Është e vështirë ta gjykosh strategjinë kulturore duke u bazuar në dy nisma të veçanta. E kjo vlen edhe për kultivimin e kujtesës kolektive shqiptare në raport me muzeun “Bunk’art” e “Shtëpinë e Gjetheve”, e quajtur ndryshe “Muzeu i përgjimeve”. Mirëpo, disa prirje mund të vihen re që tani e ndonjë paralajmërim mund të bëhet për kurthet eventuale që i ngrihen kujtesës sonë kolektive.

Muzeu i parë, me emrin Bunk’art, u hap në mjediset e një bunkeri antibërthamor në periferi të Tiranës. Sipas njoftimeve të ndryshme bëhej fjalë për tunelin e ndërtuar për strehimin e udhëheqjes së regjimit totalitar në rast lufte. Muzeu i dytë, është ai i “Shtëpisë së Gjetheve”, zyra qendrore në kryeqytet ku zhvilloheshin përgjimet e Sigurimit të Shtetit gjatë periudhës totalitare. Ky muze është emërtuar si “Muzeu i Përgjimeve”.

Operacione të tilla kulturore kanë vlerat por edhe rreziqet e tyre. Siç vihet re kollaj, të dyja janë quajtur muze, çka na autorizon t’i fusim në të njëjtën kategori, sikundër periudha historike të cilës i referohen dhe objektet e përdorura. Mirëpo, ky muzeifikim i historisë dhe i kujtesës kolektive, nëse do të konsolidohej si prirje, duhet të na bëjë të reflektojmë.

Një nga efektet e muzeifikimit është pikërisht distancimi hapësinor e kohor. Vendosja në muze e një pjese të historisë së vonë e largon atë në perceptimin e qytetarëve, duke e nxjerrë jashtë nga koha aktuale. Nga ana tjetër, vetë vendosja në muze i shndërron qytetarët në publik, në mos në spektatorë, përderisa vetë muzeu me raftet e vitrinat e veta i ndan objektet nga vëzhguesit e jashtëm. Gjithashtu, ato objekte largohen në hapësirë, vjetrohen në një farë mënyre, duke na u ardhur si jehonë e kohëve të largëta, ndërkohë që si bunkerët, ashtu edhe përgjimet, kanë ekzistuar rreth dy dhjetëvjeçarë më parë, aq sa dëshmitarët janë ende gjallë, madje aktivë në jetën publike shqiptare.

Këtu nuk duhet të harrojmë procesin e projektimit. Muzetë që flasin për epoka e për dukuri problematike, pikërisht se evokojnë ngjarje traumatike, rrezikojnë të funksionojnë si mjete për t’i larguar nga vetja, në një orvatje kolektive dramatike për t’i ekzorcizuar. Porse, nuk është e tepërt ta kujtojmë, se ajo çka tregojnë në thelb muzetë është se dukuritë që ato mëtojnë t’i kenë burgosur përfundimisht, në realitet vijojnë edhe sot. Sa për përgjimet, është e thjeshtë ta pranojmë se ekzistojnë edhe sot, por edhe dyfytyrësinë e pushtetit që del nga bunkeri në periferi të Tiranës nuk kemi vështirësi ta pohojmë. Ajo çka duhet shmangur është pikërisht veleitarizmi i kapërcimit të dukurive negative thjesht me paraqitjen e tyre figurative. Sepse përgjimet në vetvete nuk tregojnë shumë, kurse përdorimi i tyre dhe mënyra se si funksiononte ai sistem totalitar është diçka më serioze; po kështu duhet thënë se tuneli strehues tregonte se si funksiononte ai regjim, si produkti i përkryer i frikës dhe i frikërave, për frikën që mbillte por edhe që pësonte, si edhe për dallimet në trajtim, për sa kohë strehimi në lagjen time ishte shumë më “modest”, gjithnjë në raport me kohën. Kështu, metafora e mbylljes së fantazmave të së kaluarës në bunker, duke e fetishizuar këtë të fundit, mund të përkojë me harresën e së kaluarës.

Muzeu i vjetërson gjërat, por edhe përmban gjëra të vjetra brenda. Kush nga ne nuk ka buzëqeshur me mjetet që përdornin në të kaluarën të parët tanë, nga bujqësia, mjekësia tek komunikimi, ndërsa sot jemi të rrethuar nga traktorë të kompjuterizuar, rezonanca magnetike e telefona superinteligjentë që punojnë nëpërmjet uebit? Vetë ekrani bardhë e zi i televizorit na jep idenë e vjetërsisë shekullore. Por bashkë me të vjen pashmangshmërisht edhe ideja e naivitetit e ndonjëherë e qesharakes. Ata që i përdornin dje ato mjete, duke filluar nga parmenda, mjeti primitiv kirurgjikal, telefoni me tre shifra, shiriti i pafund i magnetofonit, na duken si të pazhvilluar, të një epoke të largët e naive. E megjithatë, pavarësisht nga mjetet obsolete, por në përputhje me kohën, sistemi totalitar ishte më i zhvilluari i të gjitha kohëve përsa i përket funksionimit të tij. Rreziku i banalizimit të objekteve dhe të asaj që ato dëshmojnë e tregojnë njëherësh qëndron prapa çdo vitrine nga ku shikojnë të zbavitur turma nxënësish e njerëz kureshtarë.

Që dy nismat e lartpërmendura, Shtëpia e Gjetheve dhe Bunk’art, kanë diçka prej lunaparku, prej parku modern lojërash, nuk mund të mohohet lehtë, po të kemi parasysh se e para me atë misterin e saj na kujton shtëpinë klasike të horrorit, kur e dyta na sjell ndër mend instalacionet me aventura e kuriozitete. Por më shumë se objektet në parkun e lojërave, nismat na evokojnë lunaparkun me klimën që përshoqërohen zakonisht. Ka diçka zbavitëse, kureshtare, dëfryese, ndoshta diçka prej pikniku a ekskursioni, në procesionin e atyre që shkojnë tek muzetë moderne. E megjithatë, të dyja flasin për një epokë tragjike e i përkasin një bote plot me dhimbje.

Nuk është e lehtë të kuptohet nëse ka qenë spektakolarizimi i dy nismave që ka çuar tek paraqitja e tyre në trajtë zbavitëse, apo ka ndodhur e kundërta. Fakt është se si Bunk’Art ashtu edhe Shtëpia e Gjetheve kanë të bëjnë më shumë me një skenë spektakli se sa me dy muze ku mund të kultivohet kujtesa kolektive. Nëse tek i pari ideja e spektaklit deklarohet që në përkufizim, tek i dyti mjafton pamja misterioze e fasadës së ndërtesës. Fusha magnetike e spektaklit të dy nismave ishte aq e fortë saqë në Bunk’Art janë zhvilluar edhe spektakle televizive. Një spektakël brenda spektaklit. Ja ku doli edhe labirinti me pasqyra i parkut, ku gjetja e kuptimit fillestar të nismës bëhet pothuajse e pamundur, porse dëfrimi është i siguruar. Në bazë të kësaj përvoje mund të supozohet se së shpejti Shtëpia me gjethe do të kthehet në set kinematografik për ndonjë film të llojit “Jetët e të tjerëve”.

Shumëkush e vuri re se dy nismat u kthyen edhe në platforma skenike për politikanët e për autoritet publike, që deri diku janë të kuptueshme. Shumëkush mund të ketë parë pas muzeve dorën e gjatë të politikës, madje të partive. Janë pjesë e lojës: si akuzat për instrumentalizim i nismave kulturore për të treguar shkëputjen përfundimtare nga e kaluara komuniste, ashtu edhe akuza se nisma të ngjashme përdoresh si çomange për të vërtetuar lidhjen e kundërshtarëve me të kaluarën totalitare. Sidoqoftë, në rast se është e vërtetë, instrumentalizimi i veprimtarive të tilla tregon cilësi të dobët të politikës, ashtu edhe dështimin e nismave, meqë objektivi i tyre është t’u flasë brezave jo elektoratit.

E këtu duhet përmendur edhe mediatizimi i nismave, pa të cilin vetë nismat nuk do të kishin pasur dukshmërinë publike që patën. Përjashto aspektin pozitiv të jehonës, sensacionalizmi i lajmeve për turmat kureshtare të tunelit, reliket e bllokmenëve, ngjyrat mbi bunker, vizitat e diplomatëve, pozat fotografike, e kështu me radhë, e zhvendosën vëmendjen nga objektivi i vërtetë tek kuriozitetet prej revistash verore e tek problemet dytësore.

Porse ka tituj e shkrime që kërkojnë analiza të thella. Ja disa prej tyre: Koha Jone: “Bunk’Art” i diktaturës, Hoffmann: Surprizë; Arvizu: Mos të fshihet e kaluara; Ora News: Speciale/ Bunk-art, sekretet e nëndheut komunist në Objektin 0774, Balkanweb: Rama hap bunkerin antiatomik: S’e fshehim më të shkuarën, do hapim dosjet, Vizion+: Rama zbulon Bunk`art-in e diktaturës komuniste , Shqiptarja.com: Bunk’Art, Rama: 4 mijë vizitorë në dy ditë, të interesuar dhe në Vjenë, Ora News: “Expo Milano 2015”, workshop me gatime shqiptare në Bunk’Art, Telegrafi: Rrëfen banakierja e Enver Hoxhës në bunker, Dielli: Expo Milano 2015, Shqipëria shkon me Bunk Art, Albanian Tourism: Me hapjen e kesaj ekspozite ia kemi ngjesh malit me grushtin e artit, Shqiptarja.com: Krerët e besimeve fetare në Bunk’Art: Harmonia, vlera jonë.

Ka një fill të dyfishtë që i përshkon dy muzetë për regjimin totalitar: është vështrimi i të huajit. Herë shfaqet direkt me shikimet kurioze të diplomatëve, herë indirekt nëpërmjet vështrimeve tona ndaj së kaluarës. Vetë lidhja me turizmin, pra në thelb me vështrimin e të huajit, tregon se nismat që kanë të bëjnë me kultivimin e kujtesës e të historisë kushtëzohen fuqimisht. Fundja nuk është rastësi që objektet shpjegohen edhe në gjuhë të huaj. Por vështrimi i turistit është shumë i ndërlikuar (gjithsesi ndryshe nga i huaji në përgjithësi), sepse nga një anë shikon atë që dëshiron, për argëtim ose kureshtje, nga tjetra homologon paraqitjen tënde ndaj tjetrit, që fillimisht ka një qëllim të caktuar por në fund mund të përfundojë në përputhje me të. Tek sytë e turistit, në një farë mënyre, pasqyrohemi ne vetë, me rrezikun që ta shohim veten me sytë e tij.

Nismat kulturore që kanë të bëjnë me historinë dhe me qasjen tonë ndaj saj kanë rëndësi të madhe, e duhen përgëzuar pa dyshim, por duhet të trajtohen me kujdes, siç e kërkon vetë tema madhore. Sepse kurthet nuk gjenden as brenda bunkerit të udhëheqjes, as brenda shtëpisë me gjedhe, por në mendjen tonë.

P.S. Lajmërimi “Kujdes kokën” i fotografisë (marrë nga faqja zyrtare e Bunk’Artit), me pak imagjinatë, mund të lexohet edhe në mënyrë metaforike.

P.S.S. Titull alternativ i shkrimit “Gjethet e bunkerit”.

[Shënim: ky material është pronë e autorit dhe e blogut Peizazhe të fjalës. Ndalohet huazimi dhe përdorimi i tij nga media të tjera pa i kërkuar leje shprehimisht autorit.]