Dy vjet e gjysmë më parë, në vjeshtë të vitit 2012, gjatë prezantimit në Tiranë të librit tim Kundër purizmit, e mori fjalën edhe një koleg, gjithashtu mik imi i vjetër, për të vërejtur, mes të tjerash, se megjithëse e vlerësonte mundimin tim, në fakt purizmi nuk përbënte ndonjë problem për ligjërimin publik, shqipen standard dhe komunikimin shqip bashkëkohor; përkundrazi, shqetësim ishte dyndja e fjalëve të huaja.
Miku im fliste, siç ndodh rëndom në vaki të tilla, pa e pasë lexuar librin; por i mbështetur në titullin me shkronja të mëdha dhe në shfletimin urgjent, gjatë përshëndetjeve ceremoniale; por, përndryshe, e njihte mirë ligjërimin publik të shqipes, meqë edhe e studion prej vitesh; dhe tha në ndërhyrjen e tij diçka që unë e kisha dëgjuar edhe më parë dhe që do ta dëgjoja edhe më pas – dhe pikërisht se me librin tim kisha mësyrë mullinjtë me erë, si Don Kishoti.
Që shqipja publike, e folur dhe e shkruar, po e vuan trysninë e fjalëve të huaja, të cilat hyjnë edhe kur barasvlerat e tyre shqipe ekzistojnë, këtë e shohim dhe e vajtojmë të gjithë: mjafton të dëgjosh një bisedë në televizion për t’u bindur. Disa komentues me prirje sociologjike, shpjegojnë se përdorimi i tepruar i fjalëve të huaja me burim nga gjuhët perëndimore tradhton dëshirën e folësit për t’u hequr si me kulturë perëndimore; çka do të thotë se këto fjalë të huaja shërbejnë si ornamente të ligjëratës, ose sillen aty me funksion ekspresiv, jo komunikativ. Ky shpjegim e redukton problemin, si të thuash, në një dobësi karakteri – çfarë mua më duket e pamjaftueshme.
Kohët e fundit, dhe pikërisht gjatë ndeshjeve të botërorit të futbollit në Brazil, kur shumë shqiptarë, përfshi edhe vëzhgues të ligjëratës shqip, u ulën para ekranit, u botuan një numër artikujsh në mediat, mes të cilëve një letër e hapur për drejtorin e TVSh-së nga Edmond Tupja, dhe ky tjetri për krizën sportive televizive në Shqipëri, nga Besnik Dizdari. Në të dy artikujt flitet, mes të tjerash, për masakrën e ligjërimit publik shqip prej komentuesve televizivë të futbollit – me shembuj të shumtë, kuptimplotë dhe alarmantë.
Edhe një herë, duhet t’i kthehemi pyetjes se pse ndodh kjo: snobizëm, kulturë gjuhësore e pamjaftueshme e folësve televizivë, njohje e pamjaftueshme e gjuhës shqipe… Apo mos vallë shkaku duhet kërkuar edhe më thellë?
Natyrisht, unë jam mes atyre që mendojnë se shkaku duhet kërkuar më thellë. Të futësh një fjalë të re në ligjërim, të thuash, bie fjala, kanonier në vend të golshënues, do të thotë, para së gjithash, të mos e kesh të zhvilluar, në kompetencën tënde gjuhësore, ndjesinë e normës leksikore. Normën leksikore, për nevojat e kontekstit, mund ta përkufizojmë si një rregull të përvetësuar deri në pavetëdije, që na bën të dallojmë çfarë është fjalë shqipe e përdorshme, nga çfarë e tillë nuk është. Idealisht, norma leksikore duhej të përkonte me tërësinë e informacionit të përcjellë nga një fjalor i shqipes së sotme standard; njëlloj sikurse norma gramatikore përkon me tërësinë e rregullave të parashtruara në një gramatikë të shqipes së sotme standard. Megjithatë, norma – edhe leksikore edhe gramatikore – ekziston dhe vepron në kompetencën gjuhësore të përdoruesve të gjuhës, jo si tërësi rregullash të shkruara në një tekst “normativ.” Si folës dhe shkrues i standardit, bie fjala, unë e di që e pakryera e foljes shkoj bën shkoja, jo shkojsha; dhe për këtë nuk ka nevojë t’i referohem një teksti të gramatikës normative; njësoj sikurse e di që, kur e marr fjalën në një tubim formal, do të them kjo mbetet për t’u studiuar dhe jo kjo ngelet për t’u studiuar; meqë mbetet është normë leksikore, për atë regjistër.
Prurjet e huaja në leksikun e ligjërimit të folur të shqipes standard, si ato që vënë në dukje Tupja dhe Dizdari, janë edhe shkelje flagrante të normës leksikore; sa kohë që folësit publikë përdorin, pa iu dredhur qerpiku, fjalë të cilat nuk e kanë fituar qytetarinë në shqipen standard. Kjo do të thotë, për mua, se për shumë nga këta folës publikë të shqipes, norma leksikore nuk vepron si duhet, madje ndonjëherë nuk vepron fare.
Mirëpo të flasësh për dështim ose keqfunksionim të normës leksikore nuk është njëlloj si të flasësh për edukim të pamjaftueshëm gjuhësor të përdoruesve. Kjo sepse mund të ndodhë – të paktën teorikisht – që norma leksikore, fillimisht e ngulitur mirë, të dobësohet me kalimin e kohës, në përplasje me norma të tjera.
Nëse pyesim tani se çfarë do ta dobësonte normën leksikore te përdoruesit, atëherë një nga kandidatët për fajtor do të ishte pikërisht ideologjia dhe praktikat e purizmit leksikor – të cilat i kushtëzojnë përdoruesit, hap pas hapi, me bindjen se shkelja e normës leksikore ose ndërhyrja në leksikun e gjuhës është e lejueshme, madje e lavdërueshme, nëse kjo bëhet për qëllime puriste, ose për ta pastruar shqipen nga fjalët e huaja.
Për ta thënë këtë thjesht: purizmi e dobëson normën dhe krijon kushtet për të kundërtën e çka synon – pse, kur dobësohet norma dhe folësit ndihen të lirë të sillen në mënyrë “krijuese” me leksikun, atëherë herët a vonë do t’ia behin edhe fjalët e huaja, me buri.
Në këtë mënyrë, purizmi jo vetëm e pastron leksikun nga fjalët me biografi të keqe, por edhe siguron kushtet për mbijetesën e tij si ideologji dhe praktikë – meqë, sa kohë që do të ketë dyndje fjalësh të huaja, do të ketë edhe shqetësime, frikëra dhe alarme leksikore, me të cilat purizmi ushqehet.
Një nga mënyrat, me të cilat e dobëson normën purizmi, është neologjia – ose krijimi i fjalëve të reja, me synimin eksplicit dhe specifik për të pastruar gjuhën; pra i fjalëve të reja si zëvendësime fjalësh të huaja që deri dje ishin pjesë e normës leksikore. Kush dyshon për këtë, le të provojë të krijojë dhe të përdorë, në publikisht, një fjalë të re në anglishte: askush nuk do t’ia pranojë, madje do të tallen me të, ose do ta tregojnë me gisht si analfabet.
Kjo sepse në gjuhë të mëdha dhe të konsoliduara, si anglishtja, normën leksikore e marrin shumë seriozisht; çka do të thotë edhe se, kur vjen puna për fjalë të reja, këto përfshihen në normë vetëm në rrethana të jashtëzakonshme, ose kur këtë e lyp zhvillimi teknologjik.
Përkundrazi, në kulturën tonë, iluzionin se leksiku mund të pastrohet dhe të pasurohet nëpërmjet neologjisë e ka ushqyer kryesisht situata gjuhësore në periudhën e Rilindjes – kur një numër i madh shkrimtarësh, publicistësh dhe entuziastësh hodhën në përdorim fjalë të reja, të krijuara rishtas, shumë prej të cilave janë sot pjesë e leksikut normativ të shqipes (mjaft të përmend fjalë si çështje, cilësi, sasi, etj.).
Çfarë nuk ishte veçse një moment detyrimisht kalimtar, por i domosdoshëm, në shndërrimin e shqipes në gjuhë të shkruar dhe kombëtare, u përfshi gabimisht në kodin burim të kombëtarizmit tonë kulturor dhe të politikave gjuhësore; aq sa sot e kësaj dite shkrimtarëve dëgjon t’u lavdërohen fjalët “e reja” që kanë krijuar dhe futur në përdorim; madje edhe kur, siç ndodh rëndom, këto fjalë nuk i kapërcejnë kufijtë e tekstit ku janë përdorur, duke u sjellë jo si njësi të gjuhës por të ligjërimit, dhe jo aq si fjalë, sesa si figura retorike leksikore.
Prandaj edhe dyndja e fjalëve të huaja në shqipen publike nuk mund të luftohet frytshëm nëpërmjet listave – siç e ka treguar përvoja shumëvjeçare e përpjekjeve dashamira, por jopraktike, nga ana e kujdestarëve të gjuhës. Këto përpjekje, që të kishin sukses, duhej të fokusoheshin në mbrojtjen dhe konsolidimin e normës leksikore – ose në mirëmbajtjen e shqisës leksikore të përdoruesve, nëse mund ta quaj kështu; pse fjala “e huaj” gjithnjë mund të luftohet më mirë në pavetëdijen gjuhësore, sesa pasi e ka gjetur rrugën deri në ligjërim.
Dhe për ta arritur këtë duhet kuptuar, besoj unë, se purizmi përbën, në fakt, një problem themelor të kulturës sonë gjuhësore; ndryshe nga ç’shpjegoi kolegu im atë ditë në prezantimin e librit dhe ç’besojnë me dhjetëra në mos qindra dashamirës të shqipes sot; një problem, në kuptimin që purizmi vetvetiu e dobëson normën leksikore, dhe dobësimi i normës leksikore krijon kushtet e përshtatshme për dyndjen e fjalëve të huaja rishtas. Për ta ilustruar këtë me një metaforë nga biologjia – edhe pse nuk do të doja të metaforizoja kështu; purizmi është si antibiotiku që shkatërron jo vetëm infeksionin aktual, por edhe florën bakteriale, duke ia dobësuar organizmit mbrojtjen natyrore ndaj infeksioneve.
Hm, XhaXha; prisja që shkaqet t’i kishe kërkuar edhe më thellë. P.sh. në shkatërrimin që i është bërë arsimit vitet e fundit e sidomos nxënies së shqipes; shkatërrimin dhe analfabetizmin funksional të medias, ku punojnë më së shumti, për bukën e gojës ndoshta (nëse i marrin paratë) amatorë, apo studentë-e, të cilët-at, sapo kanë dalë me mik, me para, qoftë edhe me meritë nga bankat e shkollës; lëvizjet e mëdha migratore etj., etj.
Për mendimin tim, Rilindja ende nuk ka mbaruar e më ngjan se tregohesh më i rreptë seç duhet me fjalëformuesit e shqipes: lind pyetja: ç’është më mirë, të formosh fjalë të reja duke u nisur nga shqipja, të thuash, ta zemë “shigjetar”, siç bënte dikur Skifter Këlliçi, apo të thuash në publik “kanonier”?
Diskursi së fundi për Kadarenë nënvizon dobësinë intelektuale të “elitës” tonë, e cila jo vetëm, për ta thënë troç nuk “mundet” dot të flasë në shqipe të kulluar, puriste sipas teje, por nuk është as në gjendje të ruajë masën e komunikimit. A mund të pritet nga Ypi, Gjekmarkaj e co. të flasin shqip?
Pasi gjuha, për mendimin tim profan (nuk jam i fushës), nënkupton jo vetëm të folurit pastër, por edhe të folurit drejt.
Pamvarësisht se analiza jote për IK. ishte mëse e qartë, personalisht parapëlqej më shumë një IK. që e tepron me zellin e tij për të folur vetëm shqip, se sa, bie fjala, një Fevzi, Krastë, Dudush etj.- sa për të përmendur ndonjë emër – të cilët, me sa duket, nuk “munden” dot të flasin ndryshe e të cilëve ti u bën nderin t’i nderosh me praninë tënde e shqipen tënde të kthjellët.
Nuk është qortim ky: por thjesht më ngjan mungesë koherence. Nëse do të ishim konsekuentë (sorry, por nuk po më vjen barazvlera e kësaj fjale në shqip për çastin) e të merrnim të dhënë proverbin “Sipas vendit bëhet edhe kuvendi”, kam ndierë keqardhje kur të kam parë në foltore të tilla aq “skiç”, a thua se nuk mjafton ky log, ku edhe po flasim, për të arritur tek ata që duan të të lexojnë, apo dëgjojnë.
Nje pyetje Xha Xha, meqenese ti je marre gjate me purizmin:
Po te leme menjane gjuhen e romaneve te Kadarese dhe neologjizmat e tij qe sikurse thua ti, me shume se njesi leksikore funksionojne si figura letrare, ku e ve re ti sot – them sot dhe jo ne te kaluaren – prirjen per purizem? Si shprehet sot ideologjia puriste dhe cilat jane konkretisht praktikat puriste qe zbatohen ne shoqerine shqiptare, ne shkolle, ne shtypin e perditshem, ne TV, ne gjuhen e administrates? Ku jane botuar manifestet dhe platformat e purizmit aktual shqiptar? Cilet jane sot perfaqesuesit e tij?
Une kam kohe qe nuk kam lexuar a degjuar per konferenca a kongrese gjuhetaresh qe te kene per objekt “pastertine e leksikut”; kam kohe pa lexuar lista fjalesh te huaja me gjegjeset shqipe perkrah; kur shkoj here pas here ne Shqiperi nuk kam vene re ndonje ndjeshmeri te larte sociale ndaj problemeve te leksikut, perkundrazi ve re gjithnje e me shume nje shperfillje te madhe ndaj normes, madje kam gjithmone pershtypjen se une jam i vetmi budalla qe u terheq verejtjen bashkefolesve per ndonje fjale te huaj qe me vret veshin.
Shkurt, ku eshte fshehur purizmi qe une nuk e shoh?
Sa herë që flitet për shqipen në nivel institucional, do të përmendet nevoja “për pastrim dhe pasurim” (me gjithë kontradiktën që përmban). Krejt kultura e gjuhës, si disiplinë e dijes gjuhësore, është e ndërtuar rreth idesë së pastërtisë. Shumica e artikujve dhe eseve për gjuhën shqipe, në mediat jo të specializuara, merren me fjalët e huaja, dyndjen e tyre dhe nevojën për ta mbajtur shqipen “të pastër.” Në të gjitha tekstet e gjuhës shqipe që kam parë, ka ushtrime që u kërkojnë nxënësve të gjejnë dhe të zëvendësojnë fjalët “e huaja” në fjali të caktuara. Edhe Fjalorët akademikë të shqipes e theksojnë pastërtinë si parim themelues; pa çka se një nga kritikat që u është bërë (p.sh. nga A. Pipa) është se përmbajnë shumë fjalë të huaja. Përshtypja ime është se krejt leksikologjia shqipe e aplikuar organizohet rreth idesë së nevojës për pastrim dhe idealit të pastërtisë. Dikush mund të flasë me sintaksë të keqe, rrjedhë konfuze të mendimit, fjalë të përdorura gabim e kështu me radhë; por e vetmja vërejtje që dëgjon t’i bëhet është se ka përdorur fjalë të huaja. Shumë prej nesh e trajtojmë ligjërimin shqip si të ishte kostum kombëtar ceremonial – ku funksioni ose nuk ekziston, ose i nënvendoset ornamentit dhe simbolit. E megjithatë, kushedi mbase pikërisht për këtë (kjo është hipoteza ime e tanishme) ia kemi ekspozuar shqipen dyndjes së fjalëve të huaja si kurrë ndonjëherë, meqë i kemi lënë folësit pa shqisën e normës leksikore (madje përkundrazi, duam t’i stërvitin që të jenë vigjilentë ndaj fjalës së huaj, njëlloj siç stërviteshin dikur fëmijët e zonave kufitare, për të pikasur shkelësit – e kam fjalën për epokën e Qenit të Kufirit, natyrisht; e cila ka mbetur gjallë, sa i përket politikës gjuhësore).
Kete pyetje te Relapsos e kam edhe une.
Dhe per ta [saktesuar] preçizuar me mire pyetjen: ku eshte kufiri i purizmit?
Sepse nuk mjafton hedhja e nje ideje apo nje perkufizim i pergjithshem teorik .
Per ta [përimtuar] detajuar me tej po perdor fjale nga ato qe keni sjelle tek studimi per Kadarene.
-Nuk e marr dot me mend se si mund te argumentohet qe zevendesimi i ‘zjarrllek’ me ‘zjarrmi’ perben nje akt purizmi.(?)
-Ose i ‘delegacion’ me ‘dergate’, kur kjo e fundit eshte qe ne kohen e Nolit dhe ka zene vend relativisht mire .
– ‘tejkundroj'(bej sehir)- eshte nje neologjizem i IK . Nuk e kam te qarte cfare ka te ndyshme nga ‘tejshkruaj'(transkriptoj) ose ‘mbivendosje'(superpozim) ose rrejshmeri(falsitet) qe te trajtohet me mospelqim.
-Me beri pershtypje qe ke perdorur fjalen ‘buri’ , besoj nga arberishtja e Italise, nje fjale e rralle , qe e kisha hasur vetem nje here me pare ; gjithsesi m’u duk fort e bukur. Nuk eshte perdorimi i saj gjithashtu nje akt purizmi? nga ato qe i quan preciozisma?
Shekullin e fundit e sidomos pas 1944 neologjia ka ndihmuar ne menyre te qenesishme zhvillimin e nje shqipeje moderne. Psh me siper fjalet ne kllapa [..] kane hyre si neologjizma. Sigurisht ka pasur edhe shume te tjera qe nuk kane zene vend. Bie fjala ka zene vend ‘dythundrak’ por jo ‘dyrrotak’ . Gjithsesi pasurimi i leksikut ka ardhur kryesisht me rruge neologjike dhe ca me pak me ngarkim te fjaleve popullore edhe me kuptime te dyta. Ardhjet kane qene me rruge popullore,anonime dhe nepermjet shkrimeve, me rruge dijesh.
Shikoj se ke nje mendim negativ per neologjine dhe nuk e gjej dot se si do t’i pranoje arritjet permes saj ne gjuhen shqipe. Tek IK psh nuk ke dhene pelqim per asnje nga lentimet e tij me arsyetimin se do cenohej norma leksikore. Edhe kete nuk e kuptoj dot. IK shfrytezon prestigjin e tij si levrues i shqipes dhe, si te thuash, propozon fjale apo kuptime te reja fjalesh. Ai nuk i vendos me perdhune ne norme. Nese pelqehen dhe hyjne ne norme me kohe cfare te keqe do te kishte? Cfare te keqe do te kishte nese krahas ‘bujtine’ do te hynte edhe ‘bujtes’ per ‘mysafir’, edhe sikur te bashkejetonin per nje kohe, ashtu si nuk gjej dot asnje negativitet nga zevendesimi i ‘penxhere’ me ‘dritare’.
Edhe krahasimi me anglishten nuk me duket i pershtatshem. Anglishtja si gjuhe e levruar lashtesisht, me nje perdorim nderkombetar e me nja gjysem milioni fjale nuk mund te krahasohet dot me shqipen qe sapo ka dale nga shpergenjte, ende me mungesa ne sferen abstrakte dhe sidomos me gjysmen e leksikut te huazuar. Nevojat e anglishtes e te shqipes doemos qe s’mund te jene te njejta.
Ka shumë gjëra që ngatërrohen këtu. Së pari, një gjë është të futësh një fjalë të re sepse e kërkon komunikimi (konteksti, situata) dhe një tjetër gjë të futësh një fjalë të re për të zëvendësuar një tjetër që nuk të pëlqen për arsye ideologjike (p.sh. një orientalizëm). Së dyti, një gjë është zëvendësimi i një fjale “të huaj” me një fjalë tjetër ekzistuese në gjuhë, edhe pse më të rrallë (p.sh. mysafir me bujtës, ose zjarrllëk me zjarrmi); dhe një gjë tjetër zëvendësimi i një fjale “të huaj” me një neologjizëm, të krijuar ad hoc (p.sh. kalldrëm me fortashtrojë). Së treti, një gjë është të përdorësh një neologjizëm, kur je duke shkruar letërsi, sepse ashtu të del nga pena; dhe një gjë tjetër t’i kthehesh një teksti që e ke shkruar dhe ta arnosh duke ia hequr ca fjalë që s’të pëlqejnë më, për t’ia zëvendësuar me të tjera. Tentativisht, po mjaftohem të them se te këto tre dallime, për mua me rëndësi kritike, kalon edhe kufiri i purizmit.
Të parët e purizmit si dobësues i normës është këndvështrim interesant, por lidhja mes këtij dobësimi dhe dyndjes së fjalëve të huaja nuk më duket se është edhe aq e argumentuar. Si studiues, ju ose keni argumente të tjera, që s’i keni paraqitur këtu në mbështetje të kësaj teze, ose duhet t’i kërkoni më tej, për ta mbajtur tezën pjesërisht në këmbë. Mendoni dy njerëz që punojnë në një zyrë, njëri është aerofil, tjetri është aerofob. Njëri ngul këmbë që t’i mbajnë dritaret hapur, për të hyrë brenda ajri i freskët, tjetri këmbëngul që dritaret që qëndrojnë mbyllur, se ajri është mirë ashtu siç është. Sa kohë nuk gjejnë dot gjuhën e përbashkët, aerofilia e njërit veç do ta shtojë aerofobinë e tjetrit dhe anasjelltas. Në rast se bëhet vetëm ajo ç’thotë njëri, të dy do përfundojnë të mbaruar, o nga të ftohtët, o nga ndotja e ajrit. Çështja është të gjesh ekuilibrin mes të dyjave. Por, në kontekstin e asaj çka po diskutohet në këtë temë, unë mendoj arsyet pse njëri është aerofil e pse tjetri është aerofob kanë të bëjnë me të tjera shkaqe.
Norma mund të dobësohet për shumë arsye. Mendimi im është se peshën më të madhe ndër elementët e negociueshëm e ka shkollimi dhe edukimi. (Është e kotë, besoj, të shpjegoj dallimin mes konceptit të “edukimit” në shqip dhe atij të “education” apo “educazione” në anglisht e italisht, respektivisht.) Një njeri i keqshkolluar e keqedukuar nga pikëpamja gjuhësore, për shkaqet dhe rrethanat e veta sociale, nesër ka shumë gjasa të bëhet pre e ndyjizmit (nëse më lejohet kjo fjalë në kuadrin e këtij diskutimi), nisur po nga shkaqe sociale e sfondi psikologjik. Ashtu si një njeri i mirëshkolluar e miredukuar mund të bëhet nesër pre si e ndyjizmit, ashtu edhe e purizmit, nën prizmin e trajtimit dhe kushteve të përmendura më sipër. Ndaj e konsideroj shkollimin (bashkë me edukimin) si jashtëzakonisht të rëndësishëm për ruajtjen e nivelit të arritur deri tani të kësaj norme, kusht ky për mua edhe me shumë peshë në pasurimin e mbarë të pastajmë të gjuhës.
Ka një element tjetër, edhe më i rëndësishëm, i cili më rezulton vështirësisht i negociueshëm në pikëpamje të ruajtjes dhe pasurimit të mirë të shqipes, të paktën aktualisht. Dhe kjo është varfëria e kësaj gjuhe, si reflektim i varfërisë në zhvillimin e popullit që e flet këtë gjuhë. Nuk di të ketë studime që e mbulojnë këtë argument dhe mund ta kem bukur fort gabim, pasi s’e njoh fushën. Por zhvillimi i shqipes dhe pasuria e stërmadhe e huazimeve dallgë-dallgë të saj prej gjuhëve të tjera, për mua, është veçse tregues i varfërisë dhe mungesës së zhvillimit të popullit që e flet atë gjuhë. Si popullsi përgjithësisht të prapambetura, s’bënim dot ndryshe veçse të pranonim dallgët greke e latine në gjuhën e supozuar të vjetër shqipe, jo për shkak se gjuhës i mungonin emrat dhe konceptet, por ato i mungonin vetë popullsive të vjetra shqiptare. Njësoj më vonë, shqipja u shtrëngua të hapej ndaj sllavizmave që solli një qytetërim që u dynd në këto zona si barbar, por që avancoi me hapa më të shpejtë sesa ne. Dhe, në kontakt të tepruar me ta, popullsitë shqiptare të prapambetura u shtrënguan t’u vinin emra sllavë sendeve e dukurive që ato as i njihnin, as i kishin njohur, por që u bënë pjesë e jetës. Ç’të them për orientalizmat e turqizmat? Ju keni bërë vetë një studim mjaft interesant, që e keni sjellë këtu, ndaj dhe s’më mbetet veç ta përdor për ilustrim. Mendoni se në shqipe do të kishin hyrë tërë ato kazanë, tenxhere, kusi, tepsi e të tjera emra enësh kuzhine, sikur shqiptarët t’i kishin ato mjete? Thjesht shqiptarët ishin të prapambetur në atë farë shkalle, sa turqit nuk sollën me vete vetëm fjalët, por edhe sendet që ato fjalë emërtonin. Do hidhet ndonjëri e do thotë: me se rronin shqiptarët, në s’gatuanin? Me të ngrënë jetonin, por arti i kuzhinës dhe industria familjare e kuzhinës qe aq e varfër, sa – në një farë mase – të huajt në këtë pikë na bënë nder që na e pasuruan me mjete e me fjalët përkatëse.
E kështu vazhdon historia më pas me italizmat, frëngjizmat, gjermanizmat, rusizmat e anglizmat e të tjera. Shqipja, dikur e varfër në emra sendesh për mungesë zhvillimi ekonomik të popullit të vet, rezulton po aq e varfër në koncepte, për shkak po të shkallës së ulët të zhvillimit të mendimit në këto troje dhe është e shtrënguar që emrat t’i huazojë prej gjuhëve të tjera. Këtij problemi as që e kam idenë se ç’mund t’i bëhet. Dhe mendoj se s’i bëhet dot gjë. Mungesën e zhvillimit tonë historik nuk e zhdukim dot me një të rënë të lapsit. Ama, t’i hysh shqipes ta pastrosh prej fjalëve të huaja, është baraz me ta katandisësh një shtëpi të ndërtuar, në gjendjen që është, në një ahur të vjetër me ca dërrasa të kalbura, gozhdë të ndryshkura e një dorë kashtë të mykur brenda.
Nga ana tjetër, ka ardhur koha që fjalorët e shqipes të pasurohen me zërin etimologjik, deri tani të munguar. Është praktikë e konsoliduar ndërkombëtare që botimet akademike të fjalorëve të gjuhës ta kenë këtë komponent mjaft të rëndësishëm. Me t’u bërë kjo (bashkë me shtimin në fjalorin e shqipes të shumë fjalëve të huaja a me origjinë të huaj, por që tashmë e kanë fituar me përdorim statusin e fjalës shqip), ndoshta edhe puristët ideologjikë do ta kuptojnë sa qesharake janë përpjekjet e tyre. Dhe përpjekjet puriste do t’u ngelen arsyeshëm rojtarëve të gjuhës brenda caqeve të punës së tyre, kryesisht gjuhëtarëve.
Kjo imja është një hipotezë logjike, e mbështetur në disa fakte:
1. Që në shqipen publike po hyjnë një numër tepër i madh fjalësh të huaja;
2. Që politika gjuhësore në fushën e kulturës së gjuhës mbetet e përqendruar te “pastrimi dhe pasurimi”;
3. Që statusi i një fjale sot zyrtarisht përcaktohet sa nga norma leksikore, aq edhe nga biografia e saj – ose nga një e dhënë e ofruar prej specialistëve (historianëve të gjuhës, etimologëve);
4. Që pastrimi i gjuhës, si veprimtari shoqërisht e dobishme, konsiston në identifikimin e fjalëve të papastra dhe zëvendësimin e tyre me fjalë më të pranueshme.
Hipoteza ime këtu është që, sa kohë që një numër i madh fjalësh mund të merren në pyetje dhe pastaj të përjashtohen nga ligjërimi, në bazë të prejardhjes së tyre (historisë, biografisë), atëherë vetë statusi i fjalëve në raport me normën, ose norma leksikore dobësohet; dhe dobësimi i normës leksikore e ekspozon leksikun ndaj prurjeve të padëshiruara.
Kjo është një hipotezë deduktive, jo empirike, që mua më duket logjikisht e mbështetur (natyrisht, kjo nuk e bën doemos të vërtetë).
Sa për varfërinë e leksikut të shqipes dhe pasurimin e këtij leksiku, unë besoj se kjo nuk mund të bëhet në nivelin meta, sikurse nuk mund të bëhet as në nivelin normativ – ose duke rishikuar normën leksikore.
Çfarë duhet bërë, përkundrazi, është të lëvrohet shqipja intensivisht, në fusha nga më të ndryshmet; në mënyrë që pasurimi i leksikut të vijë si nevojë funksionale ose gjatë përdorimit, jo në fazën e kodifikimit.
ergys..,
je teper modest se sa per keto qe shkruan per mendimin tim je po aq profesionist sa xhaxhai.
Nuk e di pse me dukesh kaq i njohur , jo vetem nga permbajtja e atyre qe shkruan , po edhe nga menyra e paraqitjes , bile edhe nga disa stilema karakteristike. Nejse, thjesht nje pershtypje.
Ke te drejte kur thua se gjuha pasqyron nivelin e zhvillimit te popullit qe e flet. Kete te vertete te vjeter shpesh e harrojme dhe pastaj kerkojme rruge dytesore per te zgjidhur problemet. Harrojme gjithashtu se fatmiresisht per gjuhen shqipe kemi nje figure te jashtezakonshme, prof. Cabejn, qe , vec te tjerash ka treguar edhe shume rruge se si mund te zgjidhen problemet e shqipes. Mjafton t’u hedhesh nje sy vepres se tij “Hyrje ne gjuhen shqipe” dhe dhe tjetres pas 20 vjetesh ” Studime etimologjike, hyrje”. Atje eshte edhe vleresimi me objektiv i shqipes. Shfrytezoni gjuhen e popullit, meson ai. Dhe vertete , nese do huazojme per cdo send a nocion qe sjell zhvillimi, cfare gjuhe do flasim pas ca kohesh, dekadash mbase. Mua me pelqen shqipja dhe do ta doja ne frymen e vet , pa mballoma si ato prapashtesat turçelie , qe te vrasin veshin e prishin humorin. Dhe shqipja nuk eshte gjuhe kacakesh, as barinjsh po ta degjosh prej mjeshtrave si Cabej apo Kadare.
Po sjell dy raste . Kur Cabej flet per krijime fjalesh perdor tri folje : krijoj, lentoj,farkoj. Sa e zhdervjellte behet gjuha keshtu kur ke te zgjedhesh. Dhe ‘lentoj’ e ka gjetur e sjelle prej arberesheve te Zares . Kurse ‘farkoj’ e ka marre prej gjuhes se popullit , dhe keshtu ‘farkoj hekur, farkoj fjale’ gjuha behet e bukur, metaforike. Dhe te mos harrojme qe edhe “krijoj” eshte neologjizem.
E dyta : eshte nje fjale qe vetem tek Cabej mund ta gjesh. “yej”= shkoj naten pa gjume; sa poetike dhe abstrakte njekohesisht, nuk di nese e ka gjuhe tjeter. Ne zakonisht e themi me nje shprehje “numeron yjet” me kuptimin qe mbetesh tere naten pa gjume, por kjo jepet ketu vetem me nje fjale te vogel te kendshme. (Edhe ajo fjala qe solli Xhaxhai ” buri” me pelqen shume, me mbeti ne mendje.)
Kurse ketu :
[Mendoni se në shqipe do të kishin hyrë tërë ato kazanë, tenxhere, kusi, tepsi e të tjera emra enësh kuzhine, sikur shqiptarët t’i kishin ato mjete? Thjesht shqiptarët ishin të prapambetur në atë farë shkalle, sa turqit nuk sollën me vete vetëm fjalët, por edhe sendet që ato fjalë emërtonin. Do hidhet ndonjëri e do thotë: me se rronin shqiptarët, në s’gatuanin? Me të ngrënë jetonin, por arti i kuzhinës dhe industria familjare e kuzhinës qe aq e varfër, sa – në një farë mase – të huajt në këtë pikë na bënë nder që na e pasuruan me mjete e me fjalët përkatëse.]
me vjen keq , po ja ke fut kot.
Sepse nuk eshte vetem shqipja qe ka pesuar keto huazime te cuditshme, sikur te ishte shkretetire para ardhjes se turqve, por te gjitha gjuhet ballkanike , qe kane pesuar sundimin turk. Dhe ti s’mund t’i quash tani edhe serbet te pazhvilluar sepse sapo i mburre. Bile Shqiperia/Arberia para pushtimit turk thirrej edhe “albania felix” , gje qe s’ka nevoje per koment
Jane pothuajse 200 fjale ,qe kane te bejne me aspekte te ndryshme te ndertimit dhe rregullimit te banesave,me veshmbathjen,me mobiljet,me ushqimin ose mjedisin qytetes qe jane me prejardhje osmane si per shqiptaret ashtu edhe per bullgaret,per greket,maqedonasit, boshnjaket,serbet apo rumunet.
Per cdo ballkanas jane te njejtat fjale ne shtepi : ode,jatak,penxhere,xham, çerçive,dysheme,tavan,dollap, sofer, farfurira(pjata),dyshek,carcaf por edhe kur shkon te beje pazar tek bakalli apo zarzavatexhiu i mehalles e pastaj kur gatuajne me tenxhere e tepsi e bejne imam bajalldi e bakllava.
Nuk jane vetem shqiptaret qe kane huazuar keto kategori fjalesh, jane gjithe ballkanasit. Perse ndodhi keshtu eshte tjeter gje po nuk eshte aq e rralle sepse ndikimi osman ne qytetin ballkanas krahasohet me ndikimin analog gjerman mbi sllavet europiane dhe hungarezet.
Puna eshte se ne shumicen e rasteve gjerat nuk jane sic duken dhe po t’i dorezohesh joshjes se idese tende , shpesh humbet kontrollin dhe objektivitetin.
ps- Relapso ne gjithe keto diskutimet e fundit me ke pelqyer shume.
Puna e Çabejt, kur e kam shfletuar së pari, m’u ka dukur tepër e specializuar kohë më parë për nivelin e dijeve të mia për ta ngarë më tutje. Ndoshta është koha t’i kthehem e ta provoj edhe një herë.
Neologjizmash jane gjithmone te veshtira per t’u pranuar qysh ne fillim. Kur i lexon a degjon per here te pare zakonisht nuk te pelqejne. Pastaj, sa me shume t’i hasesh, aq me shume ka gjasa te te pelqejne e t’i pranosh. Ndodh pak a shume si me kenget e reja.
Jo çdokush mund te propozoje neologjizma ne nje gjuhe. Dy jane kategorite e neologeve te mundshem:
Se pari, terminologet, specialestet e fushave te ndryshme te shkences e te teknikes, te cilet, permes teksteve apo auditorit mund te hedhin ne qarkullim terma, si dythundrak, gjitar, zvarranik etj.
se dyti, njerezit e letrave, shkrimtaret me sukses dhe autoritet te madh shoqeror si Kadareja, te cilet ne saje te prestigjit qe gezojne si mjeshter te fjales mund te ndikojne ne gjuhen e gjithe bashkesise.
Ne fakt nuk eshte vetem Kadareja qe provon te hedhe ne qarkullim neologjizma, ka shume shkrimtare e gazetare qe e bejne kete, mirepo vetem Kadareja teheq vemendjen sepse me sa duket sot per sot vetem atij shoqeria ia njeh autoritetin dhe prestigjin per ta bere kete. E pikerisht per kete arsye shume neologjizma te tij kane pasur sukses e sot kane hyre ne perdorim te pergjithshem.
Kam lexuar dikur ne nje gazete italiane nje liste te shkurter me nja 10 a 15 neologjizma qe kane hyre ne perdorim ne italishte keto vitet e fundit me emrin e autorit perkates ne krah, te gjithe personalitete me prestigj te madh ne shoqerine italiane.
Gjithsesi une besoj se gjuha ka nje mase, nje kufi fiziologjik te pranimit te neologjizmave. Kadare eshte teper prodhimtar ne raport me kete mase apo aftesi te gjuhes per t’i pranuar ato.
Sa i perket hipotezes se Xha Xhait, une mendoj se nuk na e ka fajin as neologjizmi e as purizmi, por kultura e dobet gjuhesore, injoranca, mungesa e nje ndjenje te perbashket perkatesie, e nje identiteti te perbashket edhe gjuhesor, qe konkretisht shprehet ne ate qe thote Xha Xhai, ne mungesen e ndjeshmerise ndaj normes leksikore, dhe ndaj gjuhes ne pergjithesi.
Xha xhai thote: “Purizmi perben ne fakt nje problem themelor te kultures sone gjuhesore”. Si specialist qe eshte marre gjate me keto çeshtje, edhe mund te kete te drejte, ndoshta eshte vertet problem dhe une nuk e kuptoj. Por perdorimi i percaktorit “themelor” ketu me duket vertet i tepert. Nese purizmi eshte problem “themelor”, ç’percaktor duhet te perdorim per problemet e tjera, normen, drejtshkrimin etj.? Apo edhe per keto fajin e ka purizmi?
Sa here qe lexoj apo degjoj shqiptare qe flasin shqip me fjale a struktura te huaja seç kam nje ndjesi bezdie fizike te ngjashme me ate qe vjen nga ndotja, Me vijne nder mend ne kesi rastesh fjalet e Krishtit: “Nuk te ndot ajo çka fut ne goje, por ajo çka nxjerr nga goja”. Thua te kete te beje me ndonje asociacion (bashkeshoqerim, do te thoshin puristet) te pavetedijshem me togfjaleshin e konsumuar “pasterti e gjuhes”?
Purizmi është problem, në kuptimin që është një teprim i kujdesit për gjuhën, nën tundimin e pastrimit, si simbol i politikës fashiste (raciste). Norma është problem, në kuptimin që duhet të gjejmë një mënyrë për ta mirëmbajtur dhe përshtatur me rrethanat e sotme, kur teknologjia përhapet me shpejtësi dhe nuk pyet për barriera gjuhësore.
Dua të them: purizmi është problem që duhet mënjanuar (problem = e keqe); norma dhe drejtshkrimi janë probleme që kërkojnë vëmendje (janë problematike).
Në këtë kontekst, purizmi i pengon kujdestarët e gjuhës që të merren me një tjetër problem të madh: paaftësinë e shqipes për të përvetësuar, morfologjikisht, huazimet nga anglishtja. Këto gjëra i kam trajtuar te “Kundër purizmit”, nuk dua t’i përsërit shkurt dhe keq, pasi i kam thënë atje më gjatë dhe më mirë.
Meqë flasim për neologjinë në letërsi, m’u kujtua Asdreni, që në vëllimet e vona Psallme murgu dhe Këmbanat e Krujës, e ka mbingarkuar poezinë e vet me neologjizma. Provoni t’i lexoni vargjet, për të provuar edhe ju ftohtësinë e një teksti që e kërkon poetikën te fjalëkrijimi; për disa, kjo është simptomë dekadence; për disa të tjerë, përfshi edhe mua, tradhton një lloj tharjeje të muzës.
Vështirë të thuash nëse Asdreni i krijonte ato fjalë me shpresë se do të hynin në shqipe, apo i përdorte sikurse metaforat, anaforat dhe figura të tjera stilistike. Anoj nga ky shpjegimi i dytë, sidomos ngaqë poezia e vonë e Asdrenit anon nga hermetizmi, gërshetuar me një farë parnasianizmi, kushedi të ndikuar edhe nga poezia rumune.
E kuptoj ç’doni të thoni. Sidoqoftë, për ta mbështetur mendimin që shpreha më parë, më lejoni të jap disa shembuj më mirë, si përdorues i shqipes, sesa të flas teorikisht në një fushë që s’është kompetencë imja.
Në parim unë nuk jam kundër futjes së fjalëve të huaja. Kam kthjelltësinë ta pranoj se shqipja nuk ka shumë mundësi për të prodhuar qoftë risi, qoftë ide. S’është faji i gjuhës, është i përdoruesve të saj që s’janë të zotë të prodhojnë a të krijojnë gjë të re, as sende, as ide. Në përgjithësi, historia na ka vizatuar si popull konsumator, që kemi konsumuar arritjet e të tjerëve, zakonisht pushtuesve. Kur flas për pastrim, kam ndërmend raste të tilla si, ta zemë, përdorimi i fjalës “kontinuitet” në vend të “vazhdimësisë”. E para s’ka pse e fiton statusin e shqipes, është e panevojshme. Ka fituar përdorim jo të rrallë ndër analfabetët funksionalë të ligjërimit politik, për t’u hedhur pastaj prej tyre tek analfabetët funksionalë punëtorë të medias e për të mbërritur në fund, qoftë edhe vetëm në formë leximi, tek lexuesit e shtypit shqiptar, por shqipes, megjithatë, s’ka ç’i duhet. Nuk sjell as mendim të ri, as nuancë të re, asgjë që ta ligjërojë futjen e saj në radhët e shqipes. Meqë më sipër flisnit për futbollin, po shtoj edhe një detaj tjetër. Nuk e di nga e ka origjinën (me hamendje, mund të them nga transmetimet italiane), por topit të futbollit këtë botëror shumicën e kohës komentatorët i thoshin “sferë”. (Meqë doli në rrugë e sipër, më pëlqen të vërej këtu se parapëlqej fjalën “komentator” në shqip, e cila jep në ligjërim pikërisht konceptin e personit që komenton për publikun ndeshjet sportive, nga fjala “komentues”, më e përgjithshme, që përfshin një numër më të shtrirë njerëzish që bëjnë komente, fut këtu si atë që ia përcjell ndeshjen publikut, ashtu edhe rastin tim në këtë blog. Një purist sipas konceptit tuaj do të donte t’i fshinte të dyja këto, bashkë me rrënjën e tyre, “komentin”, e unë do isha kurioz me çfarë do propozonte t’i zëvendësonte këto tre fjalë ky lloj puristi. Por një purist sipas konceptit tim do t’i linte këto fjalë rehat e do gjente tjetër punë me se të merrej.) Me siguri që fjala “sferë” ka gjetur udhën edhe në gazetat sportive, ngaqë zakonisht të njëjtët njerëz punojnë sa andej, këndej. Një idiotësi gjuhësore, e krahasueshme në madhësi me atë të stadiumit të Marakanasë. Edhe sikur kjo idiotësi të jetë jetëgjatë e ta dëgjoja sërish edhe në kampionatet që vijnë, ajo çka do të prisja nga gjuhëtarët është që të mos e “pasurojnë” zërin e sferës me këtë nuancë të re e ta lenë të vdesë. Sepse shqipja e ka tashmë fjalën që e përshkruan më së miri atë mjet specifik, “topin”. Në këtë prizëm e shoh unë procesin e pastrimit të gjuhës, apo purizmin siç i thoni ju, jo në atë të “thundrave që lëshojnë xixa mbi fortashtrojë”. Është më tepër një proces mirëmbajtjeje, sesa spastrimesh e shfarosjesh për t’u bërë vend të tjerave.
I dyti, pasurimi, është ca më i ndërlikuar. Që të gjej një shembull për këtë, po marr mjetin që e mundëson këtë komunikim, kompjuterin. Dy nga pjesët më të përdorura të tij janë tastiera dhe mausi. Për të parën shqipja e pati të lehtë, shtiu në punë një huazim të kohshëm dhe i dha edhe një kuptim të ri. Me të dytën ka lindur një problem. Një pjesë e mirë kërkon që shqipja të bëjë vend e të shtojë edhe “mausin” në fjalorin e vet, një pjesë më e vogël, “puristë” nën një dritë tjetër, kërkon që shqipja, nën shembullin e anglishtes, të zgjerojë edhe me një kuptim të ri fjalën “mi”. Unë jam në favor të së parës. Nuk e di cilat kanë qenë proceset që i kanë bërë popujt anglosaksonë ta ndryshojnë mendimin për kafshën në fjalë e t’u duket e pranueshme gjer ta mbajnë edhe si kafshë shtëpiake, por në shqip fjala “mi” shoqërohet përgjithësisht me ndjenjën e neverisë, ndërkohë që “maus”, edhe pse e njëjta gjë për shumë njohës të anglishtes, nuk e përcjell këtë ndjenjë.
Kështu i shoh unë proceset e “pastrim-pasurimit”. Dhe në këtë prizëm, nuk më rezulton që purizmi të jetë shkaktar për dyndjen e shqipes nga fjalët e huaja. Në rast se ju keni parasysh pastaj punën e I. Kadaresë, ajo për mua s’është purizëm gjuhësor, është ideologjik. Në këtë pikë keni të drejtë, pasi po u spastruan një mal i tërë me fjalë me origjinë “të papastër”, “të huaj”, “jovendëse”, në kushtet kur shqipja vetë e ka provuar që ka aftësi minimale të prodhojë fjalë të reja, gjuhës s’i ngelet tjetër veç të shtjerë në punë të tjera huazime nga gjuhët e tjera, këtë herë “bashkëkohore”, mundësisht “perëndimore” për zëvendësimin e tyre. Me ç’gjasë, ndoshta afrohet më shumë me Perëndimin që aq shumë e duam sot.
Ndoshta niseni nga premisa të gabuara, për të arritur në përfundime për mua të pasakta. Ju jeni vetë specialist në fushën e gjuhësisë, ndaj mua s’më mbetet veçse të them që ndoshta bëni mirë të përdorni edhe teknikat e reja të eksperimentimit e sondazhit që përdoren masivisht sot në shkencat sociale, jo vetëm ato të vjetrat, si teknika e krahasimit, ngushtuar në përpjekjet gjuhësisht të dyshimta të një njeriu. Këto teknika të reja i ka mundësuar zhvillimi teknologjik. Në fushën tuaj, në këtë rast, mund të bëni fare mirë eksperimente akademike që ua mundëson lehtësisht interneti, e që deri dje mund t’i bënte vetëm një anëtar i trupës universitare me studentët e vet. Përdorni facebook-un, twitter-in a qoftë edhe këtë blog, duke ua shpjeguar synimet tuaja ndjekësve a lexuesve. (Meqë kultura e punës mes shqiptarësh është kjo që është, mbani parasysh që pa nisur eksperimentet se do t’i skontoni afro gjysmat e përgjigjeve.) I pyesni, për shembull, me çfarë emri njëfjalësh a çfarë togfjalëshi mendojnë ta zëvendësojnë, ta zemë, “tenxheren me presion”, meqë kjo mëkatare e kuzhinës, e vetme, po na e ndot jo një, por dy herë gjuhën tonë të bukur, dhe shikoni ç’rezultate do të merrni. Apo për rastin e mësipërm, për zgjedhjen mes “mausit” e “miut”. Apo çfarëdo lloj eksperimenti a sondazhi që t’ju vijë ndërmend të sajoni, a të shtini në punë nga ato që përdorin të tjerë.
Së fundmi, ju e keni ngritur hipotezën, e ju mbetet barra e provës së saj. Them barrë, sepse hipotezat duan mund të provohen, e pak prova a argumente të rrëzohen. Kjo është ajo çka është në dorën tuaj. Sugjerimi juaj, pastaj, që shqipja të lëvrohet sa më shumë e në sa më shumë fusha, mbetet një dëshirë e mirë, që prapë dëshirë është. Jashtë fuqive të çdokujt.
Për ta mbyllur, një pyetje: ka vërtet një frymë mes gjuhëtarësh dhe lëvruesish me ndikim të gjuhës që kanë ndërmarrë fushatën e linçimit prej shqipes të huazimeve tashmë të konsoliduara në gjuhë, apo kjo është vetëm punë e I. Kadaresë? Sepse, në qoftë vetëm kjo e dyta, premisat e hipotezës suaj janë të gabuara.
Pa e prishur këtë debat, po dua vetëm t’ju kujtoj se për purizmin në kulturën e sotme shqiptare unë kam shkruar një libër tashmë – Kundër purizmit, botuar në 2012 (nga Dudaj). Edhe pse më shumë polemikë sesa parashtresë rigoroze, ai përmban përgjigje për shumë nga dyshimet tuaja si dhe fakte që, po t’i kishit parasysh, do të kishit debatuar ndryshe.
Sa për sondazhin që propozoni, e kuptoj që e sillni vetëm si shembull; por unë besoj se përdoruesit e gjuhës kurrsesi nuk duhet të përfshihen në operacione meta-gjuhësore zëvendësimi. E shumta mund t’i pyesësh nëse parapëlqejnë fjalën kovë apo fjalën vedër, bie fjala – por edhe në këtë rast, vetë pyetja është ngritur mbi një premisë të kalbur.
Natyrisht, sondazhet kanë vendin e tyre në sociolinguistikë; por purizmi është ideologji dhe shtyhet përpara nga elitat. Kësisoj, përdoruesit do të përsëritin atë që u kanë mësuar në shkollë, sa herë që u kërkohet të mbajnë qëndrim “meta”; edhe pse në përdorim do të futin pastaj fjalë të huaja pa hesap. Jam i sigurtë se njëlloj do të përgjigjej edhe komentatori i futbollit botëror: le ta mbajmë shqipen të pastër si uji i burimit.
Dhe më në fund, jo, tekstet e I.K.-së, në këtë diskutim, më shërbejnë vetëm si ilustrim, por nuk është se normën leksikore të shqipes e kanë dëmtuar manierizmat puriste të Kadaresë së vonë. Nuk di sa lexohen veprat e tij në botimet e “higjienizuara”; nuk di as sa lexohen veprat e tij të reja, pas viteve 1990; ose sa është depërtimi i tyre në publik.
Në rrethana të tjera, kam bërë një studim të ngjashëm për ripunimin leksikor që ia bëri Jani Vretoja poemës “Erveheja” të Muhamet Kyçyku-Çamit, më tepër për të kuptuar vendin dhe rolin e orientalizmave në letërsinë e bejtexhinjve. Por procedura e zëvendësimit sistematik është e ngjashme; dhe raste të tilla janë fatlume, për studiuesin.
Në këtë pikë keni të drejtë. Më duhet t’i hedh një sy publikimit tuaj mbi purizmin, përpara se të vazhdoj më tej në këtë diskutim rreth argumentesh që mund t’i keni paraqitur tjetërkund.
Qe nje tematike e tille te mos ngelet debat ideologjik dhe te mos buroje nga shqetesime ideologjike duhen sjelle statistika, numra, perndryshe na dalin edhe latinet fashiste, meqe kane debuar fjale te panumerta greke.
1-Sa fjale te huaja kane hyre ne shqip keto 100-150 vjetet e fundit, mundesisht te ndara ne periudha.
2- Sa fjale te reja jane krijuar, mundesisht te ndara ne periudha e autore
3- Sa huazime kane zevendesuar turqizmat
4- Sa fjale shqipe kane zevendesuar turqizmat
5- Sa huazime kane zevendesuar fjalet shqip , e me shume cilin fond kane goditur, sllavin, grekun,latinin apo shqipen indoeuropiane
6- Sa fjale shqip kane zevendesuar huazime nga italishtja,frengjishtja apo greqishtja e re
Keto jane me e pakta qe duhet ditur per te nisur nje diskutim, perndryshe nga pershtypjet s’do mend qe problemi keto 20 vjetet e fundit jane huazimet, per arsye mese te kuptueshme, madje nje Kadare i shkrete qe po perpiqet te krijoje fjale te reja, duket si ufo, po ky çne qe merret me fjaleformim, a nuk e di ky se mjaft te hapesh fjaloret e huaj dhe gjen fjale sa te duash pa u lodhur fare.
Te dalesh me tezen qe problemi i sotem i shqipes eshte vrulli fjaleformues prej purizmit, i ben njerezit te shohin njeri.tjetrit ne sy me nje ndjenje habie.
Ky nuk eshte problem i shtruar jashte ndikimeve ideologjike dhe vete per kete kam komentuar e komentoj. Ndersa persa i perket deduktimit mund te ndertohen sillogjizma te panumert qe vertetojne pershtypjet se shqipja e folur eshte mbushur me aq huazime keto 20 vjet, saqe fjaleformimet ne krahasim jane te paperfillshme fare.
Norma s’mund te jete e qendrueshme, kur fjalet qe perdor, jane te vlefshme per statusin shoqeror. Huazimet e teperta ose barbarizmat jane fjale parazitare qe zhdukin nje vendase per shkak te statusit te ri apo te metuar shoqeror qe folesi mendon se fjala parazitare i siguron, rendom fjala e pushtuesit, agresorit kulturor apo tregtar, se fjala parazitare nuk vjen nga i poshtmi, llafi qe bie ne Shqiperi nga engjitishtja, ose nga ”fjalori i fshatarit”.
Norma mund kercenohet nga ndryshimet e medha shoqerore,politike, ekonomike,kulturore etj jo nga purizmi, te cilit per t’i dhene fajin duhet t’i biesh gurit me spond, kercim dhe çik fallco. Per kete mund te behen edhe krahasime me rumanishten, ku me te degjuar e kam, paraqiten probleme te ngjashme. Ndokush qe merret me historine e gjuheve, mund te beje krahasime epokash dhe te sjelle ndonje perfundim te vlefshem.
Perdryshe, nga purizmi gjuhet vetem qar kane pare (nga latinishtja tek shqipja) dhe perderisa thuhet se ne France jane rregulla te forta puriste, kjo diçka don te thote. Ne fund te fundit, Kadareja atje rron, sheh, lexon, shkruan…si i thone kadareisht i zoti e di ku i pikon pullazi .
Shkruan:
E ke thjeshtuar shumë: nuk ta dal dot.
Seriozisht i keni keto kerkesa dhe programe me pika se cfare dhe si duhet bere? E harruat qe ky blog mbahet gjalle me iniciative personale? Keto llogarite kerkojani rrogetareve te QSA-se! Kur ka qene hera e fundit qe keni marre ne pyetje cdo punim qe del qe nga ai institucion, me po aq zell sa u qaseni shkrimeve ketu? Nuk e them kete se i druhemi vemendjes, se fundja nuk na le te marrim kot, por me duket e ekzagjeruar perpjekja per ta shprehur kritiken si kerkim llogarie. Fakti qe blogu eshte i hapur ne ate mase qe pak hapesira te tjera dine apo kane mundesine te jene, nuk do te thot qe frustracionet e pertacine kolektive t’i kanalizoni ketu keshtu pa e vrare mendjen shume, a thua se 2Xh eshte public enemy no. 1 dhe ju gjykatesit. Por ne ketu s’mund te bejme ate qe duhej te benin te tjeret, por nuk duan te lodhen ose nuk kane kellqe, megjithese mbahen me parate publike – ne bejme ate qe te tjeret nuk do ta benin dot, edhe sikur te benin mire ate qe duhej.
Tani kam pak më shumë kohë, për t’u marrë me programin tënd, që ti e quan “më e pakëta që duhet ditur për të nisur një diskutim”, ndërsa unë e quaj provën përfundimtare që ti kot lodhesh që futesh në këto muhabete, sepse – më fal që po ta them kështu troç – nuk e ke haberin.
Dhe pikërisht programi yt është si vijon:
Të gjitha këto “sa-të” e tua kërkojnë një databazë të ndërtuar mbi një korpus të shqipes së shkruar dhe të folur, i cili nuk ekziston dhe as ka për të ekzistuar për një kohë të gjatë – sepse nuk ka fonde për ta krijuar, nuk ka parime mbi të cilat do të ngrihet dhe, sidomos sa i përket shqipes së folur, duket praktikisht i pamundur.
Ti nuk arrin të bësh dallimin – përndryshe elementar – midis gjuhës dhe ligjërimit; sepse një fjalë e huaj mund të hyjë në ligjërim, sa kohë që kushdo mund ta përdorë; por të mbetet e pakodifikuar. Në përgjithësi, numri i fjalëve të huaja që hyjnë në ligjërim nuk mund as të përafrohet – ndërsa i atyre që hyjnë në gjuhë mund të numërohet nëpërmjet fjalorëve; me kusht që fjalorët të jenë shterrues (prapë objektiv i vështirë). Për shembull, pikërisht sot, m’u desh të gjeja një përkthim për ragweed; fjalori anglisht-shqip natyrisht nuk e ka këtë fjalë, por duke bërë një akrobaci që tashmë e kam praktikuar mirë, e gjeta fjalën italisht (ambrosia), dhe që andej në fjalorin italisht-shqip, si ambrozie. Po a është fjalë e gjuhës shqipe, kjo ambrozie? Unë dyshoj – meqë edhe ragweed nuk është se rritet në Europë, prandaj shqipja nuk është e detyruar të ketë një fjalë për të.
Ti gjithashtu kërkon të nxirren përfundime në bazë të leksikut të përdorur nga autorë të caktuar; në një kohë kur vetë ky leksik as është mbledhur dhe as është matur ndonjëherë.
Mendon se vërtet mund të numërohen turqizmat që janë zëvendësuar tashmë me fjalë të tjera dhe si, gjithnjë pa e specifikuar se për ç’regjistër të shqipes po flet; meqë shumë turqizma tashmë janë kufizuar, por edhe barrikaduar në regjistrin bisedor, në një kohë që në shqipen librore nuk i përdor më njeri.
Kërkon të dish sa huazime kanë zëvendësuar fjalët shqip, çfarë do të kërkonte (1) një listë të plotë të huazimeve dhe sidomos (2) një listë të fjalëve shqipe të zëvendësuara, e cila është edhe më e pamundshme, meqë shumë nga këto fjalë, edhe kur nuk përdoren, mund të kenë mbijetuar në leksikun pasiv, ose të kalojnë nga një fjalor në tjetrin, duke u mbajtur gjallë, si të thuash, në ri-animacion. E kështu me radhë.
Po i lejoj vetes të besoj se do të kesh qenë i pirë, kur ke hedhur në letër ato pikat më sipër; sepse ti ke vjet që shkruan këtu, dhe kaq poshtë nuk mbaj mend të kesh rënë ndonjëherë. Unë përpiqem t’ia ruaj një farë niveli blogut, sepse ashtu mbaj larg edhe hajvanët; por me këtë koment ti nuk po më ndihmon fare.
Tani, për t’u kthyer te shqetësimi yt fëminor, problemi është mund të formulohet kështu: (1) u bënë 100 e kusur vjet, që prej Rilindjes e këtej, që ankohemi se në shqipe hyjnë fjalë të huaja pa hesap; (2) kjo ndodh megjithëse të gjithë biem dakord që këto prurje duhen ndalur dhe se shqipja i ka mjetet për t’u përballur me gjuhët e huaja, veçanërisht me ato Perëndimoret; (3) gjithë këtë kohë, shtyllë e politikës gjuhësore në fushën e leksikut ka qenë lufta për pastrimin dhe pasurimin e shqipes, e cila, edhe pse absurde në vetvete, gjithnjë ka pasur synim identifikimin dhe zëvendësimin e organizuar të fjalëve të huaja. E megjithatë, fjalë të huaja vazhdojnë të hyjnë paprerë. Ky është realiteti, dhe njëkohësisht premisa e arsyetimit tim. Hipoteza ime është se purizmi jo vetëm që ka dështuar, por edhe, duke e dobësuar normën leksikore (meqë lejon zëvendësimin e tipit hiq një tullë e vër një tullë) krijon kushtet për hyrjen e fjalëve gjithfarësh, përfshi këtu edhe fjalët e huaja; dhe kësisoj edhe përjetëson veten si institucion (sa kohë që do të hyjnë fjalë të huaja, do të mbetet gjallë edhe zemërata morale kundër tyre, që ushqen veprimtarinë zëvendësuese përkatëse). Fakt është që të gjithë ata që përdorin fjalë të huaja kur flasin, e pranojnë që fjalët e huaja nuk duhet t’i përdorin, po t’i pyesësh për këtë. Pra, edhe pse e kanë vetëdijen gjuhësore kritike, ajo nuk i ndihmon për të folur dhe shkruar ashtu siç ata vetë do të dëshironin.
Gjithsesi, nga mënyra si e ke shkruar komentin tënd, Hyllin, duket sikur ti nuk je i interesuar të vazhdosh ndonjë diskutim në vijat që heq, por më shumë të më mbyllësh gojën mua, gjë që nuk shkon, sidomos këtu në PTF. Unë jam në gjendje të ndërtoj një debat për huazimin, fjalën shqipe dhe purizmin mbi një fjalë të vetme; nuk kam nevojë as për korpuse as për statistika, sepse nuk është se po i parashtroj qeverisë ndonjë plan masash; janë të tjerë ata që, të mbështetur edhe në këto që shkruaj unë, formulojnë policy-të e rastit; dhe ka vend në këtë debat edhe për ata që bëjnë pyetje edhe për ata që ofrojnë përgjigje, madje edhe për numëruesit, por jo për ata që thonë se ky debat nuk mund të vazhdohet sa kohë që nuk i kemi shkuar të gjitha qiqrat në hell.
Vete nuk arrij dot ta kuptoj qe nuk ka studime te cilat lidhen me pyetjet ne fjale, sepse do te ishte absurde. Gjuhesia eshte fushe e gjere, por gjithe ata kerkues, profesora e doktora ne 50-60 vjetet e fundit, diçka do te kene bere ne kete drejtim; logjika e imponon nje perfundim te tille, sepse nuk po flasim per kometen Halley, planetin Nibiru apo yjesine e Njebrireshit.
Nqs, logjika duhet derguar me pushime, meqe realisht nuk ka studime te ketij lloji, atehere ketu s’eshte faji im, as i qasjes time ndaj çeshtjes.
Nuk besoj as se eshte qasje e gabuar te kerkosh prova te mirefillta prej kujt del kunder bindjes se pergjithshme, llafi qe bie, ai qe pohoi se eshte toka e cila rrotullohet rreth diellit dhe jo dielli rreth tokes, duhet te demostronte diçka me konkrete sesa mbrojtesit e bindjes se pergjithshme.
S’mjafton qe te dalesh kunder per te kerkuar politika te reja, duhet te bindesh me argumente te forta, ose te jesh drejtues orkestre, jo vete drejtues orkestre e vete orkester. Meqe jemi ne argument, me sa kolege gjuhetare je ne nje njejten gjatesi vale, cilat jane studimet e tyre ne kete fushe, te cilat nuk po ia boton apo degjon kush.
Vete s’mund te kerkoj te te mbyll gojen xha xha, as ne pergjithesi e as ne veçanti, sepse ky blog kolektiv nuk do te paraqiste me interes per mua.