Lexoja sot, në një intervistë të Alma Miles, në Panorama, me albanologun austriak Robert Pichler, si ky kish vizituar Shqipërinë për herë të parë në vitin 1989 dhe kish parë aty shumë varfëri, por çfarë i kish bërë edhe më tepër përshtypje, ishte uniformiteti i shoqërisë:
Veshja ishte e njëjtë […] Gjithçka ishte shumë e errët. Burrat me veshje të errëta. Një situatë depresive. Nuk kishte ngjyra, ishte shumë gri…
Këto fjalë të Pichler-it veç më kujtuan mbresa vizitorësh të tjerë, të cilëve gjithnjë u ka tërhequr vëmendjen mungesa e ngjyrave në rrugën shqiptare të viteve 1980; por edhe bindjen time të vjetër, se kjo varfëri dhe mungesë ngjyrash ka mbetur ende e pashpjeguar mirë, e pa-interpretuar.
Shpjegimi klasik, sociologjik, ia gjen shkaqet këtij uniformiteti në varfërinë e tregut ose të asortimentit; meqë atje ky oferta është e pakët, artikujt tregtarë nuk ka nevojë të dallohen nëpërmjet ngjyrave, as të konkurrojnë mes tyre, për përparësi në pamje, sërish nëpërmjet ngjyrave.
Shto pastaj edhe marrëdhënien, jo vetëm leksikore, të uniformitetit me uniformën; dhe etikën “proletare” që i shihte shtrembër përpjekjet për të tërhequr vëmendjen nëpërmjet dukjes, përfshi këtu edhe ndjekjen e modës, format e shprehjet rituale të seksualitetit dhe përdorimin e veshjes si “kopileshe”, ose për të komunikuar diçka në tregun e imazhit.
Pa çka se ngjyrat në Shqipërinë e atëhershme nuk u mungonin vetëm veshjeve, por edhe ambalazheve ushqimore, kopertinave të librave, fasadave të ndërtesave; madje edhe në propagandën vizuale, ngjyra plotësonte një funksion ilustrativ dytësor, ishte gjithnjë e shtuar më pas, njëlloj siç u shtohet librave për fëmijë dhe lodrave; diçka si parfum për syrin, sa tërheqës aq edhe vulgar.
Sipas kësaj analize, ngjyra rezulton të jetë vështruar si të paktën infantile, ndërsa mungesa e larmisë në ngjyra shenjë e pjekurisë sociale dhe individuale.
Edhe pse regjimi e kishte një ngjyrë të vetën “zyrtare”, që do të ishte e kuqja: e gjakut, e flamujve, e banderolave, e yllit partizan, e shkronjave të parullave, e bezes së tryezave të presidiumeve; deri në atë cak sa të mos i kundërvihej dot më ndonjë ngjyre tjetër.
Për t’u shënuar, në këtë kontekst, marrëdhënia e ngushtë midis ngjyrës dhe tregut me pakicë; ngaqë edhe vizitorëve të huaj nuk u bënte përshtypje mungesa e ngjyrës së barit ose të qiellit ose të ujit të lumit ose të flokëve të vajzave; por e objekteve të ngjyrosura, ose si atribut i shtuar, i tepërt dhe bash për këtë arsye, konotues i kënaqësisë së materjes.
Këtu ka edhe një aspekt thjesht teknologjik: ngjyra e bukur, e ndritshme, e kthjellët nuk është e lehtë për t’u përftuar; dhe akoma më pak e lehtë për t’u rezistuar elementeve: shiut, diellit, temperaturës, sapunit, dhe entropisë në përgjithësi.
Një pjesë e sendeve të jetës së përditshme, në totalitarizëm, e kishin humbur ngjyrën edhe kur e kishin pasur në krye; ose kishin ruajtur vetëm hijen e ngjyrës së djeshme, e cila shërbente veç si sugjerim për përfytyrimin, ose një ankorim për emrin, si aluzion dhe njëkohësisht mohim i ngjyrës vetë.
Prandaj, mes faktorëve kushtëzues të varfërisë në ngjyra të Shqipërisë totalitare, duhet pasur parasysh edhe teknologjia e keqe.
Regjimi, doemos, i druhej ngjyrës; sidomos ngjyrës së çliruar prej gjuhës, ose simbolizimit, meqë kjo nuk do të kontrollohej dot. Mbetet për t’u parë nëse kjo fobi ka qenë karakteristike për totalitarizmin, apo është trashëguar prej tij, si tipar i modernizmit dhe i modernitetit në përgjithësi.
Në studimin e tij Chromophobia, David Batchelor vëren se ngjyra ka qenë, tradicionalisht, “objekt i paragjykimit të skajshëm në kulturën perëndimore” dhe është “margjinalizuar, poshtëruar, zhvlerësuar dhe degraduar” dhe se ky paragjykim, në formën me të cilën shfaqet, “maskon një frikë: një frikë nga ndotja dhe korruptimi prej diçkaje të panjohur, ose që duket si e panjohshme.” Këtë urrejtje për ngjyrën, këtë frikë nga korruptimi nëpërmjet ngjyrës Batchelor e ka quajtur kromofobí.
Natyrisht, ideologjia e regjimit totalitar të Tiranës nuk e ka artikuluar gjëkundi nevojën për kromofobi – përveç disa vërejtjeve të cekëta dhe moralizuese, në lidhje me vëmendjen e tepruar ndaj pamjes ose dukjes; dhe asocimin e ngjyrës me fëmijët, klounët (palaçot), karnevalet, cirkun dhe femrën si faktor etik dhe estetik turbullues; pa çka se edhe brenda kulturës tradicionale shqiptare, kostumet popullore kanë shëmbëllzuar përdorimin bujar të ngjyrës si shenjë të opulencës, në mos të bollëkut dhe pjellorisë materiale.
E megjithatë, regjimi kurdoherë parapëlqente thjeshtësinë ndaj ndërlikimit; dhe uniformitetin kromatik ndaj “jargavitjes” kromatike (së rrospive dhe hipive).
Këtë aversion ndaj ngjyrës Batchelor-i e gjen që te Platoni dhe Aristoteli; ky i fundit madje e quante ngjyrën drogë, pharmakon; ndërsa për Platonin piktori ish thjesht “blojtës dhe përzierës i drogave shumëngjyrëshe.”
Ndërkohë, pikërisht kur tregu shqiptar po zbrazej nga asortimenti dhe peizazhi urban shqiptar nga sendet e ngjyrosura, ose në vitet 1960, në Perëndim po merrte hov ajo lëvizje çliruese që do të kurorëzohej me ngjarjet e 1968-ës; dhe që për shumë njerëz, aso kohe dhe sot, u shoqërohet imazheve të ylberta të psikadelisë, pikërisht atyre imazheve të cilat regjimi i Tiranës kërkonte t’i mbante jashtë kufirit shtetëror.
Në fakt, vitet 1970 dhe 1980 ishin edhe vitet kur lulet, lodrat dhe objektet e zbukurimit, posterët e filmave, qelqi i ngjyrosur, gurët e çmuar dhe deri edhe tabelat e dyqaneve u dëbuan nga jeta e përditshme; për t’u ruajtur më shumë si fjalë në tekstet. Deri edhe filmat me ekran të gjerë dhe me ngjyra, të importuar ose më pas të prodhuara në vend, vinin dhe e humbnin gjallërinë kromatike sakaq, për shkak të teknologjisë së vjetruar të projektimit në kinematë.
Filmi i realizmit socialist, i Kinostudios Shqipëria e Re, ka mbetur kështu në kujtesën kolektive si produkt bardhezi – ku bardhezi do të kuptohet, në këtë rast, si forma défault (e parazgjedhur) e çngjyrosjes; kjo edhe ngaqë publiku i konsumoi ato filma në televizion, i cili mbeti rigorozisht bardhezi deri andej nga fundi i periudhës totalitare në Shqipëri.
Por ky parapëlqim i bardhezi-së, pa çka se i imponuar nga parapambetja teknologjike, nuk duhet parë – besoj unë – i veçuar nga estetika moderniste e filmit bardhezi në Perëndim, e cila ia shoqëron këtë teknikë filmave d’auteur, ku imazhi mbahet i pavarur nga ngjyra; ose, për ta thënë në mënyrë më popullore, forma mbahet e pavarur nga bojatisja.
Vetë televizioni me ngjyra mbeti deri në fund një nga përmasat më të dëshiruara, të komunikimit masiv me Perëndimin; por tek vonesa me të cilën u fut kjo teknologji e re në Shqipëri ndoshta duhet parë edhe drojtja e regjimit, ndaj një mediumi të ri, që veç do ta konfirmonte kromofobinë, në kundërshtim flagrant me emrin që kishte.
E parë nga ditët e sotme, krejt periudha totalitare në Europë, përfshi këtu edhe komunizmin, edhe fashizmin edhe nazizmin, ekziston në trajtat bardhezi; kushedi për shkak të filmave që përcjellin realitetin e atëhershëm (ose e rikrijojnë) dhe të arkitekturës që kanë lënë në peizazhet urbane; por kushedi edhe ngaqë totalitarizmi, si formë e skajshme e modernizmit, nuk ia gjente dot vendin ngjyrës, ose lirisë që sjell ngjyra, sfidën që ia bën kjo disiplinës së mendimit, ose edhe vetë qëndrueshmërisë së realitetit.
Ky dëbim i ngjyrës, në plan të gjerë, nuk ishte pra veçse efekt anësor i hegjemonisë së logos-it; ose, për ta thënë me një metaforë biblike, i triumfit të Adamit ndaj Evës.
Shqipëria totalitare e trashëgoi kromofobinë nga stalinizmi sovjetik; së bashku me uniformat proletare, filmat bardhezi dhe etikën iluministe të dritës që triumfonte ndaj errësirës (“komisari i dritës”); pa çka se në marrëdhënien e totalitarizmit shqiptar me ngjyrën ndikuan edhe estetika fashiste italiane e qendrës së Tiranës në fillim, dhe kaki-ja e dokut kinez më pas, në fund të viteve 1960. Megjithatë, ky organizim i hapësirës vizuale sipas parametrit të saturimit me dritë i përshtatej patjetër më mirë ideologjisë moniste, përkundrejt pluralizmit primitiv, kushedi femëror, shpesh shpërdorues dhe gjithnjë subversiv dhe korruptues të ngjyrës së pakontrolluar.
Dhe nëse është kështu, atëherë mund të supozohet edhe se varfërimi i tregut, ose zbrazja e jetës së përditshme të shqiptarit nga sendet e ngjyrshme, ishte njëfarësoj e parashikuar nga doktrina, ose pjesë e edukimit komunist jo më të njeriut të ri, sesa të vetë botës së njeriut të ri; ose, për ta thënë më modestisht, të perceptimit.
Nuk do ta përjashtoja lidhjen e fortë të ngjyrave me lirinë. Vetë spektri kromatik është tregues i shumëllojshmërisë së natyrshme, e si rrjedhim simbol i përkryer i pluralizmit dhe i mendimit ndryshe. Sikur regjimi t’i kishte pasaportizuar ngjyrat e ndryshme në vend, tërthorazi do të kishte pranuar diversitetin si vlerë të shoqërisë.
Nga ana tjetër, prania e ngjyrave do ta stimulonte përzgjedhjen e tyre, si rrjedhim kulturën e shumëllojshmërisë; ose e kundërta. Ngjyrat, më shumë se vetë shija e ushqimit, e legjitimojnë subjektivizmin. De gustibus non est disputandum, thotë proverbi latin, ndërsa përvoja jonë personale na kujton se një nga gjërat e para që fëmijët deklarojnë, është pikërisht parapëlqimi i një ngjyre të caktuar. Ndoshta po e teproj, por në totalitarizëm nuk më duket pa lidhje përshoqërimi i ngjyrave me botën fëmijërore, ose karnevaleske. Madje ngjyrat syrgjynoseshin në atë univers, duke u dhënë automatikisht një rang dytësor.
Siç dihet, doktrina totalitare e asokohe, sikurse materializmi dialektik i adoptuar, nuk e pranonte epërsinë e perceptimit subjektiv. Nuk mbështes të përkundërtën, por i famshmi De gustibus nuk mund të zbatohej në Shqipëri, sepse shijet personale, sikundër në letërsi e pikturë, i nënshtroheshin disiplinës doktrinare të regjimit.
Pak vëmendje duhet t’i kushtojmë edhe diskriminimit kromatik. Ndërsa e kuqja ishte dyfish e privilegjuar (komunizmi dhe flamuri), ngjyrat e tjera nuk gëzonin ndonjë status të veçantë (përjashto jeshilen ushtarake, por që kishte funksion tjetër). Në përgjithësi ngjyrat ndezura nuk toleroheshin në jetën e përditshme. Hipoteza se mund ta shqetësonin totalitarizmin në monopolin cerebral që synonin në popullsi nuk më duket pa baza. Në ndihmë të kësaj ideje mund të na vijnë pamjet festive të 1 majit, ose festa të tjera kremtuese, ku ngjyrat zhdoganoheshin përkohësisht dhe lejoheshin të lulëzonin “lirisht”, por gjithnjë përballë tribunës së udhëheqjes, si për të përshenjuar edhe një herë hierarkinë e ngjyrave, ose sundimin e pushtetit mbi lirinë kromatike.
Une do ta shihja ndryshe. Mungesa e ngjyrave ne rrethana te caktuara me ngjan se ka te beje me instinktin e thelle te vetembrojtjes. Eshte ajo qe quhet “se fondre dans la nature”. Nje menyre per te mos rene ne sy, nje sjellje qe ben qe pranija tende te mos kercase, te mos terheqe vemendjen. Natyrisht nuk duhet pare si nje proces i vetedijshem, por instinktiv. Si puna e atyre fluturave qe diku ne disa zona industriale te Anglise nisen te marrin ngjyre te zeze dhe beheshin me pak te dukeshme per predatoret e rastit. Ato vete nuk ndjenin frike, por genet aktivizoheshin ne drejtime te caktuara kur verehej rrallimi i species.
Pergjithsisht nen nje diktature jetojne me gjate ata qe bien me pak ne sy. Kerkesat politike ishin te tilla sa ne nje menyre a nje tjeter te gjithe ndiheshin “borxhli” ndaj sistemit dhe me kete nenkuptohej se te gjithe jetonin me ndjenjen e nje mekati “origjinal”. Te gjithe ishin te denueshem, si personazhet e Kafkes. Njihet ndonje rast kur dikush eshte liruar nga akuza per vjedhje, por une nuk njoh asnje qe t’i jete hequr nje akuze politike, prirjeje armiqesore, shfaqje te huaja. Ne keto kushte e vetmja gje qe varej nga individi ishte qe te mos binte ne sy, te hynte ne rresht, te mos terhiqte vemendjen, qofte edhe puplat qe kishte mbi trup.
Dakord Lyss, por kjo vlen në qoftë se e shikojmë mungesën e ngjyrave nga pikëpamja e njeriut kafkian në totalitarizëm dhe nevoja e tij jetike për të humbur në anonimësinë e pangjyrave, ose për t’u homologuar me pjesën tjetër. Më duket më shumë një reagim kameleontik i individit, i justifikueshëm patjetër, ngaqë i diktuar nga rrethanat e jetës, pra si pasojë e një mjedisi të krijuar me synime të tjera.
Arsyetimi, Pishak, vjen vetiu ne kete pike. Shqiptari per natyre eshte dikush qe ka qejf te bjere ne sy, ka qendrm dhe ecje teatrale, flet me ze te larte, qe te terheqe vemendjen (elemente qe kane filluar te ringjallen se deri dje ecte rreze murit). Historikisht çdo fshat kishte kostumin dhe ngjyrat e tij te shndriteshme. Po çfare ndodhi qe ne nje epoke te caktuar ekzibicionizmi i tij i uli tonet? Transfuzion gjaku nuk u be, vetiu te shkon mendja te ardhja e nje regjmi te ri qe e njotoi ekzistencen e tij me pushkatime pa gjyq…
Natyrisht, kjo eshte skema, detajet kerkojne pune te saktesohet, por mendoj se eshte nje element qe ka luajtur rolin e tij
Lyss, e kuptoj këtë që thua për veshjet. Meqë na vinte herë pas here, në familje, ndonjë pako nga gjyshi në ShBA, mbaj mend që porosia e parë ishte: “kujdes, mos bini në sy me rrobat.”
Te një novelë e Kadaresë, “Natë me hënë” nëse e mbaj mend mirë, gjen një personazh i cili ia bëri gropën shokut, vetëm e vetëm ngaqë nuk ia falte që ky kish një pardësy të bukur.
Në një shkrim të mëparshëm fola për kontrastin mes frikës dhe zilisë; më duhet ta korrigjoj pozicionin tim atje dhe të shtoj se, edhe në totalitarizëm, zilia lejohej të lulëzonte, sa kohë që nuk prekte “të paprekshmit.”
Ishte, madje, motor i informacionit dhe, tërthorazi, edhe i kontrollit ndaj masës.
Por kish edhe një gjë tjetër: aq pak rroba kishin njerëzit, dhe aq të larmishme ishin burimet e tyre (blerje jashtë, të qepura në rrobaqepës privatë, mallra të tregut të zi, pako, etj.) sa shumë prej nesh identifikoheshin nga një bluzë, nga një xhaketë, nga një palë këpucë.
Kjo bie ndesh me ngjyrën si variabël të veshjes.
Në fakt, nuk ishte kjo apo ajo ngjyrë ose veshje, që irritonte pushtetin; por mundësia e ndërrimit. Ndërrimi i veshjes konotonte edhe bollëk, edhe lirinë e të zgjedhurit, edhe një lloj mendësie lozonjare.
Ashtu edhe e sfidonte drejtpërdrejt etikën e uniformës: në veshje, por edhe si metaforë të uniformitetit në të menduar.
Një nga aksesorët e paktë, të veshjes së burrit, ku lejohej një farë lirshmërie ose guximi, ishte kravata. Dhe kravatat kryesisht prej acetati, që qarkullonin në Shqipërinë e viteve 1960-1980, e kishin burimin në tregjet më të lira të Perëndimit.
Mbaj mend si na ka ardhur një herë për drekë një funksionar i lartë, i cili sapo kish dalë nga një mbledhje në sekretariatin e KQ (me Hysni Kapon); dhe ku kish shkuar, pa e ditur as ai vetë, me një kravatë ku ishin vizatuar, pak të stilizuara, ca vasha me zogun të nxjerrë fushë, që kërcenin cancan.
Një tjetër aksesor ku lejohej eksperimentimi me ngjyrën ishin rrobat e banjos – për burra dhe gra. E keqja, me rrobat e banjos, ishte se këto ishin blerë zakonisht lirë dhe e humbnin ngjyrën pothuajse menjëherë, prej diellit dhe kripës.
Përndryshe, gratë në Shqipëri, në fshat dhe në qytet, kanë ngjyrosur deri vonë: dhe jo vetëm flokët (që sipas rastit i zverdhnin me “oksigjen” ose i nxinin me këna ose bojëra të tjera), por edhe rroba të ndryshme. Edhe pse kam qenë i vogël, mbaj mend që në treg gjeje bojëra të posaçme për ngjyrosje: p.sh. të zezë. Kishte edhe që ngjyrosnin me arra kaçe, ose me mjete të tjera natyrore. Por këto ngjyra hynin në kategorinë e të errëtave, të zymtave – njëlloj si e bardha e fanellave prej leshi, që në fakt ishte një e verdhë si në bezhë, me tonalitet të lodhur.
Nga ana tjetër, Lyss, kur fola më lart për zbëdhyljen e përgjithshme të jetës socialiste, nuk kisha vetëm parasysh rrobat, por në përgjithësi ngjyrosjen, si mënyrë të organizimit të mjedisit, brenda dhe jashtë. Ka qenë një kohë, në vitet 1980, kur edhe ndërtesat e banimit nuk suvatoheshin më, por liheshin me ngjyrën e tullave, të kuqe ose të bardha në të hirtë (tullat silikate); ose në grinë disi metalike të parafabrikateve.
Edhe ndërtesat e rëndësishme, si Muzeu Kombëtar, Muzeu i Krujës, Pallati i Kongreseve, Piramida, u lanë të bardha ose të zbërdhylura, në një ngjyrë që në fakt nuk ishte ngjyrë; njëlloj si kostumet e Enverit. Kjo mund të ketë qenë edhe zgjidhje estetike, e paramenduar, moderniste – në një vijë me arkitekturën fashiste, të kompleksit të rektoratit, të kryeministrisë dhe të bulevardit të madh, ku edhe pishat anës trotuarit nuk dukeshin më të gjelbra, por të zeza.
Pastaj, këtë frikë nga ngjyra e gjeje edhe në interjeret – p.sh. te një bibliotekë, ose një dyqan i madh, p.sh. MAPO-ja. Më lehtë e kishin disenjatorët të vinin gjithfarë pasqyrash, sesa të pikturonin. Mbaj mend, gjithnjë nga fëminia, një “reklamë” të ngjitur në murin e një dyqani fruta-zarzavatesh te rruga e Kavajës, që paraqiste gjithfarë produktesh bujqësore, me ngjyra të ndezura: më tërhiqte ajo reklamë, më dukej sikur ishte bërë për mua “fëmijën”, sepse në mendjen time ngjyra e ndezur ishte një lloj karremi për vëmendjen e fëmijës – njëlloj si bojërat për të ngjyrosur, ose bombonet.
Krahasoje këtë me psikadelinë kromatike të Ekspozitës Kineze, e cila u hap – në mos gabohem – në vitin 1969: kishte atje aq shumë ngjyra, dhe aq të bollshme dhe të përdorura pa ndonjë logjikë, sa unë vizitori fëmijë u hutova krejt, pse nuk arrija t’i mbaja ngjyrat të lidhura pas sendeve përkatëse. Të njëjtin karneval ngjyrash e gjen edhe në posterët kinezë të kohës – të cilët nuk u ngjajnë fare tanëve; të mbetur besnikë, në vija të trasha, estetikës gati monokromatike (bardhë e zi e kuq) të posterit sovjetik.
Në të njëjtën kohë dëgjoja të flitej edhe për shtypshkrimin offset; nëse nuk gabohem, kanë qenë vitet 1960 kur janë importuar makineritë. Mua më interesonte, sepse librat për fëmijë të shtypura me offset ishin më të bukura. E megjithatë, cilësia e shtypit me ngjyra në Shqipëri mbeti shumë e ulët: madje ka një lloj ngjyre të shpëlarë, me tone portokalli të sfazuara, e cila edhe sot e kësaj dite më kujton fotografitë me ngjyra të asaj kohe. Çuditërisht, “Shkenca dhe jeta” në vitet 1970 kishte grafikë me ngjyra të cilësisë shumë të lartë, por pastaj në vitet 1980 u kthye edhe ajo në nivelin e buletinit të një SMT-je. Nuk e mbanin dot cilësinë e ngjyrës, sepse ngjyra ishte e njerkës.
Paradoksalisht, ky varfërim i ngjyrës në jetën e shqiptarëve u dha këtyre karakteristikat, anakronike, të atyre popujve të Afrikës dhe të Paqësorit, që ishin gati të jepnin gjithfarë pasurish të mirëfillta, përkundrejt xhinglave me ngjyrë, rruazave, zarave prej qelqi dhe puplave të shpendëve ekzotikë. Ka pasur raste kur edhe një letër mbështjellëse sapuni (Camay!) mund të jepej dhuratë, jo vetëm për erën që mbante, por edhe për cilësinë e lartë, magjepsëse, të printimit të ambalazhit. E njëjta vlen edhe për kanoçen e Coca-Cola-s, ose shishen e aranciatës Fanta, ose objekte të tjera plastike, të cilat të verbonin me ngjyrat e tyre gati të paturpshme për syrin.
“Nga ana tjetër, Lyss, kur fola më lart për zbëdhyljen e përgjithshme të jetës socialiste, nuk kisha vetëm parasysh rrobat, por në përgjithësi ngjyrosjen, si mënyrë të organizimit të mjedisit, brenda dhe jashtë…”
E kam mjaft te qarte dhe kjo qe arsyeja qe ne nderhyrjen me siper thashe se”… mendoj se eshte nje element qe ka luajtur rolin e tij.” Nje komplement i asaj qe keni shpjeguar hollesisht. Nderkohe, idene se presioni politik ka luajtur shume rol ma sjell ndermend fakti se sot ate pak liri qe u la ne fillim te viteve ’70 e ruaj ne kujtese para se gjithash si nje liri ngjyrash, e kujtoj nepermjet ngjyrave. Ndryshoi gjithçka ne dekorin e jetes sone. Mbaj mend se gjeta dhe bleva nje kemishe jeshile me kuadrata te mesme. Do ta kisha blere dhe veshur edhe me pare, por nuk e kisha pare kurre ne treg.
Kjo do te thote se edhe industria, cilado qofte, nuk ishte e pandjeshme ndaj stresit politik. Te prodhoje pa ngjyra dhe forma nuk te shante njeri. C’eshte kjo e kuqe keshtu, tha Enver Hoxha per nje pikture te E. Gjergos.
Se edhe ngjyrat duhej te ishin ashtu siç i perfytyronte ai. Meqe kjo qe e veshtire te merrej me mend, atehere heperhe po e leme punen pa ngjyra .
Dëshmia jote Lyss vërteton se ka pasur një lidhje të fortë midis ngjyrave dhe lirisë. Mbaj mend që kishte nga ata që i stamposnin (kështu thuhej atëherë) vetë bluzat, duke përdorur ngjyra rrobash. Në Kombinat i gjenin me bollëk. Por kjo ishte shumë e rrezikshme, sepse stampat duhet të ishin me pak ngjyra dhe mundësisht të vogla. Nuk duhet të binin në sy, se e haje keq. Me fëmijët ishin pak më të butë, por me të rriturit disiplina ishte e padiskutueshme. Akuza për shfaqje të huaja ishte prapa veshit.
“Si puna e atyre fluturave qe diku ne disa zona industriale te Anglise nisen te marrin ngjyre te zeze dhe beheshin me pak te dukeshme per predatoret e rastit. Ato vete nuk ndjenin frike, por genet aktivizoheshin ne drejtime te caktuara kur verehej rrallimi i species.”
Do ishte mirë që njeriu të lexonte nja dy faqe Evolucion para se të shkruante fraza të tilla absurde. S’ka asgjë misterioze me gene që aktivizohen e ç’aktivizohen me frymën e shenjtë, por thjesht që fluturat ngjyrë të çelët i hëngrën me shumicë zogjtë; mbetën ato me ngjyrë të errët (vështirësisht të dallueshme nga zogjtë) e për pasojë gjeneratat pasardhëse rezultojnë në ngjyrë të errët. Shkurt, një genetic drift, po të doni.
Cështja e vërtetë është pastaj se si i bëhet me teorinë e ngritur mbi premisa të gabuara apo të paktën të pakuptuara.
Po vazhdoj me absurditetin tim dhe po shtoj se me sa mbaj mend ajo lloj fluture nuk ekzistonte me pare ne versionin e “erret”, Perseri duke u mbeshtetur te kujtesa po them se vertet do te kete qene fjala per nje liber per evolucionin. Idene se fluturat “me ngjyra” i hengren zogjte e dhane deshmitaret e Jehovait. Me tej ata nuk sillnin asnje prove te pohimint te tyre. Kundershtuan duke kembengulur se gjithçka eshte veper e Zotit dhe e lane debatin me kaq. Ne fund nuk u kujtuan te permendin as edhe nje “genetic drift”. Megjithate faleminderit per interesin ndaj nderhyrjes sime.