dy dialekte të së njëjtës gjuhë, ata janë dy gjuhë të ndryshme” (vep. cit. f. 56). Duket sikur, në mënyrë qoftë edhe të pavetëdijshme, Kostallari e përfytyronte gegërishten letrare jo vetëm si variant konkurrent të standardit të vitit 1972, por edhe si gjuhë konkurrente të shqipes standard; ky marifet i vogël, por me pasoja të rënda, do të lejonte edhe referimet e shumta, eksplicite dhe implicite, ndaj ideve të Stalinit për përplasjen mes gjuhëve, në perspektivën e një darvinizmi linguistik primitiv, por të efektshëm. Nëse është kështu, atëherë përfytyrimi i gegërishtes (më saktë, shkodranishtes katolike) si zhargon të antikomunizmit, gjatë viteve të totalitarizmit, nuk ishte aq folklorik sa ç’kujtohet; meqë në aspektin thjesht kulturor armiku i klasës, për t’u identifikuar, kishte nevojë edhe për një gjuhë të vetën, së paku nga pikëpamja marriste; dhe, prapë së paku, në atë masë që njësimi i shqipes gjatë po atyre viteve përkoi me hegjemonizmin politik të PPSh-së dhe homogjenizimin kulturor e ideologjik të shoqërisë shqiptare (mënjanimi me dhunë i diversitetit: në politikë, në kulturë, në fe, në ligjërim).

[9] Po lejohem të sjell këtu një shembull personal, por që besoj vlen për shumë të tjerë të brezit tim: jam rritur si fëmijë në një mjedis familjar ku flitej e folmja e Gjirokastrës dhe në një mjedis social (rruga) ku sundonte e folmja e Tiranës; megjithatë, lexoja me dëshirë tekste të shkruara në shkodranishte dhe në elbasanishte, përfshi tekste të Kolë Jakovës dhe të Haki Stërmillit; deri edhe poezi për fëmijë të Lajde Stakut; dhe sidomos, përkthimin madhor të “Iliadës” në gegnishte, nga Gjon Shllaku. Kur u ndalua përdorimi i gegërishtes letrare në 1972, m’u ndalua edhe mua.

[10] Sipas kësaj qasjeje në thelb romantike, gjuhëve si shqipja “u mungon” paskajorja ngaqë e kanë pasur dhe pastaj e kanë humbur në rrjedhë të kohës; dhe në rastin specifik të shqipes, është toskërishtja ajo që ka humbur një formë të foljes, të cilën gegërishtja e ka ruajtur (të paktën si koncept gramatikor); dhe, gjithnjë sipas kësaj qasjeje në thelb romantike, ruajtja e një forme ose një fjale ka epërsi ndaj bjerrjes së saj; ose një gjuhë konservative ka epërsi të vetvetishme ndaj një gjuhe që ka inovuar. Një vizion mitik ky, që nuk ka gjë të përbashkët me gjuhësinë moderne.

[11] Krahasimi im çalon, sa kohë që unë nuk di nëse ka ndonjë dialekt të rusishtes, që e përdor nyjën shquese. Megjithatë, kodifikuesit e shqipes së njësuar e patën të pamundur që ta integronin paskajoren e gegërishtes në sistem; dhe këtë pamundësi e mbrojnë sot e kësaj dite edhe gjuhëtarë që, përndryshe, e kanë denoncuar me forcë mënyrën si iu imponua shqipja e njësuar kulturës shqiptare.