Duke lexuar këto ditë një artikull të Dhori Qiriazit, me titull “Rreth marrëdhënieve të së folmes greqisht të Himarës me të folmet e tjera të greqishtes së re”, përkthim në shqip i një origjinali greqisht të botuar në Studies in Greek Linguistics,[1]
më tërhoqi vëmendjen një fusnotë ku studiuesi në fjalë i referohej veprës së Nilo Borgias Murgjit bazilianë të Italisë në Shqipëri (Tiranë 2014, botimet Naimi), një vepër që përndryshe është përmendur shpesh këto javët e fundit,[2] në kontekstin e polemikës rreth Nilo Catalanos, kishës uniate, përpjekjeve për përhapje të uniatizmit në zonën e Bregut dhe natyrën gjuhësore-etnike të Dhërmiut dhe të Himarës.
Citoj gjithnjë nga Qiriazi, se në veprën e mësipërme të Borgias, përmendet edhe fakti që misionari Giuseppe Schiro, […] shkruante në vitin 1722 se “Cimara (Himara), …, Drimades (Dhërmiu), Balasa (Palasa) [janë] me kombësi greke -“di natione greci”-, kurse fshatrat e tjerë të Himarës janë “të kombësisë shqiptare” -“di natione albanesi”- (f. 318 e përkthimit shqip).
Kjo vetëm pak vjet pas mbërritjes së misionarit Nilo Catalano në Dhërmi (1693) dhe relacionit që ky i dërgoi Selisë së Shenjtë po atë kohë, ku thuhej se ai i kishte dhënë përparësi ngritjes sërish të shkollës për të rinjtë dhe fëmijët për t’u mësuar të gjithëve Doktrinën e Krishterë, një shkollë ku, sikurse vëren studiuesi arbëresh Mandalà, “mësimi i katekizmit zhvillohej në gjuhën shqipe, sipas një tradite që kishin themeluar arbëreshët në Sicili, qysh nga viti 1592.”
Dhe këtu duket sikur përvijohet një kontradiktë. Duket qartë se kur flet për “grekë”, Schiroi nuk ka parasysh përkatësinë fetare të popullsive të zonës, ose në çka përndryshe njihej edhe si kisha “greke”, por përkatësinë etnike; gjithë duke mos harruar, sikurse vëren edhe Qiriazi, se “për atë kohë termat kombësi e aq më tepër ndjenjë kombëtare duhen marrë me rezervë e pa semantikën që bartin sot” dhe se “Schiroi, pas çdo gjase, i referohet situatës gjuhësore të fshatrave të lartpërmendur” (po aty).
Thënia e Skiroit duket sikur kundërshton edhe tezën, së paku tezën në formën e vet më të skajshme, se popullsia e fshatrave të Bregut në atë periudhë – flasim për shekujt XVII-XVIII – ka qenë etnikisht shqiptare dhe ka folur gjuhën shqipe; tezë e cila ka kërkuar mes të tjerash mbështetje dhe konfirmim edhe te fakti historik që Nilo Catalano-ja, në shkollën që hapi në Dhërmi, ua mësonte fëmijëve katekizmin në gjuhën shqipe. Sepse, në qoftë se Dhërmiu fliste greqisht, për ta thënë me Skiroin, atëherë pse duhej mësuar katekizmi shqip?
Nga ana tjetër, Skiroi duket sikur ka përshkruar, në relacionin e lart-cituar, një situatë etno-gjuhësore të njëjtë me atë që kemi sot në këto fshatra; meqë edhe sot Himara, Dhërmiu dhe Palasa flasin greqisht, ndërsa fshatrat e tjera të zonës flasin shqip; duke i përkitur, megjithatë, të gjitha fshatrat kishës ortodokse të Lindjes.
Natyrisht, për përbërjen etnike të fshatrave të Bregut në periudhën në fjalë dhe më herët, përfshi edhe ato fshatra ku banorët flasin sot greqisht, si Himara, Dhërmiu dhe Palasa, nuk është se kemi vetëm dëshmitë e murgjve baziliane. Mund të sillen shumë prova me peshë, përfshi këtu mbiemrat e disa familjeve ose të dhënat anagrafike të himariotëve në shërbim të bujarëve italianë të kohës, ose edhe ata që u rekrutuan në regjimentin “real-macedone” të Mbretërisë së Napolit gjatë shekullit XVIII, se të paktën një pjesë e banorëve edhe të fshatrave greqisht-folëse të Bregut kanë qenë etnikisht arbër (shqiptarë) dhe janë asimiluar pastaj gjuhësisht in loco. Çka do të thotë se, pavarësisht se greqishtja mund të ketë mbizotëruar si gjuhë në këto fshatra edhe gjatë kohës që shkruante Schiroi, elementi arbër (shqiptar) ka qenë atje gjithnjë i pranishëm, sikurse duket të ketë qenë normale për një kohë që nuk i njihte komunitetet etnikisht të pastra.
Kjo ndoshta lejon një reflektim të mëtejshëm, për arsyet se pse misionarët bazilianë përdorën shqipen, në shkollën e tyre, dhe jo greqishten, për t’u mësuar fëmijëve të krishterë të zonës katekizmin; madje edhe në një fshat si Dhërmiu, të cilin ata vetë e cilësonin si “di natione greci,” ose me kombësi greke. Ky vendim i tyre, ose qoftë edhe vendim personal i Nilo Catalano-s, do të ketë lidhje me atë çfarë dëshironin të arrinin këta misionarë në bregun përkarshi – dhe pikërisht përhapjen e kishës së tyre uniate dhe kalimin e të krishterëve ortodoksë të Bregut nën autoritetin kanonik të Selisë së Shenjtë. Tek e fundit, “katolikë të ritit grek” ishin dhe ashtu janë edhe sot, edhe më të shumtët e arbëreshëve të Italisë prej të cilëve vinin një pjesë e bazilianëve, si ata të Grottaferrata-s.
Tani, Patrikana e Stambollit e konsideronte Bregun si zonën e vet; dhe me siguri përpiqej të mbrohej nga inkursionet e uniatëve, me mënyra të ndryshme, madje edhe atëherë kur marrëdhëniet midis dy kishave dukeshin miqësore dhe uniatët bazilianë i vizitonin viset e ortodoksisë me një frymë ekumenike. Dhe meqë ortodoksia e Lindjes, së paku në zonat për të cilat flasim, identifikohej fort me greqishten si gjuhë liturgjike, atëherë duket e arsyeshme që një kishë rivale, si uniatët, të kenë shfrytëzuar faktin që një pjesë e këtyre banorëve ortodoksë të një zone borderland nuk e kishin greqishten gjuhë amtare, por arbërishten (shqipen), për të depërtuar në territorin “armik”; kushedi edhe me shpresën, idenë ose programin për t’u dhënë një formë specifike kulti atyre ortodoksëve që nuk kishin greqishten, por arbërishten (shqipen) si gjuhë amtare. Kësisoj, dallimi gjuhësor do të përthyhej edhe në pluralitet fetar, njëlloj si në Italinë e Jugut, ku arbëreshët katolikë të ritit grek dalloheshin, jo vetëm nga gjuha por edhe nga riti, prej fqinjëve italianë.
Vetëdija gjuhësore do të jetë shfrytëzuar kështu, edhe pa sukses, si element diversiv.
Dy përfundime sado paraprake mund të nxjerr nga sa më lart: që popullsia e fshatrave të bregut, edhe atyre që sot njihen si greqisht-folëse, ka qenë e përzier, shqiptarë dhe grekë, në kohën e veprimtarisë së bazilianëve; dhe që misionarët uniatë mendonin se do të mund ta përhapnin më lehtë formën e tyre të besimit tek elementi jogrek në zonën e Bregut, duke shfrytëzuar identitetin e tyre të ndryshëm etnik, sado rudimentar. Ftoj lexuesit që i njohin me siguri më mirë se unë disa nga këto çështje (sidomos ato specifike të uniatizmit) të më ndihmojnë mua dhe sidomos lexuesin me kontributin e tyre.
© Peizazhe të fjalës.
[1] Studies in Greek Linguistics, Proceedings of the Annual Meeting of the Department of Linguistics, School of Philology, Faculty of Philosophy, Aristotle University of Thessaloniki, May 6-7, 2006, Ιnstitute of Modern Greek Studies, Thessaloniki 2007, f. 198-209.
[2] Shih për referenca dhe komente shkrimin Catalano mes katallanëve, këtu në blog.
Ne fund te shkrimit te tij mbi dialektin e Himares Qiriazi thote “se idioma greke e Himares nuk perfshin karakteristika te nje afersie te vecante apo ekskluzive me asnje nga idiomat e tjera neohelenistike, qe te justifikoje prejardhjen e tij nga nje zone konkrete (psh, Mani, etj)”.
As ai nuk perfundon ne nje rezultat konkret, thjesht i meshon vjetersise se disa greqizmave ne dialektin grek himariot.
Në fakt ky përfundim është përgjigje direkte ndaj atyre autorë (shqiptarë) që e mbajnë greqishten e Himarës si një dukuri të “shekujve të fundit” dhe “jo fort të vjetër” dhe atyre që elementin grek e duan të ardhur nga krahina të tjera të Greqisë (psh Mani).
ps, që të kem edhe “credits”, më duket se jam i pari që e kisha përmendur këtu në blog këtë artikullin e Dh. Qirjazit 😀
Fakti qe e dredhin rregullisht, eshte prova, qe jane shqiptare. Po kjo nuk ngre asnje peshe. Nje shembull ironik dhe domethenes eshte historia e emrit te ngulimit kryesor arberesh ne Sicili, andej nga na thuhet se frynte era e iluminizmes arbere. Nese kuptoj sakte italisht, ne vitin 1941 u ndryshua me dekret emri i Piana degli Greci ne Piana degli Albanesi. Ne vitin 1947, seanca e komunes, duke marre ne konsiderate pakenaqesine e banoreve, votoi rikthimin e emrit te vjeter: Piana degli Greci, qe u hodh poshte nga Palermo, pasi Piana degli Albanesi ishte emertesa me e sakte nga pikepamja historike e etnografike.
nuk eshte ceshtje zgjedhjeje ai i emertimit: iu dha se ishin te ritit grek. Ishte normal gjykimi sipas besimit aso kohe. Pjesa tjeter jane politika te momentit qe jane te verteta e te domosdoshme per te gjitha grupet etnike. Piana dei Greci ka qene gjithnje shqipfolese, dhe kjo eshte cfare ka rendesi.
Nuk ka qene shqipfoles, kane qene shqiptare. Kjo ska asnje diskutim. Jo me kot Palermo me 1947-en ua kujtoi dhe me urdher. Por emri ka shume rendesi, sidomos per popullsi emigruese. Se thuhet p.sh qe emrin ca e marrin me vete. Sepse po te lexoni shkrimin, aty flitet per nje term: Vetedije Gjuhesore. Ndoshta bazilianet po e themelonin nje te tille, po e kultivonin, njesoj si dekreti i 1941-it qe rregullonte nje gjendje fakti ne Piana. Ka shume rendesi emri, sepse reflekton vetedijen.
Nuk thote askush qe nuk ka rendesi emri, por qe zgjedhja apo nderrimi i tij nuk ishte ceshtje dredhjeje. Ne kohe te hershme gjuha ishte nje mjet per te ruajtur besen dhe mevetesine. “Shqiptaria” lidhej me ardhjen prej tjeterkund, por s’ishte hic cfare eshte sot. Vetem ne periudhen e 1800 u formesua si patriotizem. Vetedija e te qenit ndryshe eshte mbajtur gjalle e forcuar nga shtresa e prifterisnjve te kulturuar (pjeserisht, fati dhe perpjekja per te pasur shkolla), por qe ne ditet e para kur mberriten ne token e re, arbereshet hyne si komunitete te formuara, me struktura te qarta qendrash banimi dhe u perpoqen me sa munden te ruajne mevetesi administruese te jetes se vet religjioze dhe politike. Ka nje shkrim ne revisten e Bibliotekes komunale te Pianes, Biblos 2004, qe jep historine e ndryshimit disa-heresh te emrit te fshatit dhe paraqet dokumentacionin qe lidhet me te. Ne 1939 ishte komuna e Pianes qe i kerkoi zyrtarisht qeverisese Vittprio Emmanueles se Trete ndryshimin e emrit. Ketu sigurisht qe duhen mbajtur parasysh lidhjet e Italise me Greqine dhe Shqiperine ne ato vite. Ne artikull thuhet se Piana ka pasur rreth 10 emra te ndryshem dhe nis si Piana e Arqipeshkvit.
Gjuha, mjet per te ruajtur besen dhe mevetesine? Ne kohe te hershme? Me duket se po shkojme larg tani. Plus qe teksa i japim gjuhes kete rol qysh ne kohe te hershme, kalojme ne pohimin se Shqiptaria na doli ne skene me 1800. Po cfare mevetesie na garanton gjuha atehere? Une mendoj qe historia e tyre dhe sidomos riti kishtar ua mundesoi identitetin. Plus emigracioni arberesh ishte i vecante: i garantuar dhe i mbrojtur njefaresoj.
Gjuha ame, ne kete rast krijon kushte enklavizimi, pra e kufizon integrimin. Por per cfare mevetesie te flasesh ketu? Vete arbereshet nuk shohin te levizjet e tyre ndonje gje origjinale, jashte levizjeve europiane, apo atyre te sponsorizuara nga Vatikani. Plus dallimet ne nje vend si Italia jane ADN e banoreve. Edhe sot ne nje zonat e Jugut dallimet nenshtresore jane te gjalla: ka dallime te medha mes Lecces dhe Barit. Mes Tarantos e zones se Salentos qe nuk i perkiste Magna Grecias. Ozani (Uksentum – Ugento) i mesapeve e celebron kujtimin e vet sot(salentinet e sotshem) me nje letersi lokale qe te kujton ato monografite e fshatrave te Laberise dhe ne kundervenie me zonat ‘GREKE’ si Taranto. Kur i afrohesh Santa Maria di Leucas, njerezit jane ne gjendje te te tregojne se cili fshat jane me origjine greke e cilat jo. Italia e Jugut i ka shume te gjalla keto edhe sot, ndaj nuk besoj se ka ndonje mevetesi specifike te arberesheve.
Besoj Feja ka patur rol me te madh. Analogji ka edhe ne Shqiperi: Dardha e Korces eshte nje histori e ikjes se disa banoreve nga Kruja per te “MOS NDERRUAR FENE”. Te pakten kjo thuhet ne pllaken krenare ne hyrje te fshatit. Edhe arvanitasit e pranojne se jane shqiptare, apo shqipfoles, por nuk pranojne se “Jemi Tanet”, per shkak (kryesor) te FESE dhe konfrontimit gjate Revolucionit grek. Per kete arsye them se nuk ngre peshe gjurmimi i etnise se banoreve, sepse dihet qe “ishim tanet”, por nuk jemi me. Pa folur ketu se trajtesave si keto per murgjit baziliane qe u hidhet rrasua e Para-Rilindesve, nderkohe qe misioni tyre ishte identik ne qellime me ate te Shen Kozmait, po hyn ne hulli te politikes. Rilindja, SIDOMOS E VETEDIJES GJUHESORE, nis tjeterkund. Ishte kjo qe e ktheu rendin e gjerave nga Te Krishtere, Shqiptare, Greke ne Shqiptare, Greke, te Krishtere…
Dhe kjo eshte sqaruar boll mire edhe nga historiografia e kohes se komunizmit. Por edhe mund te jete fshehur ndonje gje. Nuk perjashtohet.
https://it.m.wikipedia.org/wiki/Piana_degli_Albanesi#Et.C3.A0_medievale
Duke lexuar, m’u krijuan pyetjet / vërejtjet e mëposhtme për artikullin e Xha xhait:
Çfarë argumenti historik dhe dokumentar (me peshë) kemi se antroponimet e Himarës janë etnikisht shqiptaro-arbërore? Po ato që nuk ngjajnë fare me arbëroret, çfarë i bie të jenë?
As Dr. Qirjazi, as njeri tjetër, nuk mohon praninë e shqiptarëve në Himarë. Po ndodh e kundërta, po mohohet prania e greqishtes (po përmend gjuhën, sepse ky është boshti i artikullit të Qirjazit).
Përmendet greqishtja si gjuhë liturgjike e zonave nën varësinë e Patriarkanës Ekumenike. Po gjuha liturgjike e bazilianëve, cila ishte? E bëj këtë pyetje pasi, në të gjitha rastet, është harruar një detaj: shqipja ishte gjuhë e katekizmit, nuk përmendet askund si gjuhë liturgjike, as libra nuk kemi nga Misioni Bazilian, as përmenden kund se kanë ekzistuar. (Ndoshta sepse nuk kanë ekzistuar?) Laninishtja u hoq si gjuhë zyrtare e Liturgjisë (Meshës) vetëm pas Koncilit të Dytë të Vatikanit (1962-1965). Deri në atë kohë ishte e vetmja gjuhë liturgjike e Selisë së Shenjtë dhe e Kishave të varura prej saj. Po në Himarën e shek. XVII-XIX, cila gjuhë i bie të përdorej në Liturgji?
Çështjen e uniatizmit e kemi prekur në këtë artikull:
http://www.balkanweb.com/site/flirtet-e-himares-me-rusine-venedikun-e-vatikanin/
Sokol.Cunga – Gjuha liturgjike, duke filluar qe nga vitin 1703 ishte shqipja. Kjo u sanksionua ne Kuvendin e Arberit, nen kujdesin e Papa Klementit XI. Prifterinjte, qe do te sherbenin ne Shqiperi, pervec njohjes se gjuhes shqipe, u duhej te njihnin dhe doket dhe zakonet e vendit.
Shqipja ishte gjuha baritore, jo liturgjike (natyrisht, nëse e njeh ndryshimin mes jetës liturgjike dhe baritore të Kishës). Këshilli II i Vatikanit nuk ka efekte prapavepruese (natyrisht, nëse e njeh të Drejtën Kishtare).
Sokol, kam thënë se antroponimia provon se “të paktën një pjesë” e banorëve të këtyre trevave kanë qenë arbër – për këtë do të sjell dëshmi më vonë, sepse më duhet t’i marr nga literatura. Kjo nuk përjashton aspak që të tjerë banorë të kenë qenë etnikisht grekë.
(Teza se treva dhe fshatrat secili më vete kanë qenë etnikisht të përzier më duket më e kënaqshmja.)
Hë për hë, po mjaftohem të shtoj vetëm që, për të krijuar një ide rreth përbërjes etnike të një zone, gjuha me të cilën mbahet katekizmi është më e rëndësishme se gjuha e liturgjisë, për arsye që nuk besoj ka nevojë t’i rreshtoj këtu.
Gjithsesi, unë i mbetem (hipo)tezës se uniatët shihnin një mundësi ekspansioni tek elementi shqiptar jo ai etnik grek; meqë tek ky i fundit e kishin pikasur tashmë identifikimin e fesë me kombësinë dhe me gjuhën.
Uniatët nuk ngurruan të shtriheshin edhe në territore që sot i përkasin shtetit të Greqisë dhe që kanë qenë populluar, kryesisht, nga grekë. Gjuha për ta nuk ishte çështje që duhej t’i pengonte. Për të pasur mision efikas, ndërtuan dhe Seminarin Grek në Italinë e Jugut. Misionarët përgatiteshin për të punuar në gjuhët e kombeve për ku do të drejtoheshin. Pra, Himara është një nga shumë rastet. Mundësitë e ekspansionit i shikonin tek çdo vend dhe mes çdo kombi: të njëjtën gjë kanë bërë edhe në Evropën Qendrore (Hungari, Poloni, Moldavi, Rumani), edhe në Rusi e Gjeorgji. Se çfarë ndodhi më pas, është histori jashtë temës tonë. Gjuha e katekizmit mund të jetë subjekt studimi, në çastin që flasim, dhe me shumë interes, pasi nuk dimë hollësira rreth rastit të Himarës (prof. Mandala thotë se është duke punuar/përfunduar një punim të tillë), por nuk duhet ndarë, kurrsesi nga gjuha e adhurimit. Qëllimi i katekizmit është pjesëmarrja në adhurim, forcimi i besimtarëve. Në oborrin e kishës mësohej se çfarë ishte Krishti, kurse brenda kishës kryhej adhurimi dhe sakramentet. Këtu shoh, potencialisht, himnizimin e përdorimit të shqipes në katekizëm, në kurriz të njohjes së të vërtetës, që është thjesht dhe vetëm prozelitizmi. E përsëris: qëllimi i misionit nuk ishte iluminizmi, as arsimi, as mëkëmbja e kulturës vendëse, ishte përfshirja e Himarës në varësinë e Selisë së Shenjtë. Çka flet për varësi nga një tjetër qendër, çka flet për diçka që ka paraekzistuar. Lypet ca informacion historik këtu, po aq edhe teologjik/liturgjik, dhe të drejte kanonike.
Situata që u krijua dhe vazhdoi deri para rreth dy javësh ishte shumë agresive ndaj Komunitetit Ortodoks në Shqipëri. Nuk dimë ende çfarë do të prodhojë, duke marrë parasysh se pritet një konferencë, e cila ngjan se do të ligjërojë të paligjshmen, ndërhyrjen e shtetit në çështjet e brendshme të kishës/kishave. Shkenca, fatkeqësisht, nuk mbeti në shërbim të shkencës, por, ca nga naiviteti (besojmë), ca nga “një vesh shurdh e një sy qorr”, u vu në shërbim të paligjshmërisë. Prandaj, të thuash në këtë çast se na intereson njëra pjesë e Misionit, dhe jo i gjithë Misioni, është si të ndezësh cigaren, kur më digjet mjekrra. Nuk është ajgëtim idesh apo teorish, është kthyer në lojë partish dhe istikamesh. Prandaj dhe po komentoj për të dytë herë.
Mandalà-ja flet, në artikullin e lartcituar, për një traditë mes arbëreshëve të ritit bizantin (grek), për ta pasur katekizmin në arbërishte, e cila fillon që me Matrëngën; pa çka se liturgjinë doemos e kishin në greqishte – dhe me sa di unë ende ashtu e kanë.
Kur kam qenë në Itali, në fillim të viteve 1990, shefi im Italo Fortino më pat kërkuar t’i hedh një sy, miqësisht, një katekizmi shqip që kish hartuar i vëllai, monsignor Eleuterio Fortinoja, aso kohe prelat i lartë në Vatikan.
Ishte i shkruar në një shqipe diku midis standardit dhe arbërishtes, më afër standardit por i ngjyrosur me arbërishte. Nuk ma merr mendja që autori e pat nënshkruar; ishte thjesht një shërbim që ia bënte kishës.
Dua të them, që mbase katekizmi shqip i Catalano-s me fëmijët e Bregut mbase duhet menduar si pjesë e së njëjtës traditë; ose e një dëshire për t’i afruar fëmijët te Kisha duke u folur në gjuhën e nënës, jo në gjuhën e “Librit”.
(E kuptoj çfarë më thua për politikën; por politika në Shqipëri nuk lë gjë pa përdhosur – prandaj përpiqem të mos bëhem edhe unë pjesë e tenisit që luhet atje mes palëve. Por të jesh i sigurt se prapa zhurmës së madhe fshihet gjithnjë një shkelje syri.)
Tradita e teksteve liturgjike/katekitike në gjuhë që përdoren jashtë zonës së tyre tradicionale nuk është e panjohur. Lidhur me shqipen, sjell shembulllin e Perikopesë së të Premtes së Madhe (e Bibliotekës Ambroziane), ku kemi një pjesë Ungjilli në arbërishte me germa greke dhe troparin “Krishti u ngjall”, po arbërisht me germa greke që shoqërohen nga notacione të muzikës bizantine (çka lidhet me ritin grek), tekste të kopjuar, sipas mendimit tim, në fund të shek. XIII – fillim XIV. Shembull i cili argumenton se gjuha e nënës nuk shtypej nga gjuha e Librit. Pak më vonë, në gjysmën e dytë të shek. XVII kemi Kostë Beratin, i cili përkthen në shqipe me germa greke disa lutje dhe shërbesa kishtare, dhe nuk mbeti pa u imituar.
Dua të them, mozaiku nuk është i plotë në ditët tona, por, sidoqoftë, tradita nuk ishte e izoluar, ishte më e gjerë nga ç’e njohim sot. Aman, të shohim ç’po përgatit Mandala-u, të gjejmë rehat!
(Nuk besoj se gjithë kjo zhurmë bëhet vetëm për të shkelur syrin. Shkelet mbi pare të madhe.)
Kur fola më lart për prova onomastike të pranisë arbërore në Himarë, Dhërmi dhe Palasë që në shekullin XVI, kisha parasysh disa trajta emrash të krishterë që janë karakteristike për arbërishten/shqipen dhe që dalin me formë tjetër në greqishte.
Të dhënat e mëposhtme për onomastikën e Bregut i kam nxjerrë nga Shaban Demiraj, Epiri, pellazgët, etruskët dhe shqiptarët, INFBOTUES, Tiranë 2008; por vetë Demiraj i ka marrë të gjitha nga burime të treta.
Kështu, në Defterin e Regjistrimit Osman të Sanxhakut të Delvinës, të vitit 1583 (të transkriptuar nga Petrika Thëngjilli), në Himarë janë regjistruar 137 kryefamiljarë, nga të cilët 17 vetë mbajnë emrin GJON (5) ose GJOKË (12 veta) dhe 11 veta dalin me mbiemrin GJON. Po në këtë defter, për fshatin Dhërmi, janë regjistruar 53 kryefamiljarë, ndër të cilët emri GJON del një herë si emër dhe një herë si mbiemër; ndërsa trajta GjOKË vetëm një herë. Ndërkohë, në Palasë ka 95 kryefamiljarë të regjistruar, ndër të cilët emri GJON del 5 herë si emër i parë dhe 1 herë si mbiemër; kursa trajta GJOKË del dy herë.
Emra tipikë arbërorë, si GJON dhe GJOKË, ose të kompozuar arbëreshë të formës GJOLEKA, GJONUSHI, etj. i ndesh edhe në nënshkrimet e një letre që përfaqësuesit e krahinës së Himarës i dërguan mbretërisë së Napolit në vitin 1791.
Disa nga këto trajta janë të ngjashme me trajtat e kompozuara GJOLEKA, GJOLIKU, GJOVARFI, GJOMEMA, që ndeshen në fshatrat e Bregut dhe të Labërisë dhe që të çojnë detyrimisht tek Arbëria mesjetare (Gjon Leka, Gjon Liku, Gjon Varfi, Gjon Mema).
Edhe emri GJIN, statusi i të cilit është pak më problematik se GJON, por që megjithatë mbahet edhe ai për arbër, në defterin e Delvinës të cituar më lart del 19 herë (6 herë si emër, 13 herë si mbiemër); në Dhërmi 11 herë (9 herë si emër, 2 herë si mbiemër) dhe në Palasë vetëm 2 herë.
Sipas Demirajt, në fshatrat e Bregut, emri GJIN sot dëshmohet më shumë në trajtën GJIKË, që është formim me prapashtesë (GJIN-KË). Emri GJIKË është i dokumentuar mirë për Himarën që në vitin 1577 dhe më pas edhe për Dhërmiun. [Megjithatë, mbetet për t’u sqaruar natyra mirëfilli arbërore e këtij emri, të cilin e ndesh rëndom edhe mes arumunëve/vllehëve, AV. Mbase këtu duhet hulumtuar edhe raporti i shqipes GJON me arumanishten ION. Të kihen parasysh edhe mbiemrat GJIPALI, GJIDEDE, etj., që gjithashtu i ndesh në zonën e Bregut.]
Një tjetër emër mre trajtën tipike arbërore – PAL – (ndryshe nga PAVLLO, PAVLI etj.) del edhe ai në Defterin e mësipërm, në 5 raste; 4 raste për Dhërmiun dhe 8 raste për Palasën. Të krahasohet kjo me Pal Golemin, personazh i mirënjohur i folklorit arbëresh.
Kur analizojmë emrat e mësipërm, duhet të kemi parasysh edhe që shumë arbër të zonës do të kenë pasur emra të padallueshëm nga ata të grekëve etnikë – p.sh. Dhimitër ose Spiro(s); në kuptimin që për dikë të quajtur GJON mund ta thuash me një farë sigurie se është arbër; por për një të quajtur DHIMITËR nuk e thua dot nëse është arbër apo grek.
Kaq shkurtimisht për dëshmitë onomastike; te libri i Demirajt gjenden edhe shembuj të tjerë në hollësi.
Sokol,
me lejo te them edhe une nja dy fjale dhe te te bej ndonje pyetje:
Se pari, nuk permendet kund shqipja si gjuhe liturgjike per ate kohe, madje nuk permendet as gjuha liturgjike e bazilianeve, sepse keto jane gjera aq te ditura sa do te ishte banale dhe foshnjore te thuhej se gjuha e liturgjise ishte greqishtja, sikuese eshte banale dhe foshnjore te thuash se gjuha e liturgjise per katoliket ishte latinishtja. Keto nuk jane gjera as te reja as te paditura. I di edhe bufi, nuk ka nevoje t’i thuash.
E reja ketu, qe ka nevoje te theksohet, te vleresohet dhe te thellohet eshte fakti se perdorej shqipja si gjuhe e katekizmit. Ky fakt ka rendesi te veçante per studimet mbi historine e shkrimit dhe te levrimit te gjuhes shqipe.
Se dyti, e di edhe bufi se qellimi i vetem i misionareve baziliane ishte ai i ungjillizimit te popullsive ku vepronin. Ata vareshin nga kongregata e Propagandes Fide, e cila ishte themeluar me synimin e deklaruar te ungjillizimit te popullsive ku dergonte misionare. E gjithe letersia e vjeter shqipe me autore si Budi, Bardhi, Bogdani etj. u mbeshtet nga Vatikani permes kongregates “Propaganda Fide” ne funksion te synimeve ungjillizuese qe i kishte vene vetes. Pavaresisht faktit se “Propaganda Fide” nuk kishte si synim paresor levrimin dhe zhvillimin e gjuhes shqipe, veprimtaria letrare qe ajo prodhoi pati efekte me rendesi te jashtezakonshme per historine kulturore te shqiptareve dhe te gjuhes shqipe. Neve na interesojne pikerisht keto efekte, vlera e te cilave nuk cenohet aspak nga synimet e asokohshme te Vatikanit, i cili, me lejo te te kujtoj duke rrezikuar te bie edhe une ne banalizim, eshte nje institucion fetar dhe jo institut qe synon promovimin e gjuheve kombetare.
Termin zyrtar qe perdor Vatikani “Ungjillizim” (Evangelizzazione) ti je i lire ta lexosh, po te duash, si “Prozelitizem”. Ne thelb nuk ndryshon asgje per sa kohe qe prozelitizmi (apo ungjillizimi) eshte karakteristike e te gjitha feve dhe kishave, perfshire ketu edhe ate ortodokse. Ne vetvete nuk eshte ndonje gje e keqe, eshte krejt normale dhe ne rendin e gjerave.
Se treti, nje pyetje: me cito, te lutem, qofte edhe nje studiues serioz qe te kete mohuar ndonjehere se ne Himare krahas shqipes eshte folur edhe greqishja. Une deri me sot nuk kam hasur asnje te tille.
Se katerti, sinqerisht nuk po e marr vesh se ku e ke hallin. Pse thua se te digjet mjekra?
Xha Xhai, e njoh punimin e prof. Demirajt. Vetë fakti që bëhet fjalë për një burim historik, sa na jep përgjigje, aq edhe na hap pyetje. Emrat e konsideruar tipikë, Gjon dhe Gjikë, bashkë me prodhimet e tyre, i hasim në dokumente të ndryshme, nga gjysma e dytë e shek. XVI e prapa. Nuk dimë, ama, se çfarë antroponimesh hasen më herët. Këtu duhet shtuar edhe fakti tjetër, se Gjoni gjetiu nënshkruan me Giovanni apo Johannes. Këto info ngrejnë pyetjen: gjithmonë njësoj përdoreshin emrat në ato periudha jo fort të dokumentuara, siç i kemi sot nëpër regjistra amze apo karta identiteti? Defterët osmanë janë të mrekullueshëm, por nuk mund t’i marrim a prirori kur vjen puna tek identiteti “kombëtar” i vendësve, aq më tepër në kushtet e një debati që po përpiqet, me mënyra aspak të zakonta, të diktojë identitetin kombëtar apo fetar të një krahine (flas, gjithmonë, në kuadrin e situatës që provokoi këtë debat, situatë pa të cilën nuk do ishim këtu duke shkruar).
Relapso,
jam kurioz të di cila është ajo bibliografi që e bën edhe bufin të ditur. Tituj seriozë, të lutem, jo artikullushka për konsum masiv. Çfarë ke parasysh kur thua: “do te ishte banale dhe foshnjore te thuhej se gjuha e liturgjise ishte greqishtja, sikuese eshte banale dhe foshnjore te thuash se gjuha e liturgjise per katoliket ishte latinishtja”. Sinqerisht, nuk ta kap dot fillin.
Unë nuk përmend ndonjë term, por emërtoj ashtu siç njihet një dukuri e caktuar në historinë e kishës (Lindje, Perëndim, si të duash). Nëse nuk je zotërues/e i/e ndonjë njohjeje të disiplinuar teologjike, të sugjeroj të mos bazohesh vetëm tek enciklopeditë on-line. Prozelitizmi nuk ka qenë ushtruar ndonjëherë, kurrë zyrtarisht, nga asnjë kishë e Lindjes mbi territore të Kishës së Perëndimit, apo në zona protestante. Nuk di sa fuqi ke të kuptosh ndryshimin.
Përsëri, nuk di se ku jeton e punon, Relapso, por përsëri dhe përsëri, të ftoj të qëndrojmë brenda frymës së debatit që buroi nga një situatë e provokuar prej një Kryeministri dhe këshilltarit të tij, prej një deputeti dhe një kryetari bashkie. Po ta shohësh problemin duke pyetur se çfarë po ndodh, do kuptosh se të tilla situata janë provokuar vetëm nga Zogu, kur ishte Ministër i Punëve të Brendshe, në vitet ’20, e më pas nga Zogu I në vitet ’30, si Mbret i Shqiptarëve. Shpresoj t’i njohësh burimet.
Sokol, ti shtrove pyetjen:
“C. Përmendet greqishtja si gjuhë liturgjike e zonave nën varësinë e Patriarkanës Ekumenike. Po gjuha liturgjike e bazilianëve, cila ishte? E bëj këtë pyetje pasi, në të gjitha rastet, është harruar një detaj: shqipja ishte gjuhë e katekizmit, nuk përmendet askund si gjuhë liturgjike, as libra nuk kemi nga Misioni Bazilian, as përmenden kund se kanë ekzistuar. (Ndoshta sepse nuk kanë ekzistuar?) Laninishtja u hoq si gjuhë zyrtare e Liturgjisë (Meshës) vetëm pas Koncilit të Dytë të Vatikanit (1962-1965). Deri në atë kohë ishte e vetmja gjuhë liturgjike e Selisë së Shenjtë dhe e Kishave të varura prej saj. Po në Himarën e shek. XVII-XIX, cila gjuhë i bie të përdorej në Liturgji?”.
Mua kjo pyetje m’u duk banale. Nuk ka nevoje per ndonje bibliografi te veçante per te ditur se murgjit baziliane per te cilet flasim, i perkisnin ritit lindor bizantin, i cili rit, eshte e tepert te thuhet, ka pasur dhe ka edhe sot si gjuhe liturgjike greqishten. Per arsye qe po ashtu dihen, shqipja nuk mund te ishte gjuhe liturgjike. Jam i bindur qe ti kete e di mire. Ajo qe une nuk kuptoj eshte se ç’kuptim ka ta shtrosh kete pyetje ne kontekstin e diskutimit.
Gjithashtu jam i bindur se ti e di mire se murgjit baziliane nuk shkuan ashtu rastesisht ne Himare, sikurse shkojne sot deshmitaret e Jehovait apo mormonet per te bere prozelitizem, por iu pergjigjen kerkeses se perseritur te vete himarjateve. Fakti qe misioni i tyre zgjati per gati 100 vjet do te thote se ata gjeten mikpritjen dhe perkrahjen e banoreve vendas. Mos harro se ata shkuan me kryq dhe ungjill ne dore, jo me shpate. Nuk kishin as mbrojtjen e Patriarkanes greke e cila gezonte perkrahjen e Portes se Larte. Kush i mbajti dhe i mbrojti? Doemos himarjotet.
Gjithsesi nuk dua te hyj ne çeshtje teologjike, sepse nuk me interesojne dhe nuk eshte ky thelbi i diskutimit.
Po flisnim per faktin se murgjit baziliane ne Himare shkruan fjalore dhe gramatika shqipe, hapen shkolla katekizmi ne gjuhen shqipe, e zhvilluan veprimtarine e tyre “prozelituese” ne gjuhen shqipe me banoret e Himares. Kjo eshte çeshtje e historise kulturore te shqiptareve te atyre trevave, jo çeshtje teologjike. Nuk hyn fare ne kete mes gjuha liturgjike.
Une nuk e di si e ke lexuar ti shkrimin e Xhaxhait dhe cila eshte “fryma e debatit” per ty, por une e lexova si nje perpjekje per te terhequr vemendjen mbi fakte historike dhe te dhena gjuhesore. Kaq. Te ftoj te rilexosh paragrafin e fundit me dy perfundimet e Xha Xhait.
Rreth pikës së tretë, askush nuk e mohon Relapso, por nuk është kjo çështja. Çështja është nëse ata që e flisnin greqishten ishin të origjinës greke dhe që kur flitet greqishtja në Himarë.
Mua nuk m’u duk se ishte kjo çeshtja. Gjithsesi une mendoj se kush flet greqishten si gjuhe te nenes duhet konsideruar etnikisht grek. Sa per vjetersine e komunitetit grekofon ne fshatrat e Bregut studimet gjuhesore mund te ndihmojne, por me te sigurta do te ishin te dhenat historike.
Pavaresisht nga vjetersia, qe paraqet interes mirefilli shkencor, une mendoj gjithashtu se edhe sikur te vertetohej se ato komunitete jane relativisht te reja, kane te drejten te konsiderohen pakica etnike dhe te gezojne te gjitha te drejtat qe rrjedhin prej ketij statusi.
Dhori Qiriazi në artikull lë të kuptohet se e folmja greke e Himarës nuk ka shenja të jetë shartuar aty nga ndonjë zonë tjetër e greqishtes; më duket pak e vështirë që një ngulim kaq i vogël të ketë mbijetuar për shumë shekuj pa u ripërtërirë me greqishtfolës të ardhur herë pas here nga deti, por edhe Dhori e di se për çfarë flet.
Kështu duke gjykuar nga larg, unë besoj se në fshatrat ku sot flitet greqishtja në Breg, ka pasur edhe grekë etnikë, edhe arbër që janë greqizuar; sikurse do të ketë pasur edhe grekë etnikë që e kanë humbur gjuhën e tyre dhe janë asimiluar, në fshatrat ku sot nuk flitet greqisht. Ky mendim që kam tani ndryshon nga çfarë mund të kem shkruar shumë vjet më parë; por kjo ngaqë kam mësuar gjëra të reja ndërkohë.
Më duket normale të marrim për bazë, në debatet e tanishme, një popullsi që ka qenë historikisht e përzier. Edhe fakti që në letrat e tyre drejtuar fuqive të mëdha himariotët herë paraqiten si arbër (shqiptarë) të mirëfilltë, herë grekë tradhton këtë identitet likuid, ose të shumëfishtë. Sokol Çunga e ka dëshmuar këtë në artikullin e lartcituar prej tij.
Këta grekë dhe arbër jetonin aty të shtyrë në një cep të Perandorisë, duke kërkuar të shfrytëzonin situatën e tyre unike, për të ruajtur dhe fituar ndonjë privilegj më tepër nga fuqitë e mëdha. Statusi i Himarës ka qenë shpesh përjashtimor, siç e tregojnë edhe marrëdhëniet e lirshme të atij komuniteti me mbretëritë e kohës, nga Napoli në Rusi. Aq më tepër, edhe natyra e kulturës së tyre, si komunitet me fytyrë nga deti, i fuste vetvetiu në konflikt edhe me popullsitë e brendatokës (Labërinë).
Brenda kësaj harmonie, ose homeostaze që ekzistonte prej shekujsh në zonë, kishte edhe hierarki të cilat duheshin ruajtur, për të ruajtur edhe vetë paqen sociale dhe identitetin komunitar të përveçëm; dhe një prej këtyre hierarkive ishte primati i greqishtes si gjuhë e shkruar dhe si gjuhë liturgjike. Veprimtaria e bazilianëve, që i jepnin vend në diskursin e tyre fetar edhe shqipes, e rrezikonte këtë baraspeshë, prandaj edhe u kundërshtua – meqë uniatët, pavarësisht se frymëzoheshin nga motive thjesht ungjillëzuese, po rrezikonin të emanciponin kulturorisht elementin arbër, brenda një areali që deri atëherë kish qenë kulturorisht homogjen – jo i njëtrajtshëm, por i balancuar në shtresëzimet e veta.
Më parë shqipja kish rolet e veta sociale, që u nënvendoseshin atyre të greqishtes; por nëse kjo shqipe rrezikonte të bëhej – për arsye ungjillëzimi – gjuhë qoftë edhe thjesht ndihmëse (auxiliary) e një feje të re, paralele, rivale, atëherë kjo përbënte rrezik për integritetin e komunitetit të Himarës. Praninë e Uniatëve në zonën e Bregut mund ta mendojmë si papastërti; por le të mos harrojmë se edhe perla është produkt i një papastërtie çfarëdo, që ka hyrë në molusk. Ti mund të përpiqesh ta bësh më të frytshëm diskursin tënd fetar dhe të përhapësh influencën tënde, por si efekt anësor, krijon një lëvizje kombëtare. Natyrisht, kjo nuk ndodhi në Himarë – besoj ngaqë Himara ishte tepër periferike, për të shërbyer si pikënisje e një lëvizjeje kombëtare; por edhe për një mijë arsye të tjera historike. E megjithatë, siç jam munduar ta argumentoj në shkrim, fakti që disa nga këta bazilianë provuan të përdornin gjuhën shqipe në përpjekjet e tyre evangjelizuese, tregon se ata e shihnin elementin arbër si potencialisht të ekspozueshëm ndaj “subversionit” të tyre, përkundrejt kishës greke-ortodokse.
Dy paragrafet e fundit te komentit te Xhaxha-it jane me interes dhe sic e gjykoj une kane dozen e te qenurit “politikisht korrekt”. 🙂
U permend diku ne komentet e mesiperme se shqipja ishte gjuhe e katakizmit kurse greqishtja ishte gjuha e liturgjise. Kjo ka nje domethenie te madhe per situaten etnike dhe gjuhesore (dhe politike) te Bregut, qe sic biem dakord, te pakten per periudhen qe po diskutojme ishte nje popullsi e perzjere(perqindjet e etnise greke apo arberore mbeten vecse burim spekullimesh).
Vetem se ketu “te ruajturit e ekuilibrave” nuk ishte deshire e te dyja paleve, te paleve greke dhe shqiptare, por ishte nje nderhyrje force e njeres pale nen hijen dhe dore e gjate te Patriarkanes.
Misionaret qe vizituan dhe qendruan ne Himare si gjuhe te pare, te nenes, kishin greqishten. Shqipja ishte gjuhe e dyte. Misioni i tyre nuk ishte “evangjelizues”, pra drejtuar nje popullsije te virgjer nga pikepamja relixhioze. Por ishte rasti i nje popullsije nen regjimin osman, qe i kishte lene dore te lire kishes ortodokse, dhe ku arberoret kristiane rrezikonin nje amnezi relixhioze. Ne rastin e popullsise arbere, qe ishte nje shoqeri “non-literate”, pra shqipja nuk shkruhej, vecse flitej vernakulari, misionaret nuk kishin shume opcione per te zgjedhur. Prandaj duhet t’ia fillonin nga materialet primare, te cilat evokonin devocionin fillestar, prandaj edhe katekizmi.
Ndryshe qendronte me Kishen Ortodokse, te drejtuar nga Patriarkana. Tekstet liturgjike ishin pjese e nje tradite te vjeter, por qe ne rastin ne fjale, per vete situaten kritike dhe influencen e Patriarkanes nen protektoratin osman, kurrsesi nuk mund te flitej te perktheheshin ne shqip. Sic del edhe nga komentet e Relapsos, nderhyra e misionareve baziliane ishte nje moment kritik, me rendesi kombetare per arberit dhe vecanerisht himariotet, sepse hapi tjeter, pas perdorimit ne vernakular te materialve primare te devocionit kristian, katakizmes, do te conin ne prodhimin e nje alfabeti dhe mesimit te tij nga popullsia arberore, pra daljen nga situata “non-literate” e shoqerise arberore. Ky ishte rreziku primar qe shihte kisha ortodokse nen doren e hekurt te Patriarkanes.
Read Me, seriozisht i ke këto batutat ” nen hijen dhe dore e gjate te Patriarkanes”, “rasti i nje popullsije nen regjimin osman, qe i kishte lene dore te lire kishes ortodokse”, apo “nderhyra e misionareve baziliane ishte nje moment kritik, me rendesi kombetare per arberit”, dhe, përsëri “Ky ishte rreziku primar qe shihte kisha ortodokse nen doren e hekurt te Patriarkanes”? Lexo ndonjë rresht nga “The Great Church in Captivity”, nga Steven Runciman, lexo pak “Christians and Jew in the Ottoman Empire” dhe “Archival Materials on Millets” nga Halil Inalcik. Vërtetë, ky këtu është një blog për debat, por mos e ulni kaq poshtë stekën, me batuta si të filmave të Kinostudios.
Sokol, t’i leme batutat dhe ato permendjet e Zogut te I-re. Patriarkana gjithmone ka pasur doren e gjate dhe shpesh te fshehur ne ceshtjen shqiptare, sidomos ne pika te nxehta(te ashtuquajtura “borderlands”, sic jane Himara, etj). “Dora e hekurt” ndihet dhe sot.
Cfare thote Inalcik-u apo Runciman-i? Dihet qe patriarkana ka qene vegel e sulltaneve, por sulltaneve i ka shkuar per shtat qe Patriarkana te kete dore te lire ne Arberi.
Read Me,
po flasim per periudhen mes gjysmes se dyte te shek. XVII dhe gjysmes se pare te shek. XVIII. Konfliktet me baze kombetare nuk kishin filluar ende. Konflikti i vetem ne kete mes ishte ai ndermjet dy kishave dhe kishte te bente qofte me çeshtje dogmatike qofte edhe me zonat e influences. Liturgjia nuk perkthehej ne gjuhet kombetare (vulgare) vetem shkak te kufizimeve dogmatike. Patriarkana gjate kesaj periudhe ende nuk e kishte inatin me shqipen dhe shqiptaret. Kjo do te vije me vone, nga mesi i shek. XIX. Vlen te permendet ketu se Dhjata e Re ne gjuhen shqipe, qe u botua per here te pare ne vitin 1827 ne Korfuz me nje alfabet grek dhe me tekstin grek perkrah, u pergatit per shtyp nen drejtimin e nje peshkopi shqiptar te kishes ortodokse, Grigor Gjirokastritit. Gjate kesaj periudhe per te cilen flasim ende nuk kane filluar konfliktet me baze nacionale.
Prandaj edhe une ngula kembe me lart qe ta kufizonim kete diskutim vetem ne faktet dhe deshmite qe kane te bejne me levrimin e shqipes, sepse kane rendesi per historine tone kulturore dhe per historine e shqipes se shkruar, pa i projektuar konfliktet e sotme kombetare, politikat e dites, marrezite e qeverive aktuale perkatese etj. prapa ne kohe, ne nje periudhe se ciles te gjitha keto nuk i perkasin.
Relapso jam pak i vonuar ne reagimin tim. I bera disa editime tekstit te komentit tim te meparshem, dhe mendoj se e redukton disi “inkoherencen” e meparshme timen.
Meqenese flasim per nje periudhe proto-nacionaliste dhe duke qene se insistohet ne disa rrethe akademike, se per ballkanasit e krishtere etnonomia pothuajse nuk ekzistonte, nuk kishte rendesi, ishte pa peshe, arberoret kristiane dhe grekerit sic duket nuk dallonin(benin dallime mes tyre) shume nga njeri-tjetri, Nuk mund te kishte konflikte “nacionaliste”, bile nese shqiptaret do t’i kishin mundesuar vetes perkthimin ne shqip te liturgjise, kisha ortodokse nuk do te kishte ndonje objeksion. Kjo per aq kohe sa Patriarkana ne Konstandinopoje ne qendrim ishte me shume metropolitane, kozmopolite dhe pothuajse as proto-nacionaliste. 🙂
Duke e ngushtuar vemendjen tek gjuha, katekizmi dhe potenciali per te kaluar ne krijimin e nje alfabeti per gjuhen e shkruar arberore komenti im i meparshem me modifikimet perkatese eshte si me poshte
“U permend diku ne komentet e mesiperme se shqipja ishte gjuhe e katekizmit kurse greqishtja ishte gjuha e liturgjise. Kjo ka nje domethenie te madhe per situaten etnike dhe gjuhesore (dhe etno-politike, nderetnike) te Bregut, qe sic biem dakord, te pakten per periudhen qe po diskutojme ishte nje popullsi e perzjere(perqindjet e etnise greke apo arberore mbeten vecse burim spekullimesh).
Vetem se ketu “te ruajturit e ekuilibrave” nuk ishte deshire e te dyja paleve, te paleve greke dhe shqiptare, por ishte nje nderhyrje forcerisht, imponuese, per te distancuar, e njeres pale.
Misionaret(nje pjese) qe vizituan dhe qendruan ne Himare si gjuhe te pare, te nenes, kishin greqishten. Shqipja ishte gjuhe e dyte. Misioni i tyre nuk ishte “evangjelizues”, pra drejtuar nje popullsie te virgjer nga pikepamja relixhioze. Por ishte rasti i nje popullsie nen regjimin osman, qe i kishte lene dore te lire kishes ortodokse, dhe ku arberoret kristiane rrezikonin nje amnezi relixhioze. Ne rastin e popullsise arbre, qe ishte nje shoqeri “non-literate”, pra shqipja nuk shkruhej, vecse flitej vernakulari, misionaret nuk kishin shume opcione per te zgjedhur. Prandaj duhet t’ia fillonin nga materialet primare, te cilat evokonin devocionin fillestar, prandaj edhe katekizmi.
Ndryshe qendronte situata me Kishen Ortodokse ne Ballkan, ku kishte influencen e vet Patriarkana. Tekstet liturgjike ishin pjese e nje tradite te vjeter, por qe ne rastin ne fjale, per vete situaten kritike dhe influencen e Patriarkanes qe gezonte nje status te vecante nen osmanet, nuk mund te mendohej te perktheheshin ne shqip.
Sic del edhe nga komentet e Relapsos, nderhyra e misionareve baziliane ishte nje moment kritik, me rendesi gjuhesore etno-kombetare per arberit dhe vecanerisht himariotet, sepse hapi tjeter, pas perdorimit ne vernakular te materialve primare te devocionit kristian, katakizmes, do te linde nevoja e krijimit te nje alfabeti, dhe mesimit te tij nga popullsia arberore. Kjo do te shenjonte daljen nga situata “non-literate” e shoqerise arberore. Dallimi etnik midis kristianeve nepermjet gjuhes se perdorur ne ritet e thjeshta te devocionit, katakizmes, do te conin ne perkthimet me ekstensive ne shqipen arberore mesjetare te liturgjive, sic kishte ndodhur me balkanasit e tjere, si bullgaret, rumunet, etj.”
Ndoshta nuk është vendi, por kur nga njëra anë ke shkolla shqipe në dy anët e Adriatikut, shkrime të gjata në shqip, kuvendin e Arbrit, Illyricum Sacrum, fillesat e Rilindjes etj dhe nga ana tjetër: mallkime zyrtare të gjuhës dhe shkronjave sikur të ishte Dhjavolosi, shkishërime, vrasje dhe pirgje me tekste të djegura në obor të manastireve, atëherë shkelje syri apo jo – ai monumenti duhet bërë 10 m i lartë.
Qe ka patur nje perpejekje te vazhdueshme prej tyre per te diferencuar midis shqiptareve dhe grekeve, dhe qe kjo perpjekje nuk mjaftohesh vetem me gjerat tokesore, por edhe me ato te qiellit, mund te shihet ne menyre direkte apo indirekte edhe nga burime primare te kohes. E ketu behet fjale per disa qindra vjet para ardhje se bazilianeve ne fshatrat e Bregut.
Ne nje nga “dispacci” te derguara nga Nauplion ne Venedik, ne vitet 1470 i referohet ekzistences dhe ndryshimit midis “prothopapa de Grechi, dal prothopapa de Albanesi”, dhe se stratiotet shqiptare nuk pranonin as komandante greke e as prifterinj greke, dhe se dy grupet nuk martoheshin me njeri-tjetrin.
Qeveria e Venedikut, duke pasur parasysh gjendjen e ndere (thuajse gjendje lufte) me Perandorine Otomane ne ate pjese te zoterimeve te veta, si dhe duke patur tek stradiotet shqiptare pjesen me aktive dhe me efektive te te forcave te veta ushtarake ne ate zone, bente shume kujdes ne regjistrimin dhe analizimin e njerezve, popullsise, grupeve te ndryshme, gjendjes materiale (dhe jo vetem) te tyre.
Ne nje nga dispacet e Zuam Dario-s, gjithnje ne periudhen 1475-1485, derguar Doge-it Giovanni Mocenigo, pershkruhen stratiotet shqipotare, “fedelissimi nostri” me grupet dhe kryetaret e ketyre grupeve.. Bashke me to, jepen dhe emrat e pjestareve te bandave.
Ne nje nga keto, ne banden e Bozike -ve, kater anetare te saj kishin mbiemrin Prifti,