Jolka Nathanaili më tregoi, në Tiranë, për një dokumentar të Radio-Televizionit Zviceran, Le défi albanais, të realizuar në Shqipëri nga një ekip i Temps Présent dhe të shfaqur për herë të parë më 11 shkurt 1971. Dokumentari – me tekstin e folur në frëngjisht – mund të shihet i tëri në streaming te kjo faqe.
Robert Escarpit është njëri prej gazetarëve që e vizituan Shqipërinë atëherë; Guy Ackermann tjetri. Të dytit nuk ia kisha dëgjuar emrin, por i pari njihet si mik i Shqipërisë së Hoxhës; madje në vitet 1970 i pata lexuar edhe disa gjëra që ia kishin përkthyer (një roman, Literatroni, dhe një përmbledhje aventurash satirike politike të një personazhi të quajtur Rouletabosse, nëse nuk gaboj). Kjo do të shpjegojë edhe pse dokumentari është miqësor ndaj realitetit shqiptar, më shumë tregon sesa komenton; i lë imazhet të flasin vetë, madje edhe atëherë kur i vetmi diskurs që del nga ekrani tingëllon i frikshëm dhe konfuz.
E pashë madje dy herë, më shumë si dokument të kohës, të një kohe që e kam jetuar si fëmijë dhe tani iu ktheva së jashtmi. Fillimi i viteve 1970 i referohet ende një Shqipërie në hovin e lëvizjes “revolucionarizuese” të viteve 1960; me një masë hiperaktive të rinjsh baby-boomers, të drejtuar nga një grusht ideologësh dhe teknokratësh, që ndihen ende përnjëmend superiorë ndaj Perëndimit dhe të bindur se janë duke shkruar historinë me shkronja kapitale. Kjo është edhe Shqipëria e miqësisë vëllazërore me Kinën e Maos, e cila bash në ato kohë ushtronte një magji të çuditshme në botën frankofone, duke bërë për vete edhe intelektualë të kalibrit të Lacan-it, Foucault-së, Sartre-it, Barthes-it, Kristeva-s, Sollers-it dhe të tjerëve.
Mes atyre shumë fytyrave të Shqipërisë së para gati gjysmë shekulli, pashë para së gjithash një mizëri jo aq individësh të mbledhur bashkë, sesa kolektivash gjithfarësh: nga ushtarët në rreshtore te kooperativistët në arë; nga fëmijët e kopshtit që kapërcenin rrugën të kapur me njëri-tjetrin, tek “aksionistët” që rrëmonin me lopatë te një shpat kodre; nga moria e votuesve në radhë ditën e votimit, te valltarët që e kremtonin atë ditë me një shfaqje impromptu mu përpara vendit që votohej; nga radhët aq të drejta të kuadrove që bënin gjimnastikë mëngjesi te sheshi gri para rektoratit të Universitetit të Tiranës, te masa shkumuese e tifozëve syshkëndijë gjatë një ndeshjeje ndërkombëtare në Tiranë. Turmat vijnë vërtet si bashkësi individësh të pranëvënë, por këta individë nuk ndërveprojnë mes tyre dhe në kuadrot mungon dinamika inter-personale. Duket sikur njerëzit i mban të lidhur në grupe faktori i jashtëm: autoriteti, puna që po kryejnë, frika nga ndëshkimi disiplinor, nevoja për të ofruar spektakël (si në rastin e parakalimit të 1 majit), festa politike që kremtohet para së gjithash për Tjetrin dhe, në rastin tonë, edhe kamera; çfarë i jep së gjithës një atmosferë pothuajse blegtorale. E vetmja mënyrë si grupe të tilla mund të komunikojnë është nëpërmjet parullave të brohoritura, të tipit “Parti Enver jemi gati kurdoherë”, ose edhe, më natyrshëm akoma, nëpërmjet të kënduarit në kor, siç e shohim dhe e dëgjojmë te një nga skenat ndoshta më prekëse të filmit, kur fëmijët e një klase të fillores këndojnë së bashku, me fytyra pak të perënduara; edhe pse të pavetëdijshëm se mësuesja e muzikës, më shumë se këngën, po u mëson artin e vështirë të sjelljes në kor, të gjestit koral, të të fshehurit në pyllin kolektiv të zërave të tjerë.
Kjo do të ketë qenë Shqipëria e kohës, në sytë e dokumentaristëve: një hiper-koleksion turmash, herë të organizuara dhe herë kaotike, që u ngjajnë më shumë insekteve, se komuniteteve njerëzore; madje insekteve u ngjajnë edhe kur ndonjëri arrin të shkëputet dhe flet i vetëm përpara kamerës, për të recituar tekste të ngrira, të drunjta, të shkruara gjetiu; dhe që i bëjnë këta folës edhe më të padepërtueshëm se turmat vetë, me gjithë përpjekjet, aspak provokuese, të gazetarëve intervistues.
Kjo Shqipëri ende nuk e ka provuar dhunën totalitare të pas Plenumit të 4-t të KQ të PPSh në vitin 1973; është pra ende relativisht e pafajshme, në pasionin e vet revolucionar; e megjithatë, fytyrat e njerëzve para kamerës duken si prej balte të pjekur, të tendosura dhe të pluhurosura, si prej të burgosurish. Më kish kapur një ndjesi e parehatshme, gjatë kohës që kamera kalonte nga një skenë në tjetrën; dhe që kish lidhje me diçka që i vinte subjektet e filmuara në emërues të përbashkët, përtej skenave, planeve dhe përmbajtjes së realitetit; dhe që me kohë e kuptova se kish të bënte me buzëqeshjen që u mungokësh këtyre bashkatdhetarëve të mi; kushedi shenjë e frikës ndaj kamerës, gazetarit të huaj, operativit të sigurimit, së huajës në përgjithësi; por më tepër shenjë e seriozitetit me të cilin i qasej shqiptari i atëhershëm sferës publike.
Dyzet e kusur vjet që kanë kaluar nga ajo kohë, shoqëruar me shndërrimet që i dimë, na kanë bërë t’i harrojmë disa gjëra; duke filluar nga kjo mungesë e buzëqeshjes, ndonjëherë e shoqëruar edhe me vetullat e ngrysura të kujt kërkon të mos lërë shteg dyshimi te tjetri, se është duke folur fjalë të rëndësishme, të kuptimshme, të rënda si gurë themeli; fjalë që jo vetëm komunikojnë por edhe ndërtojnë. Përkundrazi, jemi mësuar tani me njerëz që, sapo dalin para një kamere, gjëja e parë që bëjnë është të tregojnë dhëmbët; sa më të mëdhenj e të bardhë t’i kenë, aq më mirë; pa çka se kafsha që tregon dhëmbët, siç na mësojnë etologët, është duke na kërcënuar.
E sertë, del Shqipëria në dokumentarin e RTS-së; më shumë e sertë se absurde; dhe këtë e sheh edhe në fytyrat katatonike të grupit të burrave që kërcejnë valle, për të kremtuar “festën” e zgjedhjeve; kërcejnë e hidhen si buratino prej druri, me lëvizje të përvetësuara prej kohësh, por me vështrimin të fiksuar në boshllëk; a thua se mendjen po ua kontrollojnë e komandojnë në distancë. Dhe pa buzëqeshje – çfarë mund të shokojë kë prej nesh është mësuar tashmë ta shohë buzëqeshjen si alfën dhe omegën e një performance publike, duke filluar nga Facebook-u. Edhe intelektualët e filmuar në intervista individuale, si interpretues virtuozë të zhargonit më absurd të totalitarishtes, i cili në atë kohë vinte edhe me arrogancën e kujt akoma e gënjente veten se ishte në anën fitimtare të historisë; edhe këta intelektualë pra, agresivë në gjepurat e tyre, të sigurt në recitim dhe në deklamim; me një përçmim pothuajse sovjetik ndaj Perëndimit dhe të gatshëm për të shqiptuar klishe nga më të dalat boje (të cilat në frëngjishten e tyre përndryshe korrekte tingëllojnë edhe më të llahtarisura); edhe këta intelektualë, kundërpeshat shqiptare të Foucault-së, Lacan-it dhe Sartre-it; emra frankofonë dhe frankofilë si Dh.S. Shuteriqi a Misto Treska, ngurrojnë të shpalosin ndonjë buzëqeshje simpati-ndjellëse në fytyrat e tyre të bardha prej priftërinjsh; dhe me siguri ngaqë buzëqeshja nuk është parashikuar në skenarët që luajnë dhe ata, si interpretë të vullnetit të një shteti tashmë të zhvendosur në të ardhmen, nuk kanë më nevojë për simpati por vetëm për vëmendje; çfarë edhe të bën tani të mendosh se Shqipëria në ato vite ishte kushedi vendi më serioz në Europë.
Për francezët e sapo-dalë nga 1968-a, ku e majta marksiste-leniniste, madje edhe ajo maoiste, kish luajtur rolin e vet, madje edhe duke u financuar me shitjen e librit të kuq të citateve të Maos, Shqipëria si aleate e Kinës së Madhe në Europë duhej të kish shërbyer kushedi si paradhomë e dekomprimit, gjatë afrimit me realitetin e përtejmë; por dokumentaristët tanë e kanë të vështirë, në mos krejt të pamundur, të gjejnë qoftë edhe një atom të kritikës, të rebelimit, të arsyes dialektike, në bisedat që rreken të hapin me të rinjtë: studentë, punëtorë, kooperativistë, vullnetarë në hekurudhë, zboristë. Pa çka se edhe Shqipëria e kish përjetuar, në mënyrën e vet, një revolucion gjatë viteve 1960 kushedi po aq brutal dhe rrënjësor sa ai i 1968-ës në Perëndim, gazetarët tanë nuk arrijnë t’ia gjejnë këtij revolucioni gjurmët – dhe jo për faj të tyre. Të gjitha pyetjet, edhe ato më të padëmshmet, përplasen me një mur gome, të reaksionit sa edukativ e didaktik, aq edhe imunitar të kujt është udhëzuar dhe stërvitur tashmë si të dalë në pazar, nga një shtet që propagandën e ka jo vetëm mënyrë për të kontrolluar qytetarët e vet, por edhe teknikë për t’u riprodhuar përditë. Shpëlarje trush? Përfytyroni sikur të mund të vizitonit një ditë një fole milingonash ose koshere bletësh, dhe të zhvillonit një intervistë tuajën me ndonjë prej “punëtoreve”; ashtu nuk do të habiteshit, besoj, kur të konstatonit se këto qenie individuale po i fliste, në fakt, kolektiviteti. Të themi, pra, se shoqëria shqiptare e atyre viteve synonte të dukej, madje më shumë edhe se sa të ishte, një qenie e tillë kolektive.
Dhe më në fund, ngjyrat. Edhe pse e mbaj mend, pak a shumë, bardhezinë e Shqipërisë së rinisë sime dhe rolin simbolik të së kuqes, në komunikimin publik, kisha harruar, megjithatë, teknikën aq të përhapur të shkrimit, të parullave politike, me bojë të kuqe mbi një sfond të bardhë, zakonisht të lyer me gëlqere të freskët; e gjitha në kontrast me burrat me këmisha të bardha dhe xhaketa të errëta, praktikisht të zeza; dhe plakat me shami të bardha në kokë, dhe fustane përndryshe të zeza. Një pjesë e kësaj murgërie kromatike lidhet me vetë vjetërimin e ngjyrave të filmit; por pjesa tjetër i takon patjetër një realiteti, ku ngjyra nuk lejohej të fliste, sepse subversive, por edhe sepse i mungonin fjalët.
Nuk ka estetikë në pamjet – të rrugëve, të veshjeve, të fytyrave e sidomos të mënyrës si dëshironin të shiheshin shqiptarët e atyre viteve prej syrit të Tjetrit; dukja është e disiplinuar tashmë nga nevoja, madje imperativi, për seriozitet, larg çdo tundimi për ngashënjim dhe seduksion; dhe askush nuk dëshiron që ta pëlqejnë, pa çka gjithkush kërkon miratimin e një autoriteti epror, të padukshëm, ushtarak – po të gjykojmë edhe nga organizimi i kolektivave në rreshta ose nga gjestet korale. Deri edhe vallja popullore, që duhej të ishte manifestimi i një ekstaze sado të stilizuar të trupit, është shndërruar tanimë në një protokoll sekuencash gati marciale, si të ishte ritual të cilit përndryshe nuk ia depërtojmë dot më kuptimin.
Homo albanicus i regjimit totalitar nuk e kish krijuar dot maskën e vet, përveçse duke pietrifikuar tiparet e veta të natyrshme: vajzave sikur u mungon kujdesi për flokët, tualeti, rimeli, loja me veshjet dhe jakat dhe stolitë, tundimi i përthyerjes së dritës në lëkurë. Të nxirët në diell, që sot lakmohet prej të ngeshmëve dhe që vlen kryesisht për të sinjalizuar kohë sensuale buzë detit ose mërzime mesdhetare e tropikale, nëmos indulgjenca me sallone të kultit ultraviolet; të nxirët në diell, pra, nuk është veçse shenjë e të punuarit përjashta – në arë, në kanal, në trase; ose e mobilizimit kolektiv jashtë shtëpisë, me një shall vullnetari rreth qafës. Bukuria e këtyre toneve të errëta si të përzhitura, të kornizuara nga vetullat kaleshe e të ngrysura, hijet e push-mustaqeve dhe krifat rebele të flokëve larë te çezma me sapun rrobash dhe ujë të fortë gëlqeror pritet të vijë e ndërmjetësuar edhe ajo nga çasti historik; dhe asgjë të përbashkët nuk gjejnë dot, dokumentaristët nga Perëndimi, mes të rinjve europianë që vetëm pak vite më parë kishin marrë rrugët dhe sheshet e Parisit, të Romës dhe të Berlinit për të rrëzuar pushtetin e “etërve”, në emër edhe të çlirimit ndaj dogmës etike dhe të lirisë seksuale; dhe këtyre të rinjve shqiptarë bashkëmoshatarë të të parëve, por gati krejt të de-seksualizuar prej misionit historik të ndërtimit të socializmit; dhe me një nivel pafajësie të ngjashëm me atë të skllevërve ndërtues të piramidave të Egjiptit; si një lloj mos-mëkatimi nga lodhja.
Nëse reporterët nga Perëndimi erdhën në Shqipëri për të parë qoftë edhe një surrogato të revolucionit kulturor maoist ose një shëmbëlltyrë europiane të Kinës së Maos, do të kenë mbetur të zhgënjyer: veç parullave sa trokaike, aq edhe entuziaste “Enver – Mao Ce Dun” dhe “Kina Popullore”, dhe ndonjë koke kinezi të qethur paq në tribunën e stadiumit kombëtar Qemal Stafa, asgjë tjetër kineze nuk gjetën; sikurse nuk gjetën gjë të përbashkët me anarkinë, revoltën ndaj autoritetit dhe gjakimin për liri seksuale të “barrikadave” të majit 1968 në Perëndim. Edhe femra shqiptare, që gjen vend të mjaftueshëm në pamjet e dokumentarit dhe në intervistat, nuk është as ajo e ndrydhura e moralit hipokrit borgjez, as hippy-ja e çliruar seksualisht e flower power; por më tepër paraqet imazhin e de-seksualizuar të një murgeshe, që i është përkushtuar revolucionit; dhe që i kundërvihet edhe figurës së dyfishtë të femrës borgjeze gjysmë-lavire (negativisht: bitch), edhe femrës revolucionare kominterniane klasike (negativisht: butch), edhe femrës seksualisht të çliruar dhe në dispozicion (negativisht: slut), si nënprodukt i revolucionit seksual në Perëndim. Shkalla zero e femërsisë në brezin e ri të Shqipërisë në dokumentar ose përjashtimi i seksualitetit nga politika dhe nga publikja mohon kështu edhe moralin borgjez tradicional, edhe sfidën e pakompromis që ia bënte këtij morali seksualiteti i ri-zbuluar i barrikadave anti-autoritare të studentëve të Parisit, Berlinit dhe Romës.
Çfarë lidhet natyrisht edhe me natyrën monastike të jetës në Shqipërinë gjysmë-autarkike të atyre viteve; dhe kur them monastike kam parasysh jo vetëm zakonet e ashpra dhe ritualet e përditshme, as edhe vetëm heqjen dorë nga qejfet e së përditshmes, përfshi këtu edhe seksin; por edhe mbylljen brenda mureve, veçimin nga bota dhe përkushtimin ndaj një misioni epror – që ishte ndërtimi i socializmit. Shoqëria shqiptare u shfaqet vizitorëve si një hapësirë shpirtërore kolektive ku super-egoja është natyralizuar tashmë, ndërsa impulset e egos, edhe ato më të pafajshmet, kanë përfunduar në pavetëdije.
Kjo do të shpjegonte, në një farë mase, edhe mungesën e ngjyrave në veshjet dhe zbukurimet e tjera, përfshi makijazhin dhe stolitë; meqë jeta monastike e përjashtonte vetvetiu ornamentimin seksual dhe përtheksimin e shenjave seksuale dytësore dhe tretësore. Ndryshe ndodh, bie fjala, me kostumet popullore tradicionale, në të cilat femra shqiptare, sado e shtypur dhe e kufizuar në hapësirat ku e mbante të ngujuar rendi patriarkal, shpalosej megjithatë me një bollëk shpërthyes ngjyrash, formash dhe vezullimesh; çfarë bie haptazi ndesh me uniformat e punës, ose veshjen – edhe njëherë të shkallës zero – që ua kish imponuar morali “proletar” por edhe tregu i varfër vajzave dhe grave shqiptare; edhe pse jo deri në atë shkallë sa në Kinën e Maos. Ironikisht, gjatë kohës kur koketat e mbijetuara në Tiranë i kalonin pasditet duke shfletuar ndonjë Harper’s Bazaar të kontrabanduar nga Perëndimi, me gjysmat e fletëve të prera me gërshërë për qarkullim të pavarur; dhe duke negociuar fustanet e reja të sezonit me rrobaqepëset private të kryeqytetit, në Paris moda monastike e Pekinit po përjetonte një moment ekstatik dhe dyqanet më chic nuk arrinin dot të furnizoheshin në kohë me veshjet e reja; prej të cilave “jaka Mao” mbetej nga më të kërkuarat. Çfarë u ka shpëtuar gazetarëve të televizionit zviceran, ose këta nuk kanë dashur ta ngacmojnë është orvatja masive, por e heshtur e regjimit totalitar për ta shndërruar emancipimin e gruas shqiptare në një dobësim e venitje deri në zhdukje të roleve gjinore, çka edhe do ta shkëpuste luftën e brezave, ose revoltën ndaj autoritetit patriarkal tradicional, nga rebelimi gjinor ose edhe nga revolucioni seksual.
Se çfarë u ka thënë ky dokumentar zviceranëve të fillimviteve 1970, unë e kam të vështirë ta marr me mend. Edhe pse Escarpit-i ishte “mik i Shqipërisë” dhe në përgjithësi reportazhi u qëndron larg problemeve dhe provokimeve të pritshme, autorët nuk arrijnë të depërtojnë në mekanizmat e nëndheshëm që lëviznin shoqërinë shqiptare; meqë u zënë pak më shumë besë se ç’duhej gjepurave të drunjta dhe monotone që u thonë të intervistuarit e shumtë, recitues herë dinakë e herë ingénu të vijës politike të momentit (we have always been at war with Oceania). Ndonëse nuk bien në sy, në film, përpjekjet nga ana e autoriteteve për t’u treguar këtyre vizitorëve ndonjë fshat Potemkin made in Albania, sikurse ndodhte rëndom në Kinë dhe do të ndodhte po aq rëndom edhe në Shqipërinë e viteve 1980, sërish vështirë ta shmangësh përshtypjen se kamera u ka qëndruar larg disa realiteteve të hidhura. Nëse kemi të bëjmë këtu me censurë, auto-censurë apo vallë me ndonjë sjellje tipike për çfarë e kanë quajtur “turizëm revolucionar”, në rastin e të gjithë atyre intelektualëve perëndimorë që vizituan me dashuri Kinën e Maos në ato vite, këtë nuk e përcaktojmë dot.[1]
Gjithsesi, kjo vepër e vitit 1971 sot kushedi do të shërbente si dokument i dyfishtë: i realitetit shqiptar të atyre kohëve, por edhe ai mendësisë së të majtës europiane, të sapodalë nga ngjarjet e 1968-ës, dhe ende në përpjekje për të projektuar, mbi realitete të huaja dhe të panjohura, dëshirat e veta herë utopike dhe herë naive, për një shoqëri të ndryshme nga ajo borgjeze, kapitaliste dhe materialiste e konsumit në të cilën ishin “të dënuar” të jetonin.
[1] Te The Wind from the East (Princeton University Press, 2010), Richard Wolin tregon se një nga udhëheqësit e maoistëve francezë, Jacques Broyelle, u kthye në Kinë, shumë vite pas vizitës së vet të parë, për t’u ballafaquar me shoqëruesin e vet lokal të atëhershëm. “Ju veç na treguat anët pozitive të Komunizmit kinez,” u ankua Broyelle-i. “Ne ju treguam ato që ju dëshironit të shihnit,” iu përgjigj kinezi (f. 125).
