Gjatë kuturisjeve të mia të herëpashershme në lugjet e Eposit të Veriut, kisha vënë re përdorimin shumë të kursyer të mbiemrave që tregojnë ngjyra; çka më konfirmonte, tërthorazi, se tradicionalisht shqiptari – sikurse çdo popull tjetër i Ballkanit paraindustrial – ka jetuar në një botë të pangjyrosur, nëse mund ta quaj kështu; ose një botë ku ngjyrat janë të lidhura kaq ngushtë me objektin, sa nuk lind nevoja për t’i emërtuar.
Iu ktheva argumentit këto ditë, meqë jam duke punuar për një studim disi më “akademik” të kësaj teme; dhe e lexova edhe një herë, nga fillimi në fund, korpusin e këngëve të përmbledhura te Visaret e kombit, kangë kreshnikësh dhe legjenda, mbledhë dhe redaktue nga Át Bernardin Palaj dhe Át Donat Kurti (ribotim i vitit 2007 nga Botime Françeskane, Shkodër).
Përfundimi që kam nxjerrë është se bota e Eposit përmban në thelb vetëm tri ngjyra e gjysmë: të bardhën, të zezën dhe të kuqen (dhe një gjysmë të verdhë); dhe se nga këto tri ngjyra e gjysmë, vetëm e kuqja është e tillë, ose e mirëfilltë, meqë e bardha dhe e zeza orientohen më tepër sipas aksit i ndritshëm/i errët, ose dritës që lëshon a pasqyron një send; ndërsa e verdha përdoret vetëm në formula të stereotipizuara, siç do ta ilustroj në vijim.
Tani, çfarë quajmë “emra ngjyrash” përdoren zakonisht si epitete; dhe sikurse dihet dhe e kanë vënë në dukje të tjerët, epitetet në këngët epike priren të jenë të stereotipizuara.
Kështu, shprehja paska dalë e bardha dritë nuk kërkon të thotë doemos se drita është e bardhë (dhe jo ndonjë ngjyrë tjetër), sesa përmban një epitet klishe për dritën, aq më tepër edhe me ngarkesë emocionale pozitive.
Në Cikël, ndeshim relativisht shpesh në togje të tilla si orët e bardha, lkura e bardhë, dora e bardhë (e Omerit të ri), drita e bardhë (kur t’dalë drita, ajo daltë e bardhë), gjogu i bardhë (pleonazëm, Skendi), mjesnata e bardhë (kú â ardhë mjesnata e bardhë), nata e bardhë (ishte errë ajo nata e bardhë), rakia e bardhë, pllumb i bardhë, kulla e bardhë, hylli i bardhë (shkrue në shteg të ballit të gjogut të Mujit), gurrat e bardha, kroni i bardhë, drita e bardhë, akshami i bardhë… si dhe emrat gjithnjë klishe të disa vajzave: Januka e bardhë, Begzadja e bardhë, Gjelina e bardhë, Bardha e bardhë (!).
E kanë vënë re studiuesit e Ciklit, se epiteti i bardhë në këto vargje nuk shënjon aq ngjyrën, sesa një qasje pozitive, miratuese, përshëndetëse nga ana e rapsodit; në kuptimin që lufta mes së mirës dhe së keqes, në Cikël, është edhe luftë mes dritës dhe errësirës, ose mes së bardhës dhe të zezës. Në thelb, e bardha përfaqëson dritën.
Këto dy karakteristika shënjojnë, pra, kategori morale, gjithë duke mbetur karakteristika të botës fizike; por jo si ngjyra të mirëfillta, sesa si emërtime të dritës që lëshojnë objektet, fizikisht dhe metaforikisht.
Përballë së bardhës qëndron e zeza, e cila i referohet së keqes ose së padëshiruarës nëpërmjet ndërmjetësimit të mungesës së dritës, ose errësirës: bajlozin e zi, ose burgun e zi ose dheun e zi (zakonisht si vendi ku banojnë të vdekurit); dhe më tej uku i zi, reja e zezë, dita e zezë, kobi i zi, gumanat e zez, andrra e zezë, korbi i zi (që i kundërvihet pëllumbit të bardhë); ose edhe thjesht sende të errëta tymi i zi, bjeshkët e zeza, sytë e zez (të Rushës), rrahi i zi.
Kundërvënia i bardhë/i zi, duke u shtrirë sipas aksit dritë/errësirë, dhe duke mbuluar pastaj edhe etosin: e mirë/e keqe, është veçanërisht e spikatur në bekimet dhe mallkimet, të cilat shprehin dëshirat e personazheve të këngëve, ose edhe të rapsodit vetë.
E vetmja ngjyrë e mirëfilltë, që spikat në këtë botë bardhezi, është e kuqja – por e kuqja në cikël nuk vjen me ndonjë bagazh të madh konotativ; është më tepër përshkrimore dhe gjithsesi tepër e rrallë dhe e artikuluar në togfjalësha stereotipikë. Kështu e kuqe është çadra ose shatorrja e kralit; kapidanat pinë venë të kuqe e raki t’bardhë; Zuku Bajraktar e ka perçen kuq si gjaku; shtati i gjogut të Mujit me roga bardhë e kuq e zi; qyqja e kuqe (por e kuqja e qyqes nuk mbishënjon ndonjë karakteristikë abstrakte; ndryshe nga e bardha e pëllumbit dhe e zeza e korbit, që kundërvihen edhe në planin simbolik abstrakt).[1]
Një ngjyrë e katërt (madje gjysmë ngjyrë), që del në Epos vetëm në shprehje të fosilizuara ose në togje stereotipike, është e verdha. Disa herë, heronjtë e këngëve i bëjnë pagesat me orum të verdhë dhe dukét të verdhë (ku e verdha do të ketë shënjuar floririn); pastaj ndeshim edhe në flakën e verdhë që qet gjogu për goje, në prag të betejës; dhe, më në fund, toponimin e shpeshtë Lugjet e Verdha, ku mbiemri është i fosilizuar.[2]
Gjithsesi, epitetet ngjyra në Ciklin shqip përdoren shumë rrallë, jashtëzakonisht rrallë – madje edhe sikur të merren këtu parasysh disa folje që, në thelb, shënjojnë ngjyra: Drita e hânës… mirë po i lbardhë fushat e bjeshkvet; Ftyra e saj, si kuqet molla n’degë; he, ju u nxisha, mori sarajet e mia!; A çue dielli për mbas malit: tash p’e lkuqë, e tash p’e lbardhë; n’shtatë furra t’kuquna me m’shti; jú jau xisha llafin qi po bani, etj.
Përshkrimet, të cilat nuk mungojnë në këngët, kanë fare pak epitete ngjyra; në përgjithësi, karakteristikat e sendeve ose të personave të përshkruar jepen nëpërmjet krahasimit (ndonjëherë në trajtë të similitudës).
Të shihet kjo në përshkrimin e famshëm të Tanushës, nga Martesa e Halilit:
Gjâ mâ t’mirë s’shef njeri nën ket diell!
Vetulla e saj ndrejt si fiskaja;
Shteku i ballit si shteku i malit,
Kur mer hâna me pranue;
Syni i saj si kokrra e qershís;
E ka qërpikun si krahu i dallndyshës;
Ftyra e saj si kuqet molla n’degë;
Hunda ndrejt, si kalêmi i Tushës;
Goja e vogël, si lula qi shpërthen;
Dhâmët e bardhë, si gurzit e lumit,
Fill mbas shiut, kúr po i shndritë dielli;
Qafa e saj, si qafa e pllumbit;
Shtati i saj, si i shtat çetinet;
Misht e dorës, porsi rrêmi i shemshirit.
Këtu krejt portreti pikturohet nëpërmjet krahasimeve – dhe vetëm dy fjalë, kuqet dhe e bardhë, u referohen ngjyrave, edhe pse gjithnjë në kontekst të një krahasimi.
Të krahasohet kjo me mënyrën si përshkruhet një femër e bukur, në një këngë të mbledhur prej Vuk Karaxhiqit (po e citoj sipas Skëndit):
U struku je tanka i visoka,
U obrazu b’jela i rumena,
Kao da je do podne uzrasla
Prema tihom suncu proljetnome;
Oci su joj dva draga kamena,
A obrve morske pijavice,
Trepavice krila lastavice
Rusa kosa kita ibrišima;
Usta su joj kutija šecera,
B’jeli zubi dva niza bisera;
Ruke su joj krila labudova,
B’jele dojke dva siva goluba;
Kad govori, kanda golub guče,
Kad se smije, kanda sunce grije.
Edhe versioni serb qeveriset nga krahasimi si përftesë poetike, por aty epitetet ngjyra janë më të shpeshta dhe, çfarë ka rëndësi për argumentin e këtushëm, më të larmishme.
Në përgjithësi, përshkrimet në Ciklin shqip janë krejt konkrete, dhe nuk kanë fare epitete – ja si pikturohet lahuta, te Rrëmbimi i së shoqes së Mujit:
Ia ká çue lahutën prej palmje,
M’a kish’ pasë zhargun prej magari,
M’a kish’ pasë dorcën prej thâne,
M’i kish’ pasë qymet kali shale.
Ja edhe përshkrimi i mënyrës si e përgatit kalin e vet Muji (nga Gjogu i Mujit):
Sá t’mirë shalën në shpinë ia qet,
Ishte frêni telatinit,
Ishte shala prej brishimit,
Krejt me gur prej xhevahirit,
Nândë kollanë mademesh ltinit,
Tânë patkojt o prej florinit,
Mbërthye thundrash prej çelikut.
Vëreni mungesën e mbiemrave; përfshi edhe ato të ngjyrës – dhe dendurinë e emrave të lëndëve: telatin, brishim, xhevahir, flori, çelik – të cilat, në thelb, e evokojnë ngjyrën pa e emërtuar. [3]
Hipoteza ime këtu është se, në botën e Eposit, ngjyra në vetvete nuk ngrinte aq peshë, pse nuk mund të ndahej a të abstragohej lehtë nga sendi përkatës; banorët e asaj bote i dallonin ngjyrat, por jo më vete ose të shkëputura ose si atribute të luhatshme (floating) – sepse nëse kishte sende me ngjyrë, sendet e ngjyrosura ishin të rralla, në mos mungonin krejt; dhe vetë ngjyra e sendit do të prirej drejt stereotipizimit.
Kjo do të thotë edhe se ka qenë praktikisht e pamundur, për një kulturë materiale sendesh të ngjyrshme, por jo të ngjyrosura, që ngjyra të përdorej në mënyrë domethënëse ose kumtuese – ndryshe nga ç’ndodh sot, kur paleta e ngjyrave përbën si rregull edhe një paradigmë shenjash; në kuptimin që mund të zgjedhim nëse do të veshim këpucë blu, kafe apo ngjyrë tymi baruti (gunsmoke).[4]
Tipike është, në këtë kontekst, mungesa e plotë, në Epos, e mbiemrave që shënojnë ngjyra të tilla si e kaltra dhe e gjelbra – të cilat megjithatë ndeshen rëndom në natyrë, madje shumë më shpesh se e kuqja. Studiuesit e semantikës së ngjyrave kanë vërejtur, në lidhje me këtë, se e kuqja zë vend lart në hierarkinë e ngjyrës për shkak të rëndësisë që ka në mbijetesë (si ngjyra e gjakut). Sa për ngjyra të tjera, krejt të rëndomta, si kafja, vjollca, grija, bluja etj., shqipja nuk ka pasur fjalë të veçanta për to deri vonë, por i ka emërtuar përmes krahasimit, eksplicit ose implicit (khs. bojë kafe, ose si e kafes; bojë vjollcë, ose si e lules përkatëse; bojë portokalli, ose si e frutit, bojë preshi etj.; dukuria ndeshet në të gjitha gjuhët).
Nga ana tjetër, vjetërsia etimologjike e emrave të ngjyrave në shqipe – e kaltër[5], e gjelbër, e verdhë vijnë nga latinishtja; e bardhë dhe e zezë janë indo-europiane; e kuqe nga latinishtja (*cocceus) – tregon se këto emërtime nuk i kanë munguar shqipes; por vetëm nuk kanë qenë të rëndësishme, nga pikëpamja diskursive (dhe narrative).
Tradicionalisht – dhe këtu po spekuloj – një gjuhë si shqipja, e një kulture materiale ku sendet e kanë pasur ngjyrën veti të qëndrueshme, i ka shprehur ngjyrat tendencialisht më shpesh nëpërmjet foljeve, të tipit zbardh, nxin, skuq, zverdh etj.; meqë, nga pikëpamja praktike, në një botë ku ngjyrat janë pak a shumë të lidhura natyrshëm me sendet, ndryshimi në ngjyrë ka më rëndësi se ngjyra vetë.
Më në fund, mbiemra të tillë si i bardhë dhe i zi në ligjërimin e Eposit, madje edhe kur shënjojnë karakteristika fizike, nuk kanë të njëjtin kuptim me ç’i përdorim ne sot; sikurse e ceka pak në krye, ne sot e shohim botën kryesisht të ngjyrosur, duke e dalluar gati rregullisht ngjyrën nga objekti përkatës; ndërsa në Epos bota shihet gjithnjë sipas aksit dritë-errësirë, pra jo aq e ngjyrosur, sa e ndriçuar.
[1] Lexuesit nuk do t’i ketë shpëtuar fakti që e bardha, e zeza dhe e kuqja janë edhe ngjyrat mbizotëruese në kostumin tradicional të malësorit, i cili na vjen kështu me paradigmën e ngjyrave të fiksuar tërësisht në sintagmë.
[2] Unë do të kuturisesha dhe do të shihja te mbiemri në Lugjet e Verdha një reminishencë të kuptimit burimor të latinishtes viridis, “i gjelbër”, që ka dhënë shqipen i verdhë.
[3] Nëse ky evokim i ngjyrës nëpërmjet krahasimit, jo emërtimit të drejtpërdrejtë, ka qenë karakteristikë edhe e shqipes së folur në kohën kur është kristalizuar ligjërata e Eposit, për këtë veç mund të spekulojmë, gjithnjë duke mbajtur parasysh se emrat e ngjyrave kryesore, në shqipe, janë të vjetër.
[4] Shmangie të ngjashme i kanë vënë re studiuesit e ngjyrave edhe te Iliada dhe tek Odisea; por nuk është vendi këtu për t’u zgjatur; të interesuarit i ftoj të lexojnë kapitujt e parë në këtë libër të Guy Deutscher, i cili nuk kërkon ndonjë ekspertizë linguistike për t’u shijuar.
As per *2
Rrafshi i Dukagjinit sot e kesaj dite , kur thote “e verdhe” kupton jeshile. Te verdhes i thone “e lulz”.
Këtu më del një problem. Mbiemri i verdhë, në krejt eposin, zakonisht del në dy-tre shprehje klishe, të tilla si “orum/duket të verdhë”, kali “nxjerr flakë të verdhë nga goja” dhe “Lugjet e verdha.” Dhe këto shprehje janë vërtet klishe, por më duket jashtë çdo dyshimi që mbiemri i verdhë te orum të verdhë (një lloj monedhe; ndonjëherë edhe duket të verdhë, me të njëjtin kuptim) shënon ngjyrën e verdhë (të floririt), jo të gjelbrën. Me arsye, më duket se edhe flaka që nxjerr kali nga goja është më shumë e verdhë, sesa e gjelbër, edhe pse këtu s’e vë dot dorën në zjarr. Kështu do të kishim të njëjtën fjalë, i/e verdhë që shënon edhe të verdhën edhe të gjelbrën. Si mund ta arsyetojmë këtë? Mund të supozojmë se kuptimi “i gjelbër” është i fosilizuar tashmë, ndërsa kuptimi “i verdhë” është më i ri; por mund edhe të supozojmë se mbiemri i verdhë, si emërtim ngjyre, ka shënjuar deri vonë atë pjesë të spektrit që mbulon edhe të verdhën edhe të gjelbrën. Unë do të anoja, në këtë rast, nga shpjegimi i dytë – aq më tepër që mbiemri i lulz, që u soll këtu në vështrim, duket se lidhet me lule, dhe e emërton ngjyrën përmes një krahasimi ende të tejdukshëm, prandaj duhet të jetë relativisht i ri në përdorim.
A mund te jete ky “inventar i varfer” ngjyrash, e bardhe e kuqe dhe e zeze, nje tregues i lashtesise te eposit?
Ju thoni ” e kuqe nga latinishtja (*cocceus) “. E kuqja ne greqisht eshte po aq afer – “koqino” nese nuk gaboj nga kenga e Jorgo Dallares.
ne fakt kokkino rrjedh prej shqipes
Mbase ju dini me shume qe vjen nga shqipja.
Sidoqofte, nese e kam kuptuar mire une, sajti http://www.blueletterbible.org/lang/lexicon/lexicon.cfm?Strongs=G2847, thote se termi “kokkinos” eshte i perdorur ne Bibel, qe tregon qe termi nuk eshte aq e ri. Dhe eshte nje nuance e se kuqes. Kjo ndoshta shpjegon edhe perdorimin me te madh te “eritron” ne greqisht.
Mbase e njejta gje eshte edhe per Latinet sepse ata per te kuqen perdornin me shume rubra, ruber, roseus.. se sa cocceus.
Etimologjinë e shqipes i kuq e kam marrë nga fjalori i Orelit. Nuk e kam idenë për etimologjinë e fjalës greke, por kam përshtypjen se është vetëm e greqishtes së re (Ερυθρό në të vjetrën?).
‘erithro’ dhe ‘kokkino’ jane sinonime,perdoren te dyja por jo me te njejtin intesitet pasi ‘erithro’ eshte me greqishten e vjeter.
Edhe në antikitetin e Mesdheut, ngjyrat shiheshin/përshkruheshin sipas “ndiçueshmërisë” dhe jo sipas nuancës. Për të bardhën latinishtja ka “candidus” dhe “albus”, sipas dritës që ka e bardha (“candidus” më e shkëlqyeshme). Që këtej edhe vështirësia për t’i përkthyer ngjyrat nga tekste të lashtësisë. Umberto Eco e shpjegon bukur tek “Dire quasi la stessa cosa” (Bompiani, 2003), në një kapitull të veçantë për përkthimin e ngjyrave. Me ç’duket, latinët nuk e dallonin dot të kaltrën nga e gjelbra, kurse për të kuqen kishin 5-6 fjalë. Ishin ca daltonikë. Ndoshta edhe në Epos duket parë kjo puna e ndiçueshmërisë së ngjyrave. Për të kuqen shqipja ka “all” (e kuqe e ndezur), “kërmëz” (më e errët) që kanë ndriçueshmëri të ndryshme.
Shkruan:
E kam vjelë krejt korpusin e Ciklit mbledhur për Visaret e Kombit dhe për fat të keq, ngjyrat atje përmenden shumë rrallë – pjesa më e madhe e okurrencave të ngrira në klishe, dhe që u përkasin vetëm dy “ngjyrave”: të bardhës dhe të zezës; zakonisht të përdorura si metafora (Januka e bardhë, vorri i zi, etj.).
Si si shiheshin e perceptoheshin ngjyrat me mjaftoi te konstatoja se ne greqisht e kuqja vleresohej si ‘nuance e gjakut te lenget’…
Xhaxha faleminderit qe i je kthyer serish ketij subjekti, Per mua shkrimet e kesaj teme jane me te dashurat e Blogut, dhe nese shkrun sa me shpesh te tilla, do te isha vertete mirenjohes.
Kam lexuar diku se Vuk Karaxhiç i veçonte me keqardhje kenget malazeze nga ato te sllavojugoreve te tjere duke i quajtur me historike sesa duhet. Nderkohe qe kenget serbe, boshnjake dhe kroate mbartin shume me teper poezi. Besoj se mungesa e ngjyrave mund te shpjegohet edhe me faktin se kenget shqiptare jane te pakten po aq historike sa ato malezeze, dhe sigurisht njelloj shume te varfera ne poezi. Ne tekstet historike ngjyrat nuk perdoren perveçse nese kane ndonje rendesi per rrefimin.
Shkrimi i Xhaxhait, me rikujton debatin ne distance kohore midis Njutonit dhe Getes, nje shkencetari dhe nje artisti.
Me dy fjale, esenca e Njutonit eshte se drita(e bardhe) e diellit(sunlight) i permban te gjitha ngjyrat, vecse ne behemi te ndergjegjshem nepermjet eksperimentit te prizmit, refraktimit, perthyerjes te drites(gjatesi e vales, kendi i perthyerjes, pa dashur te hyme thelle ne shkencen e ngjyrave). Eshte refraktimi(refraction) qe na jep mundesi te shohim spektrin dhe objektet reale nen ngjyra te ndryshme. Eksperimente gjithfare mund te rikrijojne kete realitet, qe mund te kthehet edhe ne nje realitet iluzionar.
Kurse Gete, prej eksperiences se tij(edhe si piktor, pervecse poet, shkrimtar, etj), sugjeron se ngjyrat jane si rezultat i kombinimit te te bardhes(drites) dhe te zezes(erresires, mungeses te drites) dhe vendos nje peshe te madhe mbi fiziologjine(vecanerisht kombinimin retine me perceptimin psikologjik, mendor) te njeriut. Me tej edhe mund ta zgjasim ne metaforen e kontrastit bardhe e zi, qe perdoren per te percjelle nje simbolike te caktuar.
Eposi te con ne nje kohe tjeter, ne perceptimin primitiv, te hershem te realitetit, pra duke perfshire edhe ate te ngjyrave(eposi bardhezi). Gladstone duke u marre me perceptimin e ngjyrave ne veprat homerike, konkludon se perceptimi i ngjyrave ne kohet homerike dhe verbalizimi i tyre krahasuar me njeriun modern ishte difektoz, i manget. Dhe sjell shembullin e femijes, qe ne vitet e para te jetes se tij, dallimin midis ngjyrave e ka te veshtire; vetem pas moshes tre vjec fillon te bej dallimin sic duhet midis ngjyrave. Analogjikisht ka ecur edhe shoqeria njerezore, per te qene me i qarte, qyteterime te ndryshme, sepse egjyptianet kane qene shume me te avancuar se greket ta zeme ne perceptimin, perdorimin fizik, dhe verbalizmin sic duhet te ngjyrave.
Duke u kthyer tek Eposi, ne analogji me balladat homerike, shohim te njejtin difekt, apo varferi ne inventarizmin e ngjyrave, te paturit e nje emri per ngjyrat baze, etj. Milman Perry mendon se saktesia e transmetimit te baladave homerike, vjen nga fakti se ato jane diktuar(hedhur ne shkrim) direkt ne prezence te vete bartit, Homerit, diku nga mesi i shekullit te shtate-tete PK. Keshtu qe edhe sensi i ngjyrave, perceptimi homerik vjen i paprekur qe prej asaj kohe.
Por eshte interesante ne rastin e balladave shqiptare, qe paraqesin te njejten problematike te ngjyrave se si kane arritur ne shekullin e XX-te, pa qene te transkriptuara prej koherave qe nuk mbahen mend. Kjo eshte pyetja million dollareshe, perderi eposi shqiptar ne kontrast me ato sllav ruanin nje primitivitet bardhezi. Besnikeri tipike, konservatorizem folklorik, kokefortesi malesore karakteristike?
Te tjerat, si perdorimi i simile-ve, apo figurave te tjera poetike, pavarsisht ne formen e paperpunuar dhe te lidhur ngushte me boten e varfer materiale primitive, jane trajtuar me kujdes dhe me detaje sic na i kujton Gladstone mbi Homerin dhe shkrimi i Xhaxhai siper mbi Eposin shqiptar.
Po sikur mungesa e ngjyrave te kete te beje me faktin qe kenget e eposit jane transmetuar me ane te kujteses se rapsodeve? Ngjyrat edhe nese mund te kene ekzistuar ne kenge jane harruar ose ndoshta nuk jane perdorur fare nga nje brez rapsodesh te tjetri, sepse jane konsideruar te teperta ne lidhje me permbajtjen e kenges, dicka me shume qe duhej mbajtur mend.
Sikur nuk më bind kjo; para së gjithash, ngaqë nuk ka asgjë arkaike në gjuhën e Ciklit – e cila, të paktën në versionin që del te Visaret e Kombit; më tej, ngaqë ngjyrat në këngët epike – flas në përgjithësi këtu – janë zakonisht të ngrira ose të fosilizuara në klishe; kjo ndodh rëndom, p.sh. te Iliada dhe Odiseja; dhe gjithashtu konfirmohet në Cikël, ku epitetet e ngjyrave i gjen si rregull brenda të njëjtave struktura. Mbetem i mendimit se mungesa e fjalëve për ngjyrat lidhet me mungesën e objekteve materiale të ngjyrosura, ose me vështirësinë për ta ndarë ngjyrën, si veti, nga objekti përkatës. Kjo për mua do të thotë se Cikli shqip mund t’i ketë pasur ngjyrat në kohën kur u krijua – sa kohë që Muji dhe Halili janë feudalë kalorës, relativisht të pasur dhe me boll kohë të lirë dhe para në duar; por i ka humbur ngjyrat, sepse jeta e malësorëve në zonat ku ka qarkulluar Cikli ka ardhur duke u varfëruar. Kjo hamendje lidhet me një tjetër hipotezë timen, sado të dobët dhe të pambështetur mirë, se Cikli nuk është autokton në zonën ku është mbledhur, por do të ketë zbritur atje së bashku me bartësit e vet, si pasojë e shtegtimeve të popullsisë shqiptare nga Bosnja dhe Dalmacia drejt Shqipërisë së Veriut. Stavro Skëndi e ka shpjeguar gjërë e gjatë se Cikli tregon ngjarje të cilat, pa pikë dyshimi, zhvilloheshin në masë të madhe në një zonë diku afër Danubit, në kufi me Hungarinë – prandaj, ose shqiptarët që e e kanë “përkthyer” prej ciklit boshnjak, ose shqiptarët që e kanë kënduar të parët kanë jetuar gjetiu, shumë më në veri se sot.
Po e vertete; duke pasur parasysh se eposi eshte krijuar dhe rikrijuar nga qindra rapsode – probabiliteti qe dikush ka vendosur edhe fjale qe tregojne ngjyra te tjera, eshte mjaft i larte. Perfundimisht duket se ne shume plane ne epos eshte kryer njefare procesi selektimi dhe unifikimi, arsyet e te cilit jane vertete te veshtira per tu kuptuar.
Psh, mes te gjithe burrave te Tanushes, Rushes, Jevrenise, Janukes, Gjelines etj eshte zgjedhur vetem dikush qe ka pasur emrin apo epitetin te afert me Halil dhe te gjitha historite e ndryshme fillestare jane unifikuar. Njelloj ne epiken serbe mes shume personazheve eshte zgjeshur sidomos Marko Krajlevici dhe mes shume nenave te heronjve eshte zgjedhur Jevrosima. Problemi qe del sot eshte se sipas historiografise nena e Markos nuk quhej Jevrosima.
Ma merr mendja se edhe me toponimet vlen e njejta gje; eshte perzgjedhur ne fund vetem nje kontekst territorial; ai i Krahines dhe Jutbines, megjithese kenge te shumta mund ti perkasin ne origjine ne fakt nje territori tjeter, siç kenga Zuku Bajraktar ?!
XhaXhai: “Kjo për mua do të thotë se Cikli shqip mund t’i ketë pasur ngjyrat në kohën kur u krijua – sa kohë që Muji dhe Halili janë feudalë kalorës, relativisht të pasur dhe me boll kohë të lirë dhe para në duar; por i ka humbur ngjyrat, sepse jeta e malësorëve në zonat ku ka qarkulluar Cikli ka ardhur duke u varfëruar.”
Do te ishte nje termet 8-9 ballesh per llogjiken e tradites orale, te pakten ajo qe njihet deri ne sot. Nderkohe varfëria malesore e bjeshkeve do te kishte bere qe te humbisnin te dyja fare ne balladat: patosin(qe vazhdon te jete i forte dhe i pasur me figuracione) dhe tani na del edhe ngjyrat, qe jane shndrruar vecse ne bardhezi.
Edhe vete Albert B. Lloyd, qe mblodhi nje pjese nga balladat shqiptare ne bjeshke dhe me vone përmblodhi edhe vete vepren e Perry-t, nuk thote se shqiptaret “përkthyen” eposin boshnjak, por thote qe vargu i ballades shqiptare eshte me primitiv(edhe ne ritem), dhe nuk eshte dhjeterrokesh si sllavi. Shton se ekzistenca e balladave si shqiptare ashtu edhe boshnjake tregon per shkëmbimet kulturore, dhe dhenie-marrje.
Primitiviteti me duket se tregon vjetërsi, izolim, moszhvillim, por jo te shkuarit mbrapa nga nje shoqeri e zhvilluar ne nje shoqeri primitive. Lloyd thote se pavarësisht se ballada shqiptare eshte me primitive, ajo eshte me poetike se ajo sllave dhe e ngjashme me ate homeriken persa i perket vetise esenciale te këtij zhanri.
Dihet qe bartet, poetet e oborreve(ta zeme feudale) gjithmonë ofrojne variantet parodike te modeleve ekzistuece orale, te cilat pak a shume nuk bejne gje tjeter vecse jane si pasqyra deformuese te ketyre modeleve ekzistuese origjinale dhe nga te cilat edhe varen per te marre jete. Dhe nuk ndodh e kundërta; përderisa burimi i paster nuk eshte ne oborrin e zoterinjve feudale, por ne lartesine e bjeshkeve. Parodi te tilla moderne i kemi hasur edhe ne periudhen socialiste te Shqiperise, kur “…e mprehu shpaten o edhe nje here per situaten…”.
Argumenti qe eposi i kishte ngjyrat, por i ka humbur per faktin e renies dhe transferimit te balladave ne nje shoqeri te varfer, te pakten per kete stad argumentimi, ngjan me shume me ate qe quhet reductio ad absurdum ose argumentum ad absurdum.
Te sjellesh argumentin homerik te Gladstone-t, per konceptimin homerik primitiv te ngjyrave dhe pastaj te thuash se cikli i balladave shqiptare eshte reflektimi i nje regresi kultural ngjyrash per shkak se jeta e malesoreve ka ardhur duke u varfëruar, supozon se dikur jeta ne malesi ka qene shume me e pasur dhe me te gjithe ngjyrat e ylberit, kurse me vone ka rene ne nivelin e mjerimin dhe legjendes bardhezi te misrit migjenian.
Pavarsisht rrethanave, sikur edhe te kete rene bomba atomike, njerezit nuk humbasin kujtesen, per te mos te qene ne gjendje per tu kthyer ne nivelin teknologjik ku ishin perpara, pra edhe ne nivelin e perdorimit te dikurshem te ngjyrave.
Dhe kjo ndoshta nga qe njerëzit, me sakte malesoret, e kane humbur aftesine fiziologjike te retines per te perceptuar ngjyrat e tjera(color blindness), dhe per pasoje kane humbur edhe fjalorin baze te ngjyrave?
Megjithate do te ishte me interes se si teza e ofruar do te rritet, piqet dhe mbeshtetet(sic ndodh me rritjen e nje femije) mbi kembe shume me te fuqishme argumentash, per tu ballafaquar denjesisht me syrin e kritikes dhe racionalitetit te llogjikes.
Mendoj se kenget kane ardhur duke u reduktuar dhe historia e tyre duke u thjeshtezuar ne rrjedhen e kohes. Shihe njehere kete Read Me; http://xhaxhai.wordpress.com/2013/02/23/legjenda-e-dedalise-i/
Shkruan:
Nuk e ke lexuar mirë argumentin tim, dhe po më habit.
E para, unë nuk e solla gjëkundi argumentin e vjetër të Gladstone dhe as i besoj gjë atij argumenti; Gladstone-in e përmende ti. Unë solla si burim veprën e Guy Deutscher-it, i cili – para se të parashtrojë teorinë e vet – pikërisht e rrëzon Gladstone-in.
E dyta, të thuash se një teksti i mungojnë emrat e ngjyrave, nuk do të thotë se ata që e përdorin kanë defekte të retinës.
Më tej akoma, ti dukesh – më fal që po ta them – sikur nuk ke lexuar as ciklin, as Lord-in. Cikli i referohet një bote kalorësiake, e cila nuk mund të jetë ajo e malësisë ku këndohej në kohën kur e mblodhën.
Po ashtu, Lord-i dhe Perry e shpjegojnë mirë si ndërtohet diskursi i poezisë epike në momentin e të kënduarit, nëpërmjet blloqeve, të ndërtuara me klishe. Për këtë arsye, gjuha e ciklit nuk është gjuha e periudhës historike së cilës i referohet cikli, por gjuha e periudhës historike kur këndohet cikli! Nuk ka asgjë arkaike në gjuhën e ciklit, në një kohë që shumë elemente të tjera janë arkaike, sikurse është vënë në dukje prej kohësh (p.sh. paganizmi, etj.).
Vazhdojmë. Ty të duket absurde si disa elemente leksikore, p.sh. emrat e ngjyrave, të humbasin kur ndryshojnë rrethanat sociale. Po pse? Një familje fshatare vjen në qytet, dhe brezi i fëmijëve menjëherë i harron emrat e bimëve ose të luleve – sepse nuk i duhen më. Në qoftë se ti jetoje buzë detit, kishe emra për peshqit që haje përditë; po të emigrosh në prapatokë, për të mbijetuar, emrat e peshqve do t’i harrosh brenda 2-3 brezash, në qoftë se nuk ke se ku të peshkosh.
Në shkrim unë kam shpjeguar se, që të përdoren shpesh emrat e ngjyrave në një tekst, duhet që teksti t’i referohet një bote ku ngjyra mund të ndahet nga objekti përkatës, ose një bote materiale të ngjyrosur – të tillë që e siguron vetëm tregu. Prandaj mungesën e emrave të ngjyrave (të cilën ti fare gabimisht e ke lexuar si mungesë të ngjyrave) unë e kam shpjeguar me varfërinë në të cilën jetonte malësia shqiptare në shekujt XIX-XX.
Sa për prioritetin shqiptar apo sllav në krijimin e ciklit, ky nuk përbën objekt të hulumtimit tim.
XhaXhai: “Më tej akoma, ti dukesh – më fal që po ta them – sikur nuk ke lexuar as ciklin, as Lord-in. Cikli i referohet një bote kalorësiake, e cila nuk mund të jetë ajo e malësisë ku këndohej në kohën kur e mblodhën.”
Nuk po kuptoj se si ke arritur ne konkluzionin qe une nuk e kam lexuar Lloyd apo balladat ne fjale, duke me përmendur boten kalorsiake. Une sapo te citova Lloyd-in duke e patur përpara(dhe cfare lidhje ka me boten kalorsiake te mesjetes kjo?). Subjekti i balades ka evoluar, pikërisht per faktin sepse nuk eshte ngrire ne leter dymijë e sa vjet përpara sic ndodhi me Iliaden dhe Odisene. Por i eshte përshtatur kushteve te reja, marredhenieve te reja sociale dhe ekonomike.
Vjetersia e tradites orale, balades, duhet te kërkohet ne aspekte te tjera, ne thelbin e konfliktit, tek nevoja e heronjve dhe e përshkrimit te tyre, ne neshtresat e konflikteve dhe marredhenieve njerezore primordiale te përshtatura me kohen, ne llojin e vargut, mbeturinat primitive te gjuhes, patosin, ne figuracionin e përdorur, etj.
Gladstoni nuk erdhi i cituar, por nuk eshte veshtire te kuptosh se shkrimi i juaj kur flet per perceptimin primitiv te ngjyrave eshte mbështetur vecse tek ai, pavarsisht se mund te kete perkoluar prej Guy Deutscher-it. Une nuk shoh qe te kesh përdorur ndonje argument shkencor te sjelle nga autori i librit, apo argumentin Darvinian te evolumit nga e thjeshta tek e komplikuara (ta zeme ne lidhje edhe me ngjyrat).
Ne nje koment me te hershem une solla jo pa qellim Njutonin, i cili ishte i pari qe formuloi shkencërisht teorine e ngjyrave dhe e cila u ndërmor per tu vene ne dyshim nga Gete, nje gjeni i letrave, por qe ishte vecse nje artist, apo filozof, por jo nje mendje prej shkencëtari.
Xhaxhai: “Po ashtu, Lord-i dhe Perry e shpjegojnë mirë si ndërtohet diskursi i poezisë epike në momentin e të kënduarit, nëpërmjet blloqeve, të ndërtuara me klishe. Për këtë arsye, gjuha e ciklit nuk është gjuha e periudhës historike së cilës i referohet cikli, por gjuha e periudhës historike kur këndohet cikli!”
Logjika e blloqeve dhe klisheve eshte e shpjeguar me logjiken e thjeshte te nevojes per te memorizuar mijra vargje, dhe perseritja klishe eshte pjese e këtij procesi, qe pa te do ta bente te pamundur traditen orale. Baladat nuk mund te jene te fiksuara, te ngrira ne kohe, por do te ecin dhe do te ndryshojne gjuhen dhe subjektin duke ndjekur procesin e natyrshem historik, marredheinet e reja ekonomike-sociale. Ndryshe me Homerin qe u transkriptua dhe u ngri ne kohe 27 shekuj me pare, format e tjera orale duke ruajtur elemente klasike, primitive, do te evoluonin patjetër me kohe.
Xhaxhai: “Vazhdojmë. Ty të duket absurde si disa elemente leksikore, p.sh. emrat e ngjyrave, të humbasin kur ndryshojnë rrethanat sociale. Po pse? Një familje fshatare vjen në qytet, dhe brezi i fëmijëve menjëherë i harron emrat e bimëve ose të luleve – sepse nuk i duhen më. Në qoftë se ti jetoje buzë detit, kishe emra për peshqit që haje përditë; po të emigrosh në prapatokë, për të mbijetuar, emrat e peshqve do t’i harrosh brenda 2-3 brezash, në qoftë se nuk ke se ku të peshkosh.”
Kjo nuk mund te perdoret si argument per humbjen leksikore te ngjyrave; ky eshte me teper nje argument i zhvillimit teknologjik te nje shoqërie. Shembulli nga fshati ne qytet eshte progres teknologjik, dhe ne se humben disa emërime, ato nuk i duhen kujt ne jeten qytetare. Kurse te thuash te kalosh nga nje rend me i larte zhvillimi ne nje hierarki me te ulet, kjo nuk ndodh me njeriun, pavarësisht rrethanave te reja(bombes atomike apo kataklizmave natyrale sic kane ndodhur ciklikisht ne toke dhe ne nuk jemi kthyer ne nje bote organizmash primitive). Pse peshq(bote te gjalle nenujore) nuk ka patur ne ambiente te tjera, qofte ne pllajat apo maja malesh apo ne mes te shkretetires dhe oazeve? 🙂
Njohja)dituria njerezore) qe eshte e lidhur me zhvillimet te caktuara te shoqerise njerezore, pavarësisht rrethanave ambjentale te disfavoreshme, nuk e con njeriu ne regres teknologjik, sic eshte rasti i perdorimit te ngjyrave(ngjyrimit), sepse ngjyrat te marra nga objektet rrethanore, jane pjese e natyres, pavarësisht se nga bluja e detit, mund te përfundosh ne kafen e shkretetires, apo e kundërta. Te dy ngjyrat do ti gjesh ne nuanca te ndryshme kudo.
Sido qe te jete Xhaxha, me interes do te ishte ngritja e tezes suaj dhe kurioziteti jone per te lexuar ate te formuluar ne nje faze me te avancuar.
Gladstone-in unë as e kam lexuar, as e kam cituar gjëkundi.
Fakti që emrat e ngjyrave nuk dalin në cikël nuk do të thotë se bota e ciklit dhe sidomos bota e kohës kur riprodhohet cikli nuk i dallon ngjyrat. Janë dy gjëra të ndryshme.
Prandaj ta solla shembullin me emrat e bimëve. Kur ti bartesh nga fshati në qytet, nuk është se e humb aftësinë për t’i dalluar lulet dhe barnat e malit; thjesht ua harron emrat.
Analiza që i bëj unë ciklit është gjuhësore – dhe mbështetet në një lexim shterrues të materialeve të Visareve të Kombit.
Unë nuk gjej ndonjë gjë arkaike në gjuhën e këngëve të Ciklit, e cila më rezulton një gegërishte shumë e lëmuar – nëse ti ke gjetur, je i mirëpritur ta sjellësh. Por kujdes – të lutem kujdes – mos të ngatërrojmë vjetërsinë e disa elementeve narrative në cikël (p.sh. Orët dhe Zanat) me vjetërsinë e gjuhës me të cilën ato elemente këndohen.
“mos të ngatërrojmë vjetërsinë e disa elementeve narrative në cikël (p.sh. Orët dhe Zanat) me vjetërsinë e gjuhës me të cilën ato elemente këndohen”
Jo vetëm kaq, por duhet të kemi parasysh se ajo gjuhë që kemi në dispozicion ne, nuk është gjuha me të cilën këndohej eposi, por është gjuha e atyre që e kanë “mbledhë dhe redaktue” për ta sjellë në formën që u shfaq në “Visaret e kombit”. Aty është ndërhyrë jo vetëm në gjuhë, por edhe në strukturën e vargut dhe të krejt këngëve.
Kjo, që mbledhësit e Eposit mund të kenë vënë dorë në materialet e mbledhura, më bën të stepem sa herë që u qasem këngëve… Përjetoj një lloj paranoje filologjike, si të thuash.
Xhaxhai: “Analiza që i bëj unë ciklit është gjuhësore – dhe mbështetet në një lexim shterrues të materialeve të Visareve të Kombit.”
Kur lexova shkrimin tuaj Xhaxha, gjeja e pare qe po mendoja nuk ishin aspektet shkencore, por perqasja filologjike e problemit, shkrimi si nje perzjerje e nje hulumtimi gjuhesor, letrar ne kendveshtrimin historik. Gjeta ngjashmerite e metodologjise filologjike te shkrimit tuaj dhe vepres te Gladstone-it.
Nuk i kisha lexuar akoma shenimet shtese poshte ne shkrimin siper te beja nje lidhje te dyte. Gladstone-in e kisha lexuar me pare. Ne kete rast eshte filologjia qe te lidh me Gladstone-in dhe te drejton vetevetiu ne ngjashmerite e hulumtimit. Perndryshe nuk gjen ndonje shpjegim tjeter.
Si edhe ju, ai parasegjithash dhe me rigorozitet filologu ben mbledhjen e fakteve filologjike, studimi i tekstit letrar(pra eposi i mbledhur si tekst i shkruar letrar); por sic thote edhe vete Gladstone, nuk e ka aparatin e mjaftueshem per nje investigim shkencor per te mbrojtur konkluzionet e tij, qe hedhin dyshim mbi aftesite (e kohes) homerike per te perceptuar dhe verbalizuar sic duhet ngjyrat.
Komentet jane te teperta, konkluzionet mund te nxirren nga nje lexim qe mund te filloje ne faqen 457(Homer’s perceptions and use of colors, shiko linkun)
https://ia700305.us.archive.org/19/items/studiesonhomerho03glad/studiesonhomerho03glad.pdf
Persa i perket aspekteve arkaike te gjuhes ka nje mosperputhje, qe sot eshte e veshtire ta zgjidhesh, te besh rolin e dedektivit, sepse duhet te ngresh nga varri njerezit qe e kane folur dhe recituar ate gjuhe ne balladat e tyre. Gjuha ka ardhur e modifikuar edhe nga vete dora e grumbulluesit modern.
Jam i sigurte qe do te gjenim nje mospajtim te hatashem, por megjithate te shijuarit e gjuhes dhe artit te perdorur, perseri eshte nje ceshtje perceptimi, qe vjen prej dikujt qe nuk e ka folur, nuk eshte rritur me te, nuk eshte formuar nen ndikimin e saj, sic jemi shumica nga ne.
Arsyetimi se ne epos mungojne ngjyrat per shkak se autoreve te vjeter te eposit u kane munguar, apo nuk i kane njohur, apo ngaterruar etj nuk qendron. Ne cdo epoke ngjyrat kane qene ne natyre dhe njerezit i kane cilesuar sepse iu jane dashur. Bile sa me arkaike shoqeria aq me prominente natyra dhe bashke me te edhe ngjyrat ne jeten e saj. Per analogji psh. me cilesimet e panumerta per llojin e dhive dhe leshin e tyre.
Edhe ne shqipe nuk kane munguar ne asnje epoke. Pervec nuancave te se kuqes alle e kermez qe sjell Dedja , mund te sillen edhe plot nga gjuha popullore. Ja disa :
I rimte = ngjyre qielli e mbyllur( e ka edhe de Rada : e rimte si nineza jote). I bruzte= blu e erret. I rremte= esmer, ngjyre bronzi. Por edhe- I kuqerremte per nje nuance te se kuqes. I thjerrme_ i perhimte. I thime _ gri. Por edhe – I thelle, per te dhene ngjyra te errta. Te gjitha keto Orel i konsideron fjale te burimit vendas te prejardhura prej protoshqipes.
Pra cilesimet e ngjyrave kane qene kurdohere dhe te shumta por autori/et i eposit nuk i kane perdorur per nje arsye , ne kerkim te se ciles eshte Xhaxhai ne kete shkrim te fundit. Xhaxhai eshte marre e, mesa duket merret vazhdimisht me Eposin, pra ajo qe ngre se fundmi nuk mund te jete nje ide kalimtare , e rastit, qe do te thote se ka dhe argumentat mbeshtetes. Por ndonje ide per hir te debatit mund ta hedhim edhe pa pasur njohjen e thelle te tij.
Arsyetimin se “nuk ka objekte te ngjyrosura” une e pranoj vecse ai nuk shpjegon gjithcka. Sepse edhe ne nje varferi te thelle ngjyrat jane prape ne natyre dhe malesorit i duhen per te thene psh nje ujk i murrme apo nje dardhe e verdhe.
Shkurt arsyet mund te jene si gjithmone me teper se nje :
_ Me e para duhet kerkuar ne unitetin e perceptimit dhe traditen e malesorit, pra dhe te autorit te eposit. Po te veresh veshjen e malesorit ajo ka dy ngjyra , te bardhe dhe te zeze dhe nganjehere edhe pak te kuqe. Tek veshja e grave ka me shume te kuqe. Ka edhe te verdhe qe shprehet kryesisht ne zbukurimet prej floriri. Kete natyre ngjyrash, kete zgjedhje tradicionale, rapsodi e ka shprehur edhe ne poezine e vet. E kunderta do te ishte me shume pyetje.
_ Sic ka vene re me te drejte edhe Xhaxhai , ngjyra shpesh shprehet bashke dhe nepermjet objektit.
Psh kur rapsodi perdor gjog ka thene jo vetem kale por edhe i bardhe; me sharan ka thene edhe balash; me dori ka thene edhe i kuqerremte. Kjo mund te jete nje zgjedhje artistike. Ne vend te thote ‘buzet e kuqe’ ka preferuar ‘buzet si qershi’ duke dhene me nje fjale te vetme shume cilesi te buzes se vajzes, jo vetem te kuqe, por edhe te buta , gjithe leng, te shkelqyeshme , etj. Desnickaja, po edhe vete Skendi, kane treguar se eposi shqiptar eshte shume me i shkurter e i kursyer ne raport me ate boshnjak te bymyer
_Por mund te kete te bejne edhe subjektet heroike, te cilet rapsodi ka zgjedhur t’i pershkruaje artistiskisht thjesht per te vene ne pah cilesite burrerore, forcen , ashpersine. Eshte nje shprehje ne Shqiperi qe thote « e ke bere si gomar arixhiu », pra gjithe lajle e lule, shirita e xhufka te te gjithe ngjyrave, qe eshte percmuese kur flitet per nje burre. Nga ana tjeter eshte vene ne dukje nga ndonje i huaj se shqiptareve , kryesisht malesoreve, u mungojne ngjyrat e ndermjeme, gje qe e kane shpjeguar me natyren e tyre te ashper, me mungesen e kompromisit.
_ Nga ana tjeter, nisur edhe nga nje pyetje qe ve ReadMe per lidhjen e mungeses se ngjyrave me arkaizmin, mund te shtrohet problemi sa ngjyra kane epe te tjere te huaj ? Kjo duhet pare.
Por nje fare krahasimi me eposin boshnjak mund te behet. Kur pershkruhet bukuria e gruas eshte vendi t’i derdhesh ngjyrat pa kursim.
Kur pershkruhet bukuria e Tanushes ne eposin shqiptar ka shume krahasime te bukura e dinamike por ngjyrat jane vetem dy , e bardhe dhe e kuqe.
Por po ashtu ne eposin boshnjak ne pershkrimin e bukurise se vajzes se Ljuboviq begut , ngjyrat jane po ato , e bardhe dhe e kuqe.
Kjo do te thote, te pakten nga ky krahasim , se arsyet e mungeses se ngjyrave ne epos mund te jene me universale, jo tipike shqiptare.
Ne menyre indirekte ceshtja e ngjyrave ne epin shqiptar lidhet edhe me ate nese eshte i huazuar nga ai boshnjak ose jo. Desnickaja me kritiken qe i ben Skendit per metoden e perdorur prej tij, ku studjohen perngjasimet por jo perdallimet,detajet por jo subjektet, por edhe ne analizen e saj te te dy eposeve, e ve ne pozite shume te veshtire ne mos po e rrexon fare pikpamjen se eposi shqiptar eshte i huazuar prej atij sllav. Pa u zgjatur me tej me analizat shumeplaneshe te Sh. Sinanit.
Fatma, unë pata sjellë në shkrim një shembull krahasues të marrë nga Skëndi për eposin sllav, ku ngjyrat përdoreshin – relativisht – shumë më dendur se në Cikël.
Mirëpo këtu ka disa faktorë që më lidhin duart: nuk di të them nëse edhe tek Eposi sllav kanë futur duart mbledhësit apo jo, p.sh. duke i shtuar ata vetë ngjyrat.
Kam nje kuriozitet,mos ka gjekundi ndonje ngjyre ndryshk/ndrushk per te kuqen. Teorikisht nga PIE reudh do supozohej ndonje rud,rund, por edhe rus/rush (ketu do perplasej me latinishten ne fakt). Kur them ngjyre, ne frymen e ketushme nenkuptoj diçka te ndriçuar.
p.s jashte teme (apo brenda ?), per pamundesine e veprimit te parimit te regresit teknologjik jam dakort me Read me. Per punen e arixhiut dhe ngjyrave jam dakort me Fatmen; te paret tane do cilesonin si arixhinj dhe gej nje pjese te mire te te rinjve te sotem.
Nje regres teknologjik qe sjell si pasoje nje regres artistik ne epike perfaqeson nje pohim qe eshte shume i veshtire te mbeshtetet vetem me argumente filologjike. Nje teze e tille lyp nderhyrjen e shume disiplinave.
Si pohim ne vetvete nuk ka te share, por jo çdo pohim i pashashem mund te hyje si deus ex machina, se ka shume te tille dhe nuk besoj se qellimi eshte nxjerrja e turlise.
Të sqaroj shpejt e shpejt disa pika kyçe të shkrimit, sepse më duket sikur temën po e merr ana.
Synimi im ishte të tregoja se në Cikël, të paktën te Cikli i botuar te Visaret e Kombit, ngjyrat përdoren pak, në numër të reduktuar, të ngrira në klishe dhe, çfarë është edhe më e rëndësishme, sipas një aksi të saturimit me dritë që ndryshon nga ai që përdorim ne sot, ose i spektrit (ylberit).
Këtë unë e kam të mbështetur në vjeljen totale që ia kam bërë materialit; çka do të thotë se, të paktën përdorimi i paktë, klishe dhe i një numri të kufizuar ngjyrash është fakt, jo hipotezë. Kjo nuk është mbajtur mirë parasysh në komentet – në kuptimin që përfundimi im nuk mund të vihet në diskutim, të paktën jo në mënyrë spekulative. Nëse ndokush tjetër e ka vjelë Ciklin dhe ka arritur në rezultat të ndryshëm, është i mirëpritur të hyjë në debat – përndryshe, le të mos humbim kohë me gjepura.
Më tej – me sa më rezulton mua, kjo është hera e parë që studiohet ngjyra në Cikël. Edhe një herë, nëse ndokush beson se tema specifike është cekur nga autorë të tjerë më parë, mirë se ta vërë në dukje, meqë unë nuk është se e kam shterruar bibliografinë ashtu siç kam shterruar tekstin e Ciklit vetë. Përndryshe, ju ftoj të pranoni, qoftë edhe në heshtje, se ju e dëgjuat këtë gjë këtu për herë të parë; dhe se nuk është e hijshme që ndokush të pozicionohet sikur kjo gjë dihej prej kohësh.
Edhe një fakt tjetër i pakundërshtueshëm: shqipja i ka emrat e ngjyrave bazë, në pjesën më të madhe huazime nga latinishtja dhe ndonjë edhe fjalë e trashëguar. Edhe kjo nuk është e hapur për diskutim, vetëm se, në këtë rast të dytë, zbulimin nuk e kam bërë unë, meqë etimologjitë e emrave të ngjyrave në shqipe i dinë të gjithë të interesuarit.
Tani, në qoftë se shqipja i ka emrat e ngjyrave, por këto nuk dalin në tekste të caktuara, atëherë kjo meriton vëmendje. Shkrimi im nuk pretendon t’i japë zgjidhje kësaj enigme; por ndonjë hipotezë besoj se më lejohet ta formuloj, siç edhe e kam bërë. Hipoteza ime është se varfëria e ngjyrave në tekstin e Ciklit lidhet me varfërimin e jetës në zonat ku është riprodhuar cikli (në mbështetje të hipotezës solla edhe faktin – e përsërit, faktin – se ngjyrat e Ciklit, ose e bardha, e zeza dhe e kuqja, janë edhe ngjyrat e kostumit popullor të bartësve të Ciklit). Por kjo mbetet një hipotezë, në fazë shumë tentative – dhe nuk e ka vlerën e konstatimit, mbi të cilin mbështetet.
Kur diskutohet për Ciklin, prirja është që muhabeti të vijë duke u sjellë rreth lashtësisë dhe garës së primatit. Për mua, kjo mënyrë e shtrimit të çështjes e dëmton dijen dhe frymëzohet prej atyre që Ciklin nuk duan ta studiojnë, por vetëm ta përdorin për qëllime ideologjike. Nacionalizmi ka bërë që edhe studiues përndryshe të mençur dhe me kokën plot, të cilëve për mirësjellje nuk po ua përmend emrat këtu, të thonë budallallëqe, kur vjen fjala për marrëdhëniet e Ciklit me historinë e shqiptarëve në Ballkan.
Përndryshe, edhe unë kam mendimin tim për prejardhjen e Ciklit; besoj se ai ka lindur shumë në Veri të Shqipërisë së sotme, por se nuk është përkthyer nga versioni sllav. Kështu teorikisht, një dukuri kulturore si Cikli, i përbashkët edhe për shqiptarët edhe për sllavët e Jugut, i bie që ta ketë prejardhjen tek ilirët – pavarësisht se ç’rrugë ka ndjekur pastaj për të ardhur deri në ditët e sotme.
E them këtë, pavarësisht se pothuajse të gjitha këngët e Ciklit flasin për cic-mice mes feudalësh të vegjël, rrëmbime grash dhe konkubinash, jo për beteja epike dhe përplasje popujsh ose qytetërimesh, siç e kanë paraqitur ndonjëherë. Përkundrazi, përplasja e qytetërimeve – atij sllav të krishterë dhe atij tjetrit, mysliman, përfaqëson një mbishtresë vërtet të rëndësishme, por mjaft të vonë në Cikël.